قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ،

قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ،

«نۇر وتان» پارتياسى توراعاسى

ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ نازارىنا!

قورداي اۋدانىندا ورىن العان شەتىن وقيعا قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىردى. وتىز جىلعى ولاق ساياساتتىڭ سالدارىنان تۋىنداعان وسى وقيعا تۇسىندا دۇنگەندەردى زارداپ شەگۋشى، قازاقتى زورەكەر ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىندەر كوپ بولىپ تۇر. بۇل ءسوزدى ءبىز ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. 20 كۇن بويى الەۋمەتتىك جەلى مەن رەسمي باق-تا ءتىلى جەتكەننىڭ ءبارى بۇل وقيعاعا وزىنشە باعا بەرۋگە تىرىستى. 

ءولىمدى ويلاماي اۋرۋىن جاسىرۋمەن الەك بولعان ءبىزدىڭ بيلىك قاقتىعىستىڭ سەبەبى قاراپايىم تۇرمىستىق كيكىلجىڭ دەپ باعا بەردى. جالتاق بيلىك پەن جالعان ينتەرناتسيوناليستەرگە ءاۋ باستان قازاققا قارسى جۇمىس جاسايتىن رەسەيلىك باق، ماسكەۋگە قاراپ بوي تۇزەيتىن ەلىمىزدەگى كەيبىر ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن ءايىرتىلدى الاوكپە اعايىندار قوسىلا كەتتى. ءسويتىپ، جان-جاقتان جاسالعان اقپاراتتىق اگيتاتسيا «قورداي وقيعاسىن» قولامتاسى بىقسىعان كۇيىندە قالدىردى.

8 اقپان كۇنى قورداي اۋدانىنداعى وقيعا سالدارىن جويۋ جونىندەگى ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلدى. كوميسسيا قۇرامىنا جاۋاپتى شەندىلەرمەن قاتار «دۇنگەن قازاقستاندىق قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ابۋباكير ۆوينتسە دە كىردى. وسىدان-اق، بۇل وقيعانى قازاق بيلىگى قالاي شەشكەلى وتىرعانى بەلگىلى بولعان. بەردىبەك ساپارباەۆ باستاعان كوميسسيا الدىمەن دۇنگەن جۇرتىمەن كەزدەسىپ، سولاردىڭ كوڭىلىن اۋلادى. قىرعىز اسا قاشقان اق تاقيالى ازاماتتاردى جالىنىپ-جالپايىپ ءجۇرىپ، قايتارىپ اكەلدى. سىنعان-جوعالعان مۇلكىن تولەپ بەرۋگە ۋادە ەتتى. ءۇي-جايىن، قورا-قوپسىسىن قايتا سالىپ بەرەتىنىن ايتتى. قىسقاسى، قاقتىعىستا قايتىس بولعان ازاماتتاردى ءتىرىلتىپ بەرۋدەن باسقانىڭ ءبارىن ۇكىمەت ءوز مويىنىنا الدى. سول ءۇشىن بيۋدجەتتەن 1 ملرد. 700 ملن. تەڭگە ءبولىندى.

وسى كومەكتەن كەيىن قوردايداعى دۇنگەن ازاماتتار ۇكىمەتكە ءدان ريزا بولىپ راقمەت ايتار، بۇعان دەيىن جاساپ كەلگەن «زاڭسىز» ارەكەتتەرىن تىيىپ، بيلىكتىڭ «بىرلىگى جاراسقان كوپۇلتتى مەملەكەت» ۇرانىنا شىنايى ۇلەس قوسار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. الايدا بۇل ءۇمىتىمىز اقتالمايتىن سەكىلدى.

ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ تە جوق ەمەس. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە دۇنگەن قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ان حۋساي داۋروۆ دەگەن ادامنىڭ ارەكەتىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر. بۇل ادام بىلدەي قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى، دۇنگەن قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى ەكەن. ءدال وسى ادام قازاقستان ازاماتى بولا تۇرا، زار جىلاپ شەتەلدەن، قىتايدان قارجىلاي كومەك سۇراپتى. انىعىن ايتساق، حۋساي داۋروۆتىڭ قىتايدان كومەك سۇراپ جازعان ءۇشبۋ حاتى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاراپ كەتتى.

«سۇيىكتى دوستار، اعا-باۋىر، اپكە-قارىنداستار، بارشا باۋىرلار!
قىتاي ەلىندە اپاتتى جاعداي ورىن الىپ، ون مىڭداعان ادام قورقىنىشتى اۋرۋدى جۇقتىرىپ، مىڭداعان ادام اجال قۇشقان قيىن كەزدە، ءبىزدىڭ قازاقستاندا دا قايعىلى وقيعا ورىن الدى.

ءبىزدىڭ ءبىراز اۋىلدارىمىز ءبىر رەتكى بۇلىنشىلىك پەن قان توگىسكە ۇشىرادى. 11 ادام ءولىپ، 100-دەن استام ادام جارالاندى، ءۇيلەر مەن ساۋدا ورتالىعى قيراپ، ماشينالار ورتەلدى.

ءبىر كىشىگىرىم جانجال ءۇشىن (بۇل ماسەلە سول كۇنى شەشىلگەن) كوپتەگەن ارانداتۋشىلار مەن قازاقستاننىڭ بەيبىت دامۋىن كورە الماۋشىلار الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن بايلانىس قۇرالدارىندا وسى جولعى بۇلىنشىلىك پەن قىرعىنشىلىقتى ۇيىمداستىردى.

قازىر قىتاي ۆيرۋسپەن كۇرەسىپ، كومەككە مۇقتاج بولىپ تۇرعاندىقتان، ءبىز دە قىتايعا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتتىك.

وسىنداي قيىن ساتتە قىتايدان كومەك سۇراعىمىز كەلمەگەن. بىراق قىتايدىڭ ءار وڭىرىنەن كوپتەگەن دوستار، ارىپتەستەر بىزگە تىلەۋلەستىك ءبىلدىرىپ، كومەكتەسكىسى كەلەتىنىن بىلدىرۋدە. ءبىزدىڭ دۇنگەن قاۋىمداستىعىنىڭ ەسەپشوتى بار. بىراق كوپشىلىككە قولايلى بولۋ ءۇشىن ءوزىمنىڭ جەكە بانك شوتىمدى جاريالاپ وتىرمىن. جينالعان بارلىق كومەك زياندالۋشىلارعا بەرىلەدى»، - دەپ جازىپتى-مىس حۋساي داۋروۆ. قىتايدىڭ ۆيچات الەۋمەتتىك جەلىسىندە (DAUROV KHUSEEY اتىنداعى بانكشوتى كورسەتىلگەن).

قازاق بيلىگى اسىرە ۇلىقتاپ، ءتىپتى قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانى - پارلامەنتىنە دەپۋتات كىرگىزىپ وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەگەن ايدىك ۇيىمنىڭ مۇشەسى حۋساي داۋروۆتىڭ قىتايعا قاراتا جازعان بۇل جازباسى ەل تىنىشتىعىن مۇددەلى ءاربىر ازاماتتىڭ كوڭىلىنە ەكىۇداي وي سالادى.

بىرىنشىدەن، قازاقستان ازاماتتارى نە ءۇشىن شەتەلدەن قارجى سۇراپ وتىر؟ قازاقستان ءوز ازاماتتارىن اس-اۋقاتپەن اسىراي الماي وتىر ما؟ باعا المادى دەسە جوعارىدا ايتقان 1 ملرد 700 ملن تەڭگە قايدا؟ بۇل سوما قوردايدا بۇلىنگەن قۇرلىستاردى ء(ارى كەتسە 20-30) جوندەپ، شىعىندى تولىقتاي وتەۋگە جەتەدى. جەتەتىنىن ءبىز تۇگىلى، ۇكىمەتتىڭ ءوزى ەسەپتەپ بەردى دە. ەندەشە دۇنگەندەر قاۋىمداستىعى قىتايدان اقشا سۇراعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ايتپەسە، قالاي تۇسىندىرەدى؟

ەكىنشىدەن، دۇنگەندەر باسشىسى وقيعاعا سىڭارجاق باعا بەرگەن. وقيعاعا كىشىگىرىم جانجال سەبەپ بولدى، ونىڭ ءوزى سول كۇنى شەشىلگەن دەپ وزىنشە تۇجىرىم تۇيەدى. بۇل جەردە ەكى وتىرىك بار. الدىمەن مۇنداي قاقتىعىستىڭ تۋىنداۋىنا اتالعان ايماقتاعى ۇزاق جىلدان بەرگى قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەر سەبەپ بولعان. ونىڭ ءبىرسىپىراسىن ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتبەك سماعۇل ءتىزىپ ايتقان ەدى.  سونداي-اق، حۋساي ايتقان «كىشىگىرىم» جانجال - پوليتسيانىڭ جاعاسىنا جارماسۋ ءىسى بويىنشا كۇدىكتەرلەرگە قاتىستى تەرگەۋ 18 اقپاندا عانا اياقتالدى. مۇنى سول كۇنى شەشىلگەن دەۋگە كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە زاڭ بويىنشا پوليتسياعا قول كوتەرۋ كىشىگىرىم ماسەلە ەمەس.

حۋساي داۋروۆ وسى مالىمدەمەسىمەن-اق، شەتەلگە قازاق حالقىن بۇلىكشى ەتىپ كورسەتىپ، ەلدەگى وزگە دياسپورا وكىلدەرىنە قىسىم جاسالىپ جاتقانداي سويلەيدى. ان حۋساي مۇشە بولىپ وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مىندەتى ەلدەگى بارلىق ۇلتتىڭ تاتۋلىعىن ساقتاۋ. بىراق داۋروۆ حالىقتىڭ تاتۋلىعىن ساقتاۋعا ەمەس، اراسىنا وت جاعۋعا جۇمىس ىستەپ وتىرعانداي.

ءدال وسى حۋساي داۋروۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنا كىرسەڭىز، ونىڭ قازاقستان ازاماتى ەكەنىنە كۇمانداناسىز، ءتىپتى. پاراقشاسى «قىپ-قىزىل». وندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەمەس، قىتايدىڭ كوسەمى سي ءتسزينپيننىڭ سۋرەتى تولىپ تۇر. شي باسشىنىڭ سويلەگەن سوزدەرى، وتكىزگەن جينالىستارى، كەزدەسۋلەرى ت.ب. ءبارى بار. ونىڭ جازبالارىنان قىتاي تەلەارنالارىن دا ۇزبەي باقىلاپ وتىراتىنىن بايقاۋعا بولادى.

حۋساي داۋروۆ جايلى قىتاي اقپارات قۇرالدارىندا مالىمەتتەر از ەمەس ەكەن. قىتايدىڭ ىزدەۋ جۇيەسىندەگى (Baidu.com) دەرەكتەرگە سەنسەك، ان حۋساي قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، دۇنگەن قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى عانا ەمەس «شەنسي اۋىلى» دەگەن وزگەشە ايماقتىڭ 6-شى توراعاسى ەكەن. ءتىپتى دۇنگەندەر بۇل لاۋازىمدى «حان» دەڭگەيىندە قۇرمەتتەيتىن كورىنەدى.

«شەنسي اۋىلى» - جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىندا. بۇل اتاۋ دۇنگەندەردىڭ قىتايداعى مەكەنى شەنسي پروۆينتسيانىڭ اتاۋىنا بايلانىستى قويىلعان. تسين اسكەرلەرىنىڭ قىرعىنداۋىنا ۇشىراپ، قازاقستانعا قاشىپ وتكەن دۇنگەندەر جاڭا قونىستارىن دا «شەنسي اۋىلى» دەپ اتاپ العان. باسشىلارىن ءوز تىلىندە «تورە» دەپ اتايدى ەكەن.

قىتايلىق دەرەكتەردە، ان حۋساي 1994 جىلدان باستاپ شەنسيگە بارىپ، اتا-باباسىنىڭ مەكەنىن ىزدەي باستاعان. ءتىپتى تاپقان دا كورىنەدى. قايتا-قايتا بارىپ، ۇزاق ۋاقىت ىزدەپ ءجۇرىپ، اتالاس تۋىستارىن تاۋىپ، كەزدەسكەن ەكەن.

ان حۋساي قىتايدىڭ شەنسي قالاسىنا ءجيى-ءجيى قاتىناپ، سول ەلدەن بوياۋ شىعاراتىن، كىرپىش جاسايتىن ماشينالار مەن جابدىقتار اكەپ، زاۋىتتار قۇرىپتى. 1997 جىلى قازاقستانعا شەنسيدەن جىلىجاي تەحنولوگياسىن (تەپليتسا) ەنگىزىپ، كوكونىس وسىرگەن. قازاقستاندا وسىرىلەتىن ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ بارلىعى «شەنسي اۋىلىنان» ساتىپ الىنادى ەكەن.

باسقاسىن ايتپاعاندا، ءدال وسى حۋسايدىڭ باستاماشىلىعىمەن جىل سايتىن دۇنگەن جاستارى قىتايدىڭ جوعارۋ وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الادى. قازاقستانداعى 120 مىڭ دۇنگەن قىتاي ءتىلىن بىلگەنىمەن، جازا المايتىن بولعاندىقتان قىتايعا جىبەرىپ، قىتايشانى جۇيەلى ۇيرەتەدى ەكەن. بۇل ءۇردىس 2000 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. بۇل جاستار قازاقستانعا ورالعان سوڭ قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ دۇنگەندەر اراسىندا تارالۋى مەن ساقتالۋىنا كۇش سالادى-مىس.

ۆيدەودا قىتايدا وقيتىن قازاقستاندىق دۇنگەن ستۋدەنتتەر (حۋساي داۋروۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى). قىتاي تىلىندە قىتايعا قولداۋ ءبىلدىرىپ تۇر. 

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ءبىزدىڭ ەلدە وزگە دياسپورا وكىلدەرى قۇرعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەردىڭ شەتەلگە بۇيرەگى بۇرىپ تۇرۋى قانشىلىق زاڭدى؟! بۇعان دەيىن رەسەيدى ءپىر تۇتاتىن، رەسەيدە تۇرىپ جاتقانداي جۇمىس ىستەيتىن بىرلەستىكتەر جايلى حاباردار ەدىك. ەندى سىرتقا قاراپ موڭىرەيتىندەر قاتارىنا دۇنگەندەردى دە قوسۋعا بولاتىن سەكىلدى. بۇلار قىتايدى وزدەرىنىڭ اتاجۇرتى دەپ سانايدى. سول ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ، مادەنيەتىن ۇلىقتايدى. (جوعارىداعى ۆيدەوداعى دۇنگەن ستۋدەنتتەر قىتايدى اتا-جۇرتىمىز دەپ اشىق جازعان).

حۋساي داۋروۆ قازاقستان ازاماتى، قحا مۇشەسى بولا تۇرا وزگە ەلمەن تىعىز بايلانىس ۇستاپ، وزگە ەلدەن قارجىلاي كومەك سۇراپتى. بىرەۋدى ناقاق ايىپتاپ، ارازدىق شاقىرۋ ويىمىزدا جوق. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءارتۇرلى اڭگىمەلەردىڭ انىق-قانىعىن قۇزىرلى ورگاندار انىقتاۋى كەرەك. بۇل ماسەلەگە ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، باس پروكۋراتۋرا نازار اۋدارۋى ءتيىس!

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz