بايان تۇياقباەۆا: سوپىلىقتى ۇستانعان تۇركi حالىقتارىنىڭ ءبارi زiكiر سالعان
- سiز نەگە تاريحي مادەني ەسكەرتكiشتەردi, ونىڭ iشiندە اسiرەسە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن زەرتتەۋگە قۇشتار بولدىڭىز؟
- 1961-62 جىلدارى 15 جاسىمدا مەكتەپ بiتiرiپ، «ماتەماتيكامەن شۇعىلدانامىن» دەپ نوۆوسiبiردەگi يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنا جولداما العان ەدiم. بiراق اكەم جiبەرمەي قويدى. سودان كەيiن امال جوق، الماتىداعى لەنين اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ساۋلەتشiلiك فاكۋلتەتiنە وقۋعا ءتۇستiم. ونى تامامداعان سوڭ مەنi «قازگورسترويپروەكت» مەمينستيتۋتىنا جiبەردi. سول ۋاقىتتا تۇرعىزىلىپ جاتقان جاڭاوزەن مۇنايشىلار قالاسىنىڭ جوباسىنا قاتىستىم. 1968 جىلى قازاق كسر مادەنيەت مينيسترiنiڭ ورىنباسارى قاپيات تولەكەەۆ «قازگورسترويپروەكت» باسشىلارىنا «بiزگە تاريحقا جاقىن ساۋلەتشi كەرەك. 2-3 جىلعا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن زەرتتەپ، جوبالاۋعا جiبەرەمiز» دەدi. «قازگورسترويپروەكت» ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تولەۋ باسەنوۆ مەنiڭ عىلىمي جەتەكشiم بولاتىن. سول كiسi مەنi شاقىرىپ الىپ: «سەنەن باسقا تاريحقا جاقىن ساۋلەتشiنi تاپپادىم، تۇركiستاندا 2-3 جىل جۇمىس iستەپ، قايتا كەلەسiڭ» دەدi. مiنە، سودان بەرi 53 جىل ءوتتi, ياساۋي كەسەنەسiمەن ءالi اينالىسىپ ءجۇرمiن. شىنى كەرەك، ءوز نيەتiممەن، پiكiرiممەن زەرتتەۋگە ۇمتىلىپ بارعان ەمەسپiن. كەڭەستiك جۇيەنiڭ باعىتتاۋىمەن سوندا تاپ بولدىم. بiراق، وعان ەش وكiنبەيمiن. الەم سىرىنىڭ كiلتi جاتقان قوجا احمەت ياساۋيگە عۇمىرىڭدى ارناۋ باقىت دەپ ەسەپتەيمiن.
- سiز نەگە تاريحي مادەني ەسكەرتكiشتەردi, ونىڭ iشiندە اسiرەسە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن زەرتتەۋگە قۇشتار بولدىڭىز؟
- 1961-62 جىلدارى 15 جاسىمدا مەكتەپ بiتiرiپ، «ماتەماتيكامەن شۇعىلدانامىن» دەپ نوۆوسiبiردەگi يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنا جولداما العان ەدiم. بiراق اكەم جiبەرمەي قويدى. سودان كەيiن امال جوق، الماتىداعى لەنين اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ساۋلەتشiلiك فاكۋلتەتiنە وقۋعا ءتۇستiم. ونى تامامداعان سوڭ مەنi «قازگورسترويپروەكت» مەمينستيتۋتىنا جiبەردi. سول ۋاقىتتا تۇرعىزىلىپ جاتقان جاڭاوزەن مۇنايشىلار قالاسىنىڭ جوباسىنا قاتىستىم. 1968 جىلى قازاق كسر مادەنيەت مينيسترiنiڭ ورىنباسارى قاپيات تولەكەەۆ «قازگورسترويپروەكت» باسشىلارىنا «بiزگە تاريحقا جاقىن ساۋلەتشi كەرەك. 2-3 جىلعا احمەت ياساۋي كەسەنەسiن زەرتتەپ، جوبالاۋعا جiبەرەمiز» دەدi. «قازگورسترويپروەكت» ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تولەۋ باسەنوۆ مەنiڭ عىلىمي جەتەكشiم بولاتىن. سول كiسi مەنi شاقىرىپ الىپ: «سەنەن باسقا تاريحقا جاقىن ساۋلەتشiنi تاپپادىم، تۇركiستاندا 2-3 جىل جۇمىس iستەپ، قايتا كەلەسiڭ» دەدi. مiنە، سودان بەرi 53 جىل ءوتتi, ياساۋي كەسەنەسiمەن ءالi اينالىسىپ ءجۇرمiن. شىنى كەرەك، ءوز نيەتiممەن، پiكiرiممەن زەرتتەۋگە ۇمتىلىپ بارعان ەمەسپiن. كەڭەستiك جۇيەنiڭ باعىتتاۋىمەن سوندا تاپ بولدىم. بiراق، وعان ەش وكiنبەيمiن. الەم سىرىنىڭ كiلتi جاتقان قوجا احمەت ياساۋيگە عۇمىرىڭدى ارناۋ باقىت دەپ ەسەپتەيمiن.
تۇركiستاندا جۇرگەندە بiزدi ءتالiمنامادان ءوتۋ ءۇشiن تاشكەنتكە بiر جارىم جىلعا جiبەردi. تۇركiستان تۋرالى تاريحي دەرەكتەردiڭ كوبi تاشكەنتتە ەدi. پۋگاچەنكو، ماسسون سىندى پروفەسسورلاردان ءدارiس الىپ، قوسىمشا تاشكەنتتەگi مۇراعاتتاردى اقتارىپ، احمەت ياساۋيگە قاتىستى دەرەكتەردi جينايمىز. ونداعى جاۋاپتى ادامداردىڭ iشi-باۋىرىنا كiرiپ ءجۇرiپ، بiراز قۇجاتتار مەن دەرەكتەر جيناپ الىپ، مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ مۇراعاتىنا وتكiزدiك. كەيiن ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىدىم. وندا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندەگi ورنەكتەردi قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن ارنايى 4 جىل ارابشا ۇيرەندiم.
- سiزدi قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ ءمايiتiن كورگەن دەگەن اڭگiمە بار، سول تۋرالى ايتىپ بەرسەڭiز؟ ءوزiڭiز كۋا بولعان ياساۋي بابانىڭ كەرەمەتiن وزگەلەرمەن دە بولiسسەڭiز، نۇر ۇستiنە ءنۇر بولار ەدi.
- ءيا، ونداي اڭگiمە بار. توقسانىنشى جىلدارى كەسەنەگە قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزگەن بولاتىنبىز. بابامىزدىڭ قۇلپىتاسى لاقات جاعىنا قيسايىپ كەتiپ ەدi. بiز قىزىعۋشىلىعىمىز ويانىپ، ساعانانى (12 عاسىردا جاسالعان ساعانا) اشىپ قاراپ، مۇردەسiنە قول تيگiزدiك. دەنەسi ءالi شiرiمەگەن ەكەن، جانى بار. بۇدان ءارi ايتا المايمىن. بiراق سول كەزدەگi كوڭiل كۇي ەرەكشە بولدى... ەسiمنەن كەتپەيدi...
- ەلباسىمىز دا تiرەگiمiز ياساۋي iلiمi ەكەنiن ايتۋدا. يسلامدا، قازاق دالاسىندا وسى ياساۋي iلiمiنiڭ، تۇلعاسىنىڭ ورنى قانداي؟
- پرەزيدەنتiمiزدiڭ ياساۋي، سوپىلىق iلiمدi تەمiرقازىعىمىز دەگەن تۇيiندەرi وتە ورىندى ايتىلدى دەپ ەسەپتەيمiن. قازاق 800 جىل بويى وسى قوجا احمەت ياساۋيدiڭ قالىپتاستىرعان جولىمەن ءجۇرiپ كەلەدi. كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا كوممۋنيستiك پارتيا يدەولوگياسىنىڭ داۋرەنi ءجۇرiپ تۇرعاندا ديماش احمەتۇلى ازiرەت سۇلتان جايلى پiكiرiن اشىق ايتا المادى. بiراق ءوزi جىل سايىن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiنە ارنايى زياراتتاپ باراتىن، قۇران وقىتاتىن. ياساۋي كەسەنەسiنە دەگەن كوزقاراسى، ىقىلاسى ەرەكشە ەدi. كەسەنەگە قاتىستى ماسەلەلەرگە ىنتى-شىنتىسىمەن كوڭiل اۋداراتىن. ياساۋي بابامىزعا زياراتتاعانىندا كەيدە قاسىندا بiز بولامىز. قۇراندى مولداعا وقىتىپ، دۇعا قىلىپ، بەت سيپايتىن. ءوز ۇيiندە دە تالاي بولدىم، كولەمi ءار ءتۇرلi 12 قۇرانى بار ەدi جارىقتىقتىڭ.
اڭگiمەنi ارiدەن باستايىن. تۇركi جەرiنە يسلام 8-شi عاسىردان باستاپ كەلە باستادى. 10-11-شi عاسىرلاردا يسلامنىڭ ىقپالى ەداۋiر ۇلعايدى. يسپيدجاب قالاسىن يسلام ورتالىعى دەپ سايلاپ قويدى. بiزدiڭ اتا-بابالارىمىز يسلامدى قالاي قابىلدادى؟ البەتتە، سوپىلىق ارقىلى. سۋفيزم دانالىق دەگەندi بiلدiرەدi. تۇركiلەر ءوز داستۇرلەرi مەن يسلام قاعيدالارىن بiر-بiرiنە قابىستىرىپ جiبەردi. كوشپەندiلەر وركەنيەتi دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزi وسى. بiزدە قالالىقتان گورi دالالىق يسلام باسىم.
قازاقتىڭ كونە زامانداعى مادەنيەتiن بiلمەگەن ادامعا جەر جۇزiندە بiردە-بiر ەسكەرتكiش ماعىناسىن، سىرىن اشۋ قيىن. مىسالى، سفينكس قالاي پايدا بولدى؟ 1984 جىلى گەرمانيادا الەم عالىمدارىنىڭ الدىندا بايانداما جاساپ، بiر شۋلاتقانىم بار. پيراميدا جانە سفينكستەردiڭ پايدا بولۋى II-III مىڭجىلدىقتارعا جاتادى. ياحموس دەگەن پەرعاۋىن بولعان. سىنا جازۋلاردا «چتو يمەننو ياحموسۋ پەرۆومۋ فاراونۋ پريپيسوۆاەتسيا زاسلۋگا، چتو ەمۋ ۋدالوس يزگنات ازيتسەۆ، پوكورياۆشيح دولينۋ نيلا نا پروتياجەني پولۋتورا ستالەت» دەگەن دەرەك بار. وسىنداي باسقا دا دەرەكتەر كەزدەسەدi. سوندا ازيالىقتار (تۇركiلەر) مىسىرعا وركەنيەت اپارعان، ءتۇرلi بەينەلەردi كورسەتكەن. ال، سفينكس سودان قالعان. سفينكسكە ۇقسايتىن بەينەلەر بiزدiڭ دالامىزدا كوپتەپ تابىلدى.
الەمدiك وركەنيەتتەر باستاۋ العان مادەنيەتتەر قازاق دالاسى ارقىلى وتكەن. ماسەلەن، ءۇندi-يران، اري، سكيف-ساق، ۋگرو-فين مادەنيەتتەرi. ەلiمiزدەگi كونفەسسياارالىق كەلiسiم، ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋدىڭ، تولەرانتتىلىق، توزiمدiلiكتiڭ قازاقتىڭ قانىنا سiڭۋiنiڭ سىرى وسىندا. سوپىلىق iلiم وزگە ۇلتتار مەن دiن وكiلدەرiن قۇرمەتتەۋگە، سىيلاۋعا، ار-نامىسىنا تيمەۋگە مiندەتتەيدi. وسى جاعىنان كەلگەندە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياساتى كەزدەيسوقتىق ەمەس، تامىرىن تەرەڭنەن العان دۇنيە.
دەشتi قىپشاق جۇرتىنا احمەت ياساۋي، يسمايىل اتا، ىسقاق اتا، يبراھيم اتا يسلام دiنiن جايعان. اۋەلi تۇربات تۇركi جەرiندەگi يسلام ورتالىعى بولدى، تۇرباتتان سوڭ يسپيدجاب، قارناق، ارىستان باب ورتالىق بولدى. ال، تۇركiستاندى قوجا احمەت ياساۋي ەسكەرتكiشi, تۇلعاسى دەشتi قىپشاقتىڭ رۋحاني ورتالىعى ەتتi. قازاقتىڭ حان، بي، باتىرلارى وزدەرiن وسى كەسەنە توڭiرەگiنە جەرلەۋiن اماناتتايتىن. 18-شi عاسىردا بوپاي حانشا زايىبى ابiلقايىر حان (كiشi ءجۇز حانى) قازا تاپقاندا ەليزاۆەتا پاتشايىمعا: «جۇبايىمدى جەرلەۋ ءۇشiن استانا سالىپ بەرۋiڭiزدi سۇرايمىن، سۇيەگiن تۇركiستانعا اپارىپ، جەرلەيمiن، سوسىن سوندا ولگەنشە كۇيەۋiمنiڭ قابiرiن كۇتiپ، كۇزەتەمiن» دەيدi. استانا دەگەن ءسوز دە تۇركiستاننان شىعىپ جاتىر. ارۋاق ريزالىعى ءۇشiن قازاق اس بەرەتiنiن بiلەمiز. استانا دەگەندi اقمولا دەسەك تە بولادى. اتا-بابالارىمىزدىڭ قورىمدارى مەن كيەلi ورىندارىمىزدا - اس بەرەتiن جەردە حاندارىمىز ورداسىن تiگiپ، قۇرىلتاي جينالىستاردى وتكiزەتiن بولعان. استانا دەگەن وسىدان شىققان. پرەزيدەنتiمiزدiڭ اقمولانى استاناعا اۋىستىرۋ ويى دا وسى تۇركiستاندا، قوجا احمەت ياساۋي iلiمiندە بار.
قازاقتار، تۇركiلەر يسلامدى سۋفيزم ارقىلى قابىلدادى. ءامiر تەمiر كەزiندە سوپىلىق iلiم مەملەكەتتiك دiن مارتەبەسiن الدى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi, تۇلعاسى - الەمنiڭ ۇلگiسi. سىرت كورiنiستە تۇركiلەردiڭ ءداستۇرi, ال، iشكi ءمان-ماعىناسى يسلام دۇنيەتانىمى.
ال، زiكiر دەگەن نە؟ زiكiر تۋرالى فيلم تۇسiرگەنبiز. زiكiردi سوپىلىق iلiمنiڭ وزەگi دەسەك تە بولادى. سوپىلىقتى ۇستانعان تۇركi حالىقتارىنىڭ ءبارi زiكiر سالعان. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسiندەگi جازۋلار، ورنەكتەر ساعات تiلi بويىنشا جاسالعان. باسپالداقتاردى دا اينالدىرىپ iستەگەن. زiكiرشiلەر دە القا قۇرىپ، دوڭگەلەنiپ وتىرادى. بۇل وي مەن ءسوزدiڭ بiر ەكەنiن كورسەتەدi. ولار ءومiردi, دۇنيەنi جانداندىرادى، تابيعاتتى تiرiلتەدi. زiكiردi كەز كەلگەن جەردە، كوبiنەسە بەيiت باسىندا، زiكiرحانادا، قىلۋەتتە سالادى. كەسەنەدەگi جاماعاتحانادا، ياعني قازاندىق بولمەدە ۇلكەن زiكiر وتەتiن. زiكiر كەزiندە تايقازاندا سۋ بولاتىن.
قازiرگi كەزدە قازاقستاندا زiكiرشiلەر، ياساۋيشىلار بار. ولاردىڭ زiكiر سالعانىن ۆيدەوعا ءتۇسiرiپ، دەرەكتi فيلمگە قوستىق. سالعان زiكiرi ماعان قاتتى ۇنادى.
- قازiرگi تاڭدا يسلامنىڭ قۇندىلىقتارىنا قارسى شىعاتىن، اۋليەنiڭ كەرەمەتiنە سەنبەيتiن، وعان زيارات ەتۋ «شيرك» دەيتiن «جاماعات» پايدا بولدى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەنi دۇرىس ەمەس. اركiمنiڭ ءوز جولى بار. بiز، قازاق حالقى مىڭ جىل بويى زيارات ەتiپ، ولiلەرگە قۇران باعىشتاپ كەلەمiز، ول ابدەن قانىمىزعا سiڭگەن. «ءولi رازى بولماي تiرi بايىمايدى». مەن مۇسىلمانمىن، اللا بiر ەكەنiن دە بiلەمiز. بiراق بiز «اناۋ بولمايدى»، «مىناۋ بولمايدى» دەيتiندەي اراب ەلiندە جۇرگەن جوقپىز عوي. يسلام بەلدەن باساتىن قاتتى دiن بە؟! سوڭعى ۋاقىتتا الماتىدان رۋح كەتiپ قالعانداي. ۆاححابيتتەردiڭ «پودحودى» يسلامدى، ونىڭ قۇندىلىقتارىن قۇرتىپ جiبەرەدi. حريستيانداردىڭ كرەست جورىعىن قاراڭىز، قانتوگiسپەن دiن تارامايدى، كەرiسiنشە بۇزادى. دiندi ساياسيلاندىرماۋ كەرەك.
- ياساۋي كەسەنە-كەشەنiنە سiزدiڭ سiڭiرگەن ەڭبەگiڭiز وراسان. وزبەكالi جانiبەكوۆپەن بiرگە وسى كەسەنەنi ساقتاپ قالۋعا، قايتا رەستاۆراتسيالاۋعا عىلىمي تۇرعىدان ۇلكەن ەڭبەك سiڭiردiڭiز. تۇركiستاننىڭ 1500 جىلدىعى قارساڭىندا كەسەنەنi جوندەۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى ۇلكەن قاتەلiكتەردi اشىپ ايتقان دا سiز ەدiڭiز. سوڭعى ۋاقىتتا كەسەنە توڭiرەگiندەگi داۋ-دامايعا، ناقتىراق ايتقاندا، كەسەنەنiڭ قاسىنا مەشiت سالۋعا بايلانىستى كوتەرiلگەن داۋعا قاتىستى نە ايتاسىز؟
- «ۆاكيف ينشاات» دەگەن تۇرiكتەردiڭ قۇرىلىس كومپانياسى كەسەنەگە رەستاۆراتسيا جاسادى. بۇلار رەستاۆراتسيانىڭ نە ەكەنiنەن حابارى جوق جاي عانا قۇرىلىسشىلار بولاتىن. كەسەنەنi جوندەۋ جۇمىسىنا رەستاۆراتور مامانداردى قاتىستىرۋ كەرەك ەدi. تۇرiكتەردi iرگەتاس پەن گيدروليزاتسيانى رەتكە كەلتiرۋگە شاقىرىپ ەدiك. بۇل تۋرالى مەنiڭ جانە ساۋداباەۆتىڭ قولى قويىلعان حاتتاما بار. Iرگەتاستى جاقسى جاسادى، وندا دا ونى «ۆاكيف ينشاات» ەمەس، STFA دەگەن قوسالقى مەردiگەر كومپانيا جاسادى. قالعان بiردە بiر رەستاۆراتسياسىن ءجوندi iستەمەدi. مىسالى، رەستاۆراتسيا iستەيمiز دەپ قازاندىقتىڭ ەسiگiن زiمپارامەن ىسقىلاپ، ورنەكتەرiن ءوشتiرiپ تاستادى. ول الەمدەگi بiرەگەي جادiگەر ەدi. بۇلار تاريحىمىزعا قيانات جاساعان قىلمىسكەرلەر، سوتقا بەرۋ كەرەك! 1995 جىلى باقىلاۋ، قاداعالاۋ بولماسىن دەپ مينيسترلiكتەگi تاريحي مادەني مۇرا دەپارتامەنتiن جاۋىپ تاستادى. ونىڭ قاراۋىندا ەلۋدەن اسا مەكەمە بولعان ەدi. دەپارتامەنتتiڭ باسشىسى رەتiندە، ەلدiڭ پاتريوتى رەتiندە بۇل جاعداي مەنi قاتتى اشىندىردى، سوندىقتان سوراقىلىقتاردى ايتپاي تۇرا المادىم. مەن دەپارتامەنتتi قاساقانا جاپتى دەپ ەسەپتەيمiن.
ەندi كەسەنەنiڭ جانىنا مەشiت سالۋ ماسەلەسiنە كەلسەك، ول مۇلدە دۇرىس ەمەس. ءزاۋلiم قىلىپ ارحەولوگيا مۇراجايىن سالامىز دەگەن اڭگiمە شىقتى. مۇراجايلاردى كەسەنەنiڭ اينالاسىنداعى قورعانداردىڭ iشiنە جاساسا، جەتەدi. اقىر اياعىندا ەتنولوگيا مۇراجايىن كiرەبەرiسكە ۇلكەن ەتiپ سالىپتى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi كورiنبەي قالعان. نەگە؟ جوسپار بويىنشا ول جەردە باق بولۋ كەرەك. تiپتi, ونى كوپتەگەن تاريحي دەرەك دالەلدەيدi. ماسەلەن، رۋزبەحاننىڭ دەرەكتەرiندە كەسەنەنiڭ اينالاسى باق، كوك شالعىن بولعانى جازىلادى. مەشiتتi كەسەنەنiڭ ماڭىنا اكەپ سالىپ جاتقانىن تۇسiنبەدiم. يۋنەسكو-نىڭ تالابىنا سايكەس، كەسەنەنiڭ اينالاسىنا ودان بيiك عيمارات سالىنباۋ كەرەك. الدە قالادا مەشiت سالاتىن ودان باسقا جەر قۇرىپ قالدى ما؟ نەگە احمەت ياساۋيگە جابىسا بەرەدi?!.
- يۋنەسكو تiزiمiنە ەنگiزiلەتiن تاريحي مادەني مۇرالارعا بايلانىستى قانداي قادامدار جاسالىپ جاتىر؟
- استانادا يمانعالي تاسماعامبەتوۆتiڭ توراعالىعىمەن وتكەن يۋنەسكو-نىڭ جيىنىنا قاتىستىم. ۇلى جiبەك جولى ەسكەرتiشتەرi نوميناتسياسى بويىنشا بiراز جادiگەردi يۋنەسكو تiزiمiنە ەنگiزبەكشiمiز. بۇعان دەيiن تامعالى، ياساۋي كەسەنەسi ءوتتi. ەندi قورىق مۇراجايلاردى يۋنەسكو-نىڭ تاريحي مادەني مۇرالار تiزiمiنە كiرگiزۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس تا قارالىپ جاتىر. مەنiڭ ويىمشا، الماتى قالاسىن ساكرالدى ورىن رەتiندە كiرگiزۋ كەرەك. كوپتەگەن قۇندى تاريحي دەرەكتەر، «اۆەستا» سياقتى كونە قاسيەتتi جازبالار تابىلدى. جەتiسۋ ءۇندi-اريدiڭ ءتۇپ مەكەنi سانالادى. جەتi وزەن تۋرالى دەرەك اۆەستادا كەزدەسەدi. 19-شى عاسىردان بەرi نەمiس، ءۇندi, ورىس، فرانتسۋز عالىمدارى «جەتi وزەن» قايدا دەپ iزدەپ ءجۇر؟ ال، «اليم اتۋ» دەگەن جازۋ كونە مونەتالاردا جازىلعان. الەمدi تانۋدىڭ ورتالىعى دەگەندi بiلدiرەدi.
- تاريحي-مادەني ەسكەرتكiشتەردi ەسەپكە الۋ، ساقتاۋ، قورعاۋ شارالارى كوڭiلiڭiزدەن شىعا ما؟
- بىلتىر يۋنەسكو مەن يسەسكو-نىڭ ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىنا قاتىستىم. بۇرىنعى يكوموس دەگەن تاريحي-مادەني مۇرا بويىنشا ورتالىق ازيا كوميتەتiن 16 جىل باسقاردىم. قاراۋىمداعى جاس مامانداردى قازاقستاننىڭ بiر تيىنىن شىعارماي رەسەي، تۇركيا، ۆەنەتسيا، نورۆەگيا، ءۇندiستان، فرانتسيا ت.ب. شەتەلدەردە وقىتتىم. 1960 جىلدارى قازاقستاندا 4 قانا تاريحي ەسكەرتكiش مەملەكەتتiك تiزiمدە بولدى. ولار قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi, كافەدرالنىي سوبور، جاركەنتتەگi ۇيعىر مەشiتi, ايشا بيبi كەسەنەسi ەدi. 1968 جىلى ينستيتۋت قۇرىپ، جيىرماعا تارتا ەكسپەديتسيا اتتاندىردىق. ءسويتiپ، 25 مىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكiش مەملەكەتتiك تiزiمگە الىندى. عىلىم اكادەمياسى جانىندا تاريح جانە ەتنولوگيا، ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا ارحەولوگيا ءبولiمiن اشقانبىز. بiزدە بەس ارحەولوگتان باسقا ەشكiم جوق ەدi. وتىرار قالاسىنىڭ ورنى 25 جىل قازىلدى. ەسiكتەگi «التىن ادام» دا بiراز جىل قازىلدى. كەڭەس وكiمەتi كەزiندە بۇدان باسقا ەسكەرتكiش تۇرتiلمەدi. ورايى كەلiپ تۇرعاندا ايتا كەتەيiن، 1969 جىلى تاتار كورشiمiز ۋمەركاەۆ يسكاندەر (№5-پمك باستىعى) اكەم تۇماتايعا تۇسكە تامان ەنتiگە جۇگiرiپ كەلدi. «قۇرىلىس سالماقشى بولىپ، ەسiكتەگi قورعاندى قازا باستاپ ەدiك، التىن شىعىپ جاتىر. ونى شەشەننiڭ بالالارى تالاپ العىسى بار» دەدi يسكاندەر. اكەم «اقىشەۆ دەگەن شولاق (سوعىستا بiر قولدان ايرىلىپ، شولاق بولىپ قالعان) بار، دەرەۋ سوعان حابار بەر، جۇگiر» دەدi. يسكاندەر يبراگيمۇلى اقىشەۆقا بارىپ حابارلادى. وسىدان كەيiن اقىشەۆ سول قورعاندى قازۋعا بەكەن نۇرمۇحامەدوۆتى تاعايىنداپ كەتەدi.
تاۋەلسiزدiك العان جىلعا دەيiن وتىرار مەن ەسiك قورعانىنان باسقا، قازبا جۇمىسى جۇرگiزiلiپ، تۇبەگەيلi زەرتتەلگەن ەسكەرتكiش جوق. تاريحىمىز زەرتتەلمەي جاتتى. وسىدان-اق جاعدايدىڭ قانداي بولعانىن بايقاعان شىعارسىز؟! ال، 25 مىڭ ەسكەرتكiش مەملەكەتتiك تiزiمگە قالاي الىنعانىن بiلەسiز بە؟ قازاقتىڭ بiرتۋار ازاماتى ديماش احمەتۇلىنىڭ تiكەلەي قاداعالاۋىنىڭ ارقاسىندا تاريحي-مادەني مۇرالار ەسەپكە الىندى. بۇل جۇمىس الپىسىنشى جىلداردان باستالدى. تiپتi, ديماش اعامىز بiزدi اپتاسىنا ەكi رەت وزiنە شاقىرىپ، اسىل مۇرالارىمىزدىڭ جايىن سۇراپ تۇردى.
ۆاندالدار تاريحي مادەني ەسكەرتكiشتەرگە قيانات كەلتiرiپ جاتىر. الماتىنىڭ اينالاسىنداعى ساق پاتشالارىنىڭ قورىمدارى قيراۋعا ۇشىرادى. ول قورعانداردان ساق مادەنيەتi, ەتنوساياسي قۇرىلىمى، مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ يەرارحياسى كورiنەر ەدi. بiراق، زەرتتەپ جاتقان ادام جوق. سوڭعى ءۇش جىل iشiندە الماتى وبلىسىنىڭ 15 اۋدانىن ارالاپ، ەسكەرتكiشتەردi ەسەپكە الىپ، قۇجاتتاماسىن دايىنداعانبىز.
الماتى ماڭىنداعى زاتتاي دەرەكتەر كەزدەيسوق تابىلعان. وندا دا تاريح، ارحەولوگياعا قاتىسى جوق، قاراپايىم ادامدار - قۇرىلىسشىلار، وقۋشىلار تاپقان. مىسالى، ەسiك قورعانى. ال، بۇتاقتى (بۋتاكوۆكا) ەلدiمەكەنiنەن اندرونوۆ مادەنيەتiنە قاتىستى جادiگەرلەردi شيشكين دەگەن مەكتەپ وقۋشىسى تاۋىپ العان. مiنە، كوردiڭiز بە، ءوز تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە دەگەن ىقىلاسسىزدىقتىڭ قانداي ەكەنiن؟
- سiز دە، جولداسىڭىز دا ارحەولوگ، رەستاۆراتور ماماندار، ال، بالالارىڭىز شە؟ ولار سiزدەردiڭ جولدارىڭىزدى جالعاستىرا ما؟
- مەنiڭ باسىم دەن قويعان سالام - مادەنيەتتانۋ. بۇرىن بالالارىمىزدى ەرتiپ، قازبا جۇمىستارىنا جيi شىعاتىنبىز. كەيiن بالالارىم وزدەرiنiڭ دە ۇيرەنiپ كەتكەنiن، تاريحي ورىنداردا جۇرگەندi ۇناتاتىنىن ايتتى. شىنى كەرەك، بالالارىم دالادا ءوستi. بۇل سالانىڭ قىزىعى مەن قيىنشىلىعىن قاتار كوردi.
- اڭگiمەڭiزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
داۋرەن سەيIتجانۇلى
«وردا-KZ» گازەتى
http://www.baq.kz/kaz/news/cat/4/6082/?PHPSESSID=f092c5fb23bb4980e5b9ace23a1a8529
