الاش ورداسىنىڭ رەسمي جويىلعانىنا – 100 جىل

تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ حالىقتىق اتاۋىمەن XV عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە بەرە ەلدىك تۋىن كوتەرگەن قازاق ورداسى ءتورت عاسىر دەربەس ومىردەن سوڭ سامودەرجاۆيەلىك قۋاتتى يمپەريانىڭ وتارىنا اينالدى. سودان 20-شى عاسىردىڭ باسىنداعى تەگەۋىرىندى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار ناتيجەسىندە قايتا تۇلەدى. تاريح قويناۋىنا تاستالعان قازاق ورداسى اتاۋى مونارحيا قۇلاتىلعاننان سوڭ تۋعان بوستاندىق تاڭى ارايىمەن،  وركەنيەتكە لايىق ساياسي كۇرەس تۋىندىسى رەتىندە الاش ورداسى اتالىپ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن جاڭعىرتتى. بىراق عۇمىرى قىسقا بولدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى الاشوردانىڭ قىزمەتىن رەسمي توقتاتىپ، جويىلعانىن راسىمدەگەنىنە بيىل ءبىر عاسىر تولادى. وسى داتاعا بايلانىستى الاشتىڭ ورداسى وتكەن جولعا قىسقاشا شولۋ جاسايىق.

1917 جىلعى 5–13 (18–26) جەلتوقساندا ورىنبوردا بولعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزى تاريحي قاۋلى قابىلدادى. بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، كاسپي سىرتى (زاكاسپي) وبلىسىنداعى ماڭعىستاۋ ۇيەزى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنىڭ، امۋداريا ءبولىمىنىڭ قازاق ۇيەزدەرى ءھام التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس قازاق بولىستارى (كەيىن، 1918 جىلعى 3 ساۋىردە رەسەي حالكومكەڭەسىنە  الاشوردا تاراپىنان ناقتىلانىپ حابارلانعان التاي گۋبەرنياسىنداعى بيسك، بارناۋىل، زمەينوگور ۇيەزدەرىنىڭ، سونداي-اق سامارقان وبلىسىنداعى جيزاق ۇيەزىنىڭ قازاقتارى) تەگى ءبىر، مادەنيەتى مەن تاريحى ءبىر جانە ءبىر ءتىلدى («قانى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر») ىرگەلى قازاق حالقى تۇراتىن ءبىرتۇتاس اۋماق («جەرى بىرىڭعاي») بولعاندىقتان، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق («ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى») اۆتونوميا قۇردى.

قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىنا «الاش» دەگەن ات بەردى. الاش  اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن («نيزامىن») بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىس بەكىتەدى دەپ بەلگىلەدى. اۆتونوميانىڭ ۇكىمەتىن – «الاشوردا» ۋاقىتشا حالىق كەڭەسىن («ۇلت كەڭەسىن») قۇرىپ، ونى حالىق ميليتسياسىن قۇرۋعا، جاقىن ۋاقىتتا الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسىن شاقىرۋعا، باسقا دا ءتيىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتەدى. ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر ءسۇرىپ، كورشى كۇشتى مەملەكەتتىڭ وتارىنا اينالعان قازاق ورداسى زامان ىڭعايىمەن ورىستەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ناتيجەسىندە شاقىرىلعان تاريحي قۇرىلتايدا الاش ورداسى بوپ تۇلەدى. ونىڭ ۇكىمەتىنىڭ – «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ تۇراتىن ورىنى رەتىندە سەمەي قالاسى تاڭداپ الىندى. حاتتاماعا قۇرىلتاي توراعاسى قۇلمانوۆ، ونىڭ ورىنباسارلارى بوكەيحانوۆ، قاراشەۆ، دوسمۇحامەدوۆ، كەنەسارين، دۋلاتوۆ، حاتشىلارى قادىرباەۆ، كۇسەپقاليەۆ قول قويعان.

ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ جۇمىسى پەتروگرادتاعى بولشەۆيكتەردىڭ قارۋلى توڭكەرىسىنەن قىرىق كۇن  وتكەننەن كەيىن باستالعان-دى. ايگىلى قازان توڭكەرىسىن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار وداعى اتقارۋ كوميتەتى (يسپولنيتەلنىي كوميتەت مۋسۋلمان، يكومۋس) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە پەتروگرادتا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن شاعىندا جانشا دوسمۇحامەدوۆ كوزىمەن كورگەن ەدى. ول استاناداعى ءتۇرلى ساياسي جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ توڭكەرىستى قولداماعانىنا كۋا بولعان.  جاڭا ۇكىمەتپەن مۇسىلمان اتكومى اتىنان العاشقى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە ارەكەتتەنگەن. تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەراتورى فون-كاۋفمان 1869 جىلى سامارقاننان سانكت-پەتەربۋرگكە جونەلتكەن وراسان زور قۇران كارىم كىتابىن – ءار بەتىنىڭ مولشەرى 68ح53 سم، قالىڭ، مىقتى 353 پەرگامەنت پاراققا 7-ءشى عاسىردا تۇزىلگەن، عىلىمدا «وسمان جيعىزعان قۇران»، «سامارقاندىق كۋفا قۇران» دەپ اتالاتىن باستاپقى، تولىق نۇسقانى  قايتارىپ الۋ جايىنداعى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ تىلەگىن سوۆەت ۇكىمەتىنە – حالكومكەڭەسكە مۇساتكوم اتىنان جەتكىزگەن. سودان، تاعاتسىزدانا كۇتىپ جۇرگەن قازاق قۇرىلتايى شاقىرىلۋىنا بايلانىستى، الىپ-ۇشىپ ەلگە ورالعان بولاتىن. 

ورىنبورداعى ءىى جالپىقازاق سەزىندە جانشا دوسمۇحامەدوۆ وزىندىك كوزقاراس ۇستاندى. ول ورتالىقتان بەرمەن لىقسىعان انارحيادان قازاق ەلىن سەنىمدىلىكپەن قورعاۋ ءۇشىن شۇعىل اۆتونوميا جاريالاۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس كوتەرگەن-ءتىن. الايدا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تانىمال سەركەسى ءاليحان بوكەيحانوۆ اۆتونوميانى قازاق ىشىندەگى باسقا جۇرتتاردىڭ پىكىرىن بىلگەننەن كەيىن، ميليتسيا قۇرىپ الىپ بارىپ  جاريالاۋدى دۇرىس دەپ ءبىلدى. ەكى ءتۇرلى كوزقاراستىڭ شيرىققانى سونداي، ماسەلە دەلەگاتتاردىڭ اتتارىن اتاپ (پويمەننوە) داۋىس بەرۋى جولىمەن شەشىلەتىن بولدى. اۆتونوميانى شۇعىل جاريالاۋعا قارسى جاق توعىز كىسىنىڭ داۋسىن ارتىق الىپ، جەڭدى. بىراق جەڭىلگەندەر ءوز كوزقاراسىنان قايتپاعاندىقتان، دەلەگاتتار ەكى جاقتى دا قاناعاتتاندىراتىن ىمىرا قارارعا توقتاستى. جالپىقازاقتىق «الاشوردا» ۇلت كەڭەسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە تۇركىستان قازاقتارىنىڭ اۆتونومياعا قوسىلۋ مۇمكىندىگىن انىقتاۋعا مىندەتتەندى. ولار الاش اۆتونومياسىنا قوسىلعان جاعدايدا، سەزد اۆتونوميانى مۇمكىندىك تۋعان بەتتە جاريا ەتۋ قۇقىن ۇلت كەڭەسىنە بەردى. «الاشوردا» ۇلت كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن «الاشوردا»  ۇلت كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، تۇركىستان اۆتونومياسى (مۇحتارياتى) ۇكىمەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇستافا شوقاەۆ سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە قارالماق وسى تاعدىرشەشتىلىك ماسەلەگە بايلانىستى تۇركىستاندىق قايراتكەرلەرگە ارنايى جەدەلحات جولدادى.

1918 جىلعى 4–9 قاڭتاردا تۇركىستان قالاسىندا وتكەن سەزگە الاشوردا وكىلدەرى باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ارنايى بارىپ قاتىستى. سەزد ماسەلەنى قىزۋ تالقىلاپ، تۇركىستاندىق قازاق ايماعى الاش اۆتونومياسىنا مۇحتاريات ۇكىمەتى پەن الاش-وردا اراسىندا وداقتاستىق شارت جاسالعاننان كەيىن كىرەدى دەگەن شەشىم قابىلدادى. (الايدا تاشكەنتتەگى سوۆەتتىك بيلىك كەلەسى ايدا-اق، 1918 جىلعى 19–22 اقپاندا قوقان قالاسىنا قىزىلاسكەرلەر مەن داشناكتاردىڭ قارۋلى كۇشىمەن سۇراپىل شابۋىل جاسادى، قالا تالقاندالدى، حالىق اياۋسىز  قىرعىنعا ۇشىراتىلدى. بار بولعانى 64 كۇن ءومىر سۇرگەن تۇركىستان مۇحتارياتى قۇلادى، اۆتونوميانىڭ ۇكىمەتى قۋىلدى. العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ بوي تاسالاپ، سەمەيگە كەلدى، الاشوردادا قىزمەت ەتتى، ال ودان كەيىنگى پرەمەر مۇستافا شوقاەۆ تاشكەنتتەن پويىزبەن جارالى سولدات كەيپىندە قۇپيا اتتانىپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس جاعىنا باردى، ودان الاشورداشى قايراتكەرلەر قاتارىندا قۇرىلتايشى جينالىس مۇشەلەرى كوميتەتى شاقىرعان جيىندارعا قاتىستى، اقىرى بولشەۆيزممەن كۇرەسىن الىس شەتەلگە كەتىپ جالعاستىردى).

ءىى جالپىقازاقتىق سەزد جۇمىسىن اياقتاعاننان كەيىن ىلە-شالا، تورعاي وبلىسىنىڭ سوۆەتتىك توتەنشە سوعىس كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان ءالىبي جانگەلدين ورىنبورعا قىزىلاسكەرمەن كەلە جاتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى قىزمەتىن دوعاردى. سونداي-اق ءىى سەزدىڭ شەشىمىمەن كىندىك قالا رەتىندە بەلگىلەنگەن سەمەيگە قازاق (الاش) اۆتونومياسى «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن اتتانار الدىندا، ورىنبور قالالىق دۋماسىنىڭ گلاسنىيى (دەپۋتاتى) رەتىندە، 1918 جىلعى 12 قاڭتاردا: «قازاق-قىرعىز جالپى سيەزى قازاق-قىرعىز ۇلتىنىڭ كىندىك كوميتەتىنە پرەدسەداتەل سايلاپ، ورىنبوردان كەتپەك بولعانىم سەبەپتى، ورىنبور گورودسكوي دۋماسىنىڭ گلاسنىيلىعىن تاستاۋعا تۋرا كەلەدى» دەگەن مالىمدەمە جاساپ، دۋمانىڭ جانە دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعالارىنا، بارلىق ۇزەڭگىلەس دەپۋتات جولداستارىنا وڭ تىلەگىن ءبىلدىرىپ قوشتاستى («قازاق»، 1918 ج.، № 259).   سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى رايىمجان مارسەكوۆ 1918 جىلعى 15 قاڭتاردا وبلىس كوميسسارىمەن جانە شارۋالار كەڭەسىنىڭ توراعاسىمەن بىرگە قول قويىپ، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا تاياۋ ارادا قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جاريالاناتىنى جايىندا جەدەلحات جولدادى. ورىنبورداعى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىن، اۆتونوميا تۋرالى شىنايى ۇعىمدى ەشقانداي بۇرمالاۋعا، ارانداتۋعا، قيسىنسىز وسەككە جول بەرمەي، ءتۇسىندىرۋ شارالارىن قولعا الۋدى تاپسىردى. الايدا اقپان ايىندا قالادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى دا، ساياسي جاعداي وزگەرىپ كەتتى. ورىنبوردان كەلگەن الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى سەمەيدە بيلىك قۇرعان سوۆەت وكىمەتى ورگانىمەن تىكەلەي ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس ورناتا المادى، تيىسىنشە سوعان بايلانىستى جۇمىسقا دا بىردەن كىرىسە المادى. سوندا الاشوردانىڭ پەتروگرادتان ماسكەۋگە كوشىپ بارعان ورتالىق سوۆەت ۇكىمەتىمەن – رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن – كەلىسسوز جۇرگىزۋىنە قاجەتتىلىك تۋدى.

1918 جىلعى ناۋرىزدا «الاشوردا» ۇلت كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانشا (جاھانشاھ، جاھانشا) دوسمۇحامەدوۆ  الاش ورداسىنىڭ دەلەگاتسياسىن باسقارىپ، ورالدان ماسكەۋگە اتتاندى. دەلەگاتسيا ساپارعا ورال وبلىسى قازاقتارى سەزىنىڭ شەشىمى بويىنشا شىققان. قۇرامىندا ۇلت كەڭەسىنىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى، ورال وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن بىرنەشە مۇشەسى بولدى. ولار حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير لەنيننىڭ الدىندا بايانداما جاساپ، قازاق اۆتونومياسىن قۇرعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتارىن تاپسىردى، زاماناۋي وزگەرىستەرگە وراي تۋىنداعان وزەكتى تالاپتاردى سول شاقتا بولشەۆيكتەردىڭ  بيلەۋىندەگى سەمەيدە ءىس جۇزىندە جۇمىسىنا كىرىسە الماي تۇرعان ورتالىق الاش-وردا اتىنان العا تارتتى. قابىلداۋ ءساتتى ءوتتى. دوسمۇحامەدوۆتەر پرەدسوۆناركوم لەنينمەن جانە ناركومناتس (ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى) ستالينمەن ۇتىمدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. كىشى سوۆناركومدا (حالكومكەڭەستە) جۇمىس ىستەپ، الاش اۆتونومياسى قۇرىلىمىن كەڭەستىك رەلسكە ۇيلەستىرۋ جوباسىن جاسادى.

وسى تۇستا لەنين مەن ستالين سەمەيدەگى الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى بوكەيحانوۆ پەن عابباسوۆتى توتە جەلىگە شاقىرعان  جەدەلحات جولدادى. ەرتەڭىنە، 1918 جىلعى 2 ساۋىردە، يوسيف ستالين توتە جەلى ارقىلى الاشوردا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسوۆپەن سويلەستى. ءستاليننىڭ سوۆەت ۇكىمەتى اتىنان ايتقان ءتۇيىندى ءسوزىن «اباي» جۋرنالى شىققالى جاتقان 3-ءشى ءنومىرىنىڭ مۇقاباسىنا «قۋانىش قۇتتى بولسىن!» دەپ سۇيىنشىلەتكەن تاقىرىپپەن باسىپ، ءدۇيىم جۇرتقا جاريا ەتتى. وندا ناركومناتس ستالين پرەدسوۆناركوم لەنين ەكەۋى 1917 جىلعى 2 قاراشادا قول قويعان «رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىندا» جاريا ەتىلگەن ۇلت ساياساتى پرينتسيپتەرى كۇشىندە ەكەنى ايتا كەلە، «سىزدەردىڭ وكىلدەرىڭىز بىزگە اكەلىپ تاپسىرعان جالپىقازاق سيەزىنىڭ قاۋلىسىن تۇگەلىمەن قابىل الامىز» دەپ، وسى ورايدا الاشوردانىڭ سوۆەت بيلىگىن تانۋى جونىندەگى حالكومكەڭەستىڭ شارتتارى مەن تىلەكتەرىن بىلدىرگەن. ستاليننەن ەستىگەن وسىناۋ ماڭىزدى حاباردىڭ سوڭىنا جۋرنالدى شىعارۋشىلار: «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ءومىرى قازاق – قازاق بولعالى كورمەگەن قۋانىش باسىڭا كەلدى، كوردىڭ. ...الاشتىڭ بالاسى، كوتەر باسىڭدى! قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! تويىڭ تويعا ۇلاسسىن! ءتىرىل، الاش! سىلكىن، الاش! قۋان، الاش! جاسا، الاش!» – دەگەن شاتتىق لەپەس ءبىلدىردى. وعان  قوسا: «...بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ، ەرمەكوۆ، مارسەكوۆ اتىنا ماسكەۋدەن تاعى تەلەگرام الدىق. «حالىق كوميسسارلارىمەن سويلەسىپ جاتىرمىز، الاشتىڭ اۆتونومياسىنا قارسىلىعى جوق. بۇگىن-ەرتەڭ الاشوردا وكىلدەرىمەن ستالين اۋىزبا-اۋىز سويلەسەدى»، – دەپ. جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر، جوعارىداعى وكىلدەر وسى سابازدار ەكەن»، – دەدى.

ال «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 35-ءشى سانىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلت ماسەلەسىن شەشۋ جوسپارلارى جايىندا ءستاليننىڭ ايتقاندارى جانە حالكومكەڭەستىڭ قازاق سەزى شەشىمدەرىن قابىل الا وتىرىپ، قويعان شارتتارىمەن بىرگە، وعان «الاشوردا» ۇلت كەڭەسىنىڭ بەرگەن جاۋابى قوسا جاريالاندى. جاۋاپتا: «...ۇلت جۇمىسىن باسقارۋشى حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ الاش اۆتونومياسى تۋرالى ايتقان ءسوزىن تەكسەرگەننەن كەيىن، سوۆەت حۇكىمەتى روسسياداعى بارلىق اۆتونوميالى حالىقتاردىڭ كىندىك حۇكىمەتى دەۋگە قاۋلى قىلىپ»، ون ءبىر بابقا الاشوردا شارتتارى تۇجىرىمدالدى. ارنايى بابتا: «قازاق-قىرعىز (سول زاماندا قازاق-ورىس جانە قازاق-قىرعىز تەرميندەرى كازاك پەن قازاق ۇعىمدارىنا سينونيم ىسپەتتى قولدانىلعان، ياعني قازاق-قىرعىز – قازاق پەن قىرعىز دەگەندى ەمەس، تەك قازاق اتالىمىن بىلدىرەدى) ىستەرى تۋرالى ەلشى حالەل ءھام جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەردى وكىل ەتتىك. ولار قازىر ماسكەۋدە اۆتونوميا تۋرالى الاشوردا اتىنان سويلەسىپ جاتىر»، – دەپ كورسەتىلدى. «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ توتە جەلى ارقىلى ايتقان «ءىى جالپىقازاق سەزى قاۋلىلارى تولىعىمەن سوۆناركومنىڭ اۆتونوميا تۋرالى دەكرەتىنە سايكەس» دەگەن مالىمدەمەسىن تالقىلاي كەلە، فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق بيلىگىن تانىعانىن، ءسويتىپ الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن توقتاۋسىز جاريالاۋ قاجەت ەكەنىن حابارلاعان جەدەلحات حالكومكەڭەسكە 1918 جىلعى 3 ساۋىردە سالىندى.

جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر كىشى سوۆناركومدا (سول ۋاقىتتا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى تۇراقتى كوميسسيانى وسىلاي اتاعان، ول حالكومكەڭەستىڭ – ۇلكەن سوۆناركومنىڭ – قاراۋىنا جاتاتىن ماسەلەلەردى الدىن-الا قاراۋ ءۇشىن قۇرىلعان  بولاتىن) كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شەشۋىنە قويىپ وتىرعان ۇسىنىستارىن بولشەۆيكتىك بيلىك تالاپتارىمەن ۇشتاستىرا پىسىقتاۋمەن شۇعىلدانىپ، ءتيىستى قۇجاتتار جوباسىن بىلىكتىلىكپەن دايىنداعان ەدى. سوۆناركوم (حالكومكەڭەس) قورىتىلعان ۇسىنىستاردى ماقۇلداپ،  ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋىنە كەلىستى. 1918 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە وتكەن ءماجىلىسىنىڭ № 335 قاۋلىسى بويىنشا، زاۋرالەنىڭ (جايىق سىرتىنداعى) زەمستۆو مەكەمەلەرى وزدەرىنىڭ ادەتتەگى مىندەتتەرىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرەتىن بولدى. سونداي-اق، حالكومكەڭەس سول وڭىردەگى  قازاق (الاش) ۇيىمدارىن سوۆەت رەلسىنە اۋدارۋعا قاجەتتى اقشالاي قارجى ءبولىپ، دەلەگاتسيانىڭ قولىنا بەرىپ جىبەرۋگە قاۋلى الدى.

الاشوردا مەن سوۆەت ۇكىمەتى اراسىنداعى العاشقى تاريحي كەلىسسوزدى تابىستى جۇرگىزىپ، ۇلكەن ساياسي جەڭىسپەن ورالعا ورالىپ كەلە جاتقان دەلەگاتسيانى ساراتوۆ قالاسىنداعى دەپۋتاتتار كەڭەسى (سوۆدەپ) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى توقتاتتى. ولارعا ورال سوۆدەپىن قۇلاتىپ، مۇشەلەرىن تۇتقىنعا العان اسكەري ۇكىمەتتىڭ قاماۋىنان قاشىپ كەلگەندەر دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسى ۇستىنەن شاعىم تۇسىرگەن بولاتىن. ماسكەۋگە اسكەري ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىمەن كەتتى دەگەن جورامالمەن. دەلەگاتسيا مۇشەلەرى ساراتوۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ تالقىسىندا وزدەرىن مارتەبەلەرىنە ساي، وتە لايىقتى دارەجەدە ۇستادى. كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن دالەلدى تۇردە قورعادى. ورتالىقپەن كەلىسىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا ساراتوۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ جاردەم بەرگەنى دۇرىس بولماعىن دايەكتەدى. ورال دەلەگاتسياسى تۋرالى ماسەلە قاراعان ساراتوۆ اتكومىنىڭ 1918 جىلعى 17 ساۋىردەگى سوڭعى ماجىلىسىندە  جانشا دوسمۇحامەدوۆ تاعى دا ماسكەۋگە ساپاردىڭ ماقساتى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ورال سوۆدەپىنىڭ قۇلاتىلعانى دەلەگاتسياعا حالكومكەڭەس قابىرعاسىندا عانا ءمالىم بولعانى جونىندە ايتىپ، ساراتوۆ سوۆدەپىمەن قالاي بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەندى ءجون كورەتىنىن اڭگىمەلەدى. ورال ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇندەۋ جازعانىن، ونى ۇشاقپەن ەلگە جەتكىزىپ، جۇرتقا تاراتۋعا ساراتوۆ سوۆدەپىنەن كومەك سۇرايتىنىن ايتتى. جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ اقتار قولاستىنداعى وڭىرگە ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، اۋىلدار مەن قالالارعا اپارىپ تاستالعان «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتىنداعى بۇتكىل قازاق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارىنا، لاۋازىمدى تۇلعالارعا جانە بارلىق ازاماتتارعا» ارناعان سونداعى ۇندەۋىندە: «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك بيلىگىن مويىندادى دا، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى»، – دەلىنىپ، كەلىسسوزدەردىڭ جاقسى ناتيجەسى رەتىندە: «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇرىلادى دا، ەڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جايىندا دەكرەت جاريالانادى»، – دەگەن حابار جانە حالكومكەڭەستىڭ زەمستۆو جونىندەگى قاۋلىسى ايتىلعان-دى. 

سولاردى حابارلاي وتىرىپ، ۇندەۋدە: «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىندەگى قازاقتىڭ بارلىق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارى مەن لاۋازىمدى تۇلعالارىن، بارشا قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان قوزعالىستاردىڭ ەشقايسىسىنا دا قاتىسپاۋعا، سونداي قارسىلىق قوزعالىستارعا ارالاسى بار ادامدارعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋگە» شاقىرعان جانە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق ءۇشىن تيىمدىلىگىنە نازار اۋدارعان. «ەستەرىڭىزدە بولسىن، قانداس قازاق باۋىرلار، سىزدەردىڭ ۇلتتىق تاعدىردى ءوز قولدارىڭىزعا الۋ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ جونىندەگى تابيعي تىلەكتەرىڭىزگە تۇڭعىش رەت ەڭبەكشىلەردىڭ سوۆەت وكىمەتى رەسمي تۇردە قۇلاق استى، سوۆەت وكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جانە ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن مويىنداپ وتىر. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسىناۋ ساياسي تەكتىلىك-مارتتىگىن باعالاي بىلىڭىزدەر!» – دەگەن جۇرەكجاردى سوزدەرمەن ۇندەۋىن اياقتاپ، «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس-مۇحامەدوۆ» دەپ قول قويعان.

الايدا سوۆەت وكىمەتىمەن ىنتىماقتاستىق وسىمەن اياقتالدى. سەمەيدەگى ورتالىق الاشوردانىڭ ستالينمەن توتە جەلىدەگى سۇحباتقا بايلانىستى ءوز شارتتارىن ۇسىنعان جاۋابىن حالكومكەڭەس العان، بۇل جايىندا  دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ 1918 جىلعى 5 ساۋىردە ماسكەۋدەن سەمەيگە، حالەل عابباسوۆتىڭ اتىنا جىبەرگەن جەدەلحاتىندا: «الاشوردانىڭ ۇسىنعان شارتتارىنا سوۆەت ۇكىمەتى جاقىن ارادا جاۋاپ بەرمەك بولدى»، – دەلىنگەن-ءدى. سونداي-اق كەلىسسوزدەردىڭ تاعى دا مىنانداي ءشۇباسىز جەتىستىكتەرىن  ايتقان: «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسىندا قازاق كوميسسارياتى اشىلاتىن بولدى. بۇل كوميسسارياتقا كىرەتىن ادامداردى الاشوردا ءوزى سايلاپ جىبەرەدى» جانە «سوۆەت وكىمەتى ءار وبلىستاعى سوۆەتتەرگە «قازاقتىڭ تۇتقىنعا الىنعان ازاماتتارىن تەگىس بوساتىڭدار» دەپ ءامىر قىلدى». وسى جەدەلحات ءماتىنىن رەداكتسيا «سارىارقا» گازەتىنىڭ 37-ءشى نومىرىنە اسقان ريزاشىلىقپەن باسا وتىرىپ، سوۆەت ۇكىمەتى «جۋىق ارادا الاشوردا اۆتونومياسىن جاريا قىلار، قازاققا دا جارىق ساۋلە، كۇن تۋار دەگەن ويىمىز مول، يمانىمىز زور» دەپ جازعان بولاتىن. بىراق بۇل وي اقتالمادى. حالكومكەڭەس پەن ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسساريات جەر-جەردەگى وكىلدەرى ارقىلى ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار اراسىنداعى وي-پىكىرگە، ۇلتتىق «الاش» جانە سوتسياليستىك «ءۇش ءجۇز» پارتيالارىنىڭ ۇستانىمدارىنا تەز-اق قانىققان. ناتيجەسىندە كەڭەستىك ۇكىمەت (پرەدسوۆناركوم لەنين مەن ناركومناتس ستالين) تاپتىق مۇددە تۇرعاندا ۇلتتىق «بۋرجۋازيالىق» قۇرىلىمعا جول بەرۋگە بولمايتىنىن پارىقتاپ، دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسى ماسكەۋدەن اتتانىسىمەن، ونىمەن جاسالعان كەلىسىمدەردى دە، سەمەيگە توتە جەلى ارقىلى ايتىلعان ۋاعدانى دا بىردەن ۇمىت قالدىردى. ەشقايسىسىنا دا جاۋاپ بەرمەستەن، جەر-جەردەگى وكىلدەرىنە «بۋرۋازيالىق اۆتونوميانى ەڭبەكشىلەردىڭ موينىنان ءتۇسىرىپ تاستاۋ» باعىتىمەن جۇرۋگە نۇسقاۋ بەردى.  

كەڭەس ۇكىمەتىنەن وسىلاي بەتى قايتقان الاشوردا قىزمەتىن اقتارعا سۇيەنىپ جۇرگىزۋگە كوشتى.  ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ جىمپيتىدا وتكەن كەزەكتى سەزى 1918 جىلعى 18 مامىردا ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتىن  «ويىل ءۋالاياتى» دەگەن اتپەن، بەس ۇيەز كىرەتىن ەرەكشە دەربەس اۋماققا ءبولىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇردى. «ويىل ءۋالاياتى» مەملەكەتتىك-اۆتونوميالىق بىرلىگى الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىندا سانالدى. ۇكىمەتىنىڭ توراعالىعىنا جانشا دوسمۇحامەدوۆ سايلاندى، ۇكىمەت ءۋالاياتتىڭ رەسپۋبليكالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەيتىن اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن ءتۇزىپ، قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋمەن،  يۋنكەرلەر (وفيتسەرلەر) دايارلايتىن مەكتەپ اشىپ، حالىق ميليتسياسىن جاساقتاۋمەن شۇعىلداندى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 262-ءشى نومىرىندە جاريالانعان جەدەلحاتىندا الاشوردانىڭ 1918 جىلعى 24 ماۋسىمدا الاش (زارەچنايا سلوبودكا) قالاسىندا ىسكە كىرىسكەنى ايتىلدى. الاشوردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇشەلەرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل عابباسوۆ قول قويعان بىرقاتار زاڭدار مەن ەرەجەلەر جاريالاندى، الداعى مىندەتتەردى قالاي ورىنداۋ كەرەكتىگى جايىندا تاپسىرمالار بەرىلدى. سەمەي، اقمولا وبلىستارىندا ميليتسيا جاساقتالىپ، اق گۆارديامەن بىرگە بولشەۆيكتەرمەن سوعىسۋعا اتتانعانى ايتىلدى. قازاق ۇيىمدارىنا «ەل قورعاۋشىلاردى جيناۋ ءىسىن ...ءۇش جۇمانىڭ ىشىندە» اياقتاۋ ۇسىنىلدى.

الاش اۆتونومياسىنىڭ وبلىستارى مەن ۇيەزدەرىندە الاشوردا كەڭەستەرىن قۇرۋ، زەمستۆو جۇمىسىن جاڭعىرتۋ، قازاق سوتتارى مەن تەرگەۋ كوميسسيالارىن تاعايىنداۋ، الاشوردا جانىنان اسكەري كەڭەس قۇرۋ شارۋالارى جۇرگىزىلدى. ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنە 1918 جىلعى 10 شىلدەدە قازاق اۆتونومياسىن تانۋ جانە ونىمەن قىزمەتتەستىك كەلىسىمدەرگە كەلۋ جونىندە حات بەرىلدى. ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، بىرلەسىپ اتقاراتىن شارالار كەشەنىن قاراستىرۋ كوزدەلدى. وسى ايدا ءسىبىر ۇكىمەتىنە «الاشوردا ءوز ارمياسىن بۇكىلرەسەيلىك ارميانىڭ قۇرامداس بولىگى» دەپ ەسەپتەيتىنى حابارلاندى. ال 12 تامىزدا الاشوردا اسكەري ءبولىمىنىڭ باسشىسى كاپيتان حاميت توقتامىسوۆ ۇكىمەتكە سەمەيدە قۇرىلعان ءبىرىنشى الاش اتتى اسكەرى (38 وفيتسەر، 750 اتتى جىگىت) وقىپ-جاتتىعۋعا كىرىسكەنىن، ال پاۆلودار، زايسان، قارقارالى، وسكەمەندە جينالعان جىگىتتەردىڭ (بارلىعى – 850) «قارجى، قارۋ، كيىم-كەشەك جانە نۇسقاۋشىلار» بولماۋى سەبەپتى بوس وتىرعاندارىن حابارلادى. سول كۇنى ءسىبىر ارمياسىندا بەرىلگەن بۇيرىق بويىنشا «قازاق قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ» دالا كورپۋسى كومانديرىنە جۇكتەلدى. بىراق الاشوردا توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن توقتامىسوۆ 18 تامىزدا ءوزارا الماسقان حابارعا قاراعاندا، «الىس بولىستاردان، ءتىپتى باسقا ۇيەزدەردەن جىگىتتەر كەلىپ جاتىر»، بىراق ميليتسيا ۇستاۋعا قاجەت «قارجى تاۋسىلدى. ...شاراسىزدىق احۋال قالىپتاسىپ تۇر»...

بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىس مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (كومۋچ) 1918 جىلعى شىلدەدە سامارا قالاسىندا الاشوردامەن ء(اليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاەۆ باستاعان وكىلدەرمەن) اسكەري-ساياسي وداق شارتىنا قول قويدى. الاشوردا كومۋچپەن بىرگە ۋفا قالاسىندا ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت – ۋفا ديرەكتورياسىن قۇرعان 1918 جىلعى 8–23 قىركۇيەكتەگى مەملەكەتتىك ءماجىلىستىڭ جۇمىسىنا قاتىستى. ەرتەڭىنە، 24 قىركۇيەكتە (قۇجاتتاردا ەسكى كۇنتىزبەمەن 11 قىركۇيەك دەپ كورسەتىلگەن),  مەملەكەتتىك ماجىلىسكە قاتىسقان الاشوردانىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرى ء(اليحان بوكەيحانوۆ، ءۋاليتحان تاناشەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ) ءوز وتىرىسىن وتكىزدى. وندا الاش اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى باسقارۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە قارالدى. 11 بابتان تۇراتىن قاۋلى قابىلداندى. 5-ءشى بابتا «سوعىس ۋاقىتىنا جانە قاتىناس جولدارىنىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى، الاش اۆتونومياسىنىڭ بوكەي ورداسى، ويىل ءۋالاياتى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، تورعاي وبلىسىنىڭ اقتوبە جانە قازاق ۇيەزدەرى كىرەتىن باتىس بولىگىن ءىس جۇزىندە باسقارۋ ءۇشىن الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى قۇرىلادى» دەپ تۇجىرىمدالعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇل قاۋلىمەن «ويىل ءۋالاياتى تاراتىلدى» دەپ جاڭساق پايىمداپ ءجۇر، كەرىسىنشە، بايقالىپ تۇرعانداي، ويىل ءۋالاياتى – باتىس ءبولىمنىڭ قۇرىلىمىنداعى اكىمشىلىك اۋماقتاردىڭ ءبىرى. ال بۇرىنعى ويىل ءۋالاياتى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامى جاڭادان قوسىلعان اۋماقتاردىڭ باسشى قايراتكەرلەرى ەسەبىنەن ۇلعايىپ، باتىس بولىمشەنى باسقاراتىن ۇكىمەتكە اينالدى. جاڭا قۇرامعا جانشا دوسمۇحامەدوۆ، باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ەسەن تۇرمۇحامەدوۆ كىردى جانە ول اۋماقتاعى قازاق ەمەس حالىقتىڭ ءوزى سايلايتىن تاعى ەكى وكىلمەن  تولىقتىرىلاتىن بولدى. وسىلاي توتەنشە جاعدايلاردا الاشوردانىڭ بارلىق قۇقتارىن پايدالانا الاتىن باتىس الاشوردا ۇكىمەتى جاساقتالدى. 

 ۋفادان ومبىعا كەلگەن  ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت «جاقىن كەزەڭگە بارلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىن ءبىرتۇتاس مينيسترلەر كەڭەسىنە باعىندىرۋ قاجەت» دەپ تاۋىپ، 1918 جىلعى 4 قاراشاداعى پارمەنىمەن «الاش ۇكىمەتى – الاشوردا ءومىر ءسۇرۋىن دوعاردى» دەپ قاۋلى ەتتى. سول پارمەنمەن «ەرەكشە ەرەجە نەگىزىندە قازاق ۇلىستارىنىڭ مادەني-تۇرمىستىق جانە ەكونوميكالىق مۇقتاجدىقتارىنا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەر قاراماعىندا بولاتىن الاشتى باسقارۋ جونىندەگى باس ۋاكىل لاۋازىمى» تاعايىندالدى. وسى جايتكە وراي الاش اۆتونومياسىن قولدامايتىن اۆتور «يكس» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «سۆوبودنايا رەچ» گازەتىندە: «ءبىز سۇلتان بوكەيحانوۆ قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى باس ۋاكىل بولىپ تاعايىندالادى دەپ ەستىدىك»، – دەپ باستاپ، «مادەنيەتى جوق حالىققا» اۆتونوميا بەرۋ «قۇردىمعا اپاراتىنىن»، الاشورداشىلاردىڭ «قارۋلى قىلمىسكەر ەلەمەنتتەرى اۆتونومياعا قارسى قازاقتاردى –  بولشەۆيك دەپ قاتاڭ جازالاپ جۇرگەندەرىن» جازدى.

«بوكەيحانوۆ مىرزا ەشقانداي دا بارشا قازاق حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىن ءبىلدىرۋشى ەمەس»، – دەپ ءتۇيدى. بوكەيحانوۆتى «قازاق حالقىن باسقارۋعا باستى ۋاكىلدىك بەرىلگەن ادام ەتىپ تاعايىنداۋ – سۇر قاسقىرعا تابىن تاعدىرىن ۇستاتقانمەن بىردەي» دەدى. ونىڭ «1748 جىلى حاندىق لاۋازىمعا تالاسىپ، ...بيلەۋشىنى زۇلىمدىقپەن ولتىرگەن ورتا ورداداعى تانىمال سۇلتان باراقتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى» ەكەنىن ەسكە سالىپ، «الاشوردا توراعاسى» جانە «الاشتى باسقارۋ جونىندەگى باس ۋاكىل» تەرميندەرى قازاقتار ءۇشىن «باسقاشا تۇزدىقتالعان باياعى حان لاۋازىمى» بوپ شىعاتىنىن ايتتى. دەگەنمەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ەل ىشىندەگى دە، ساياسي قايراتكەرلەر اراسىنداعى دا بەدەلى وتە جوعارى ەدى. بوكەيحانوۆ باسقارعان «الاشوردا» حالىق كەڭەسى ءوز قىزمەتىندە سىبىردەگى بيلىككە ءۇمىت ارتتى. ادميرال كولچاك «ۇكىمەت جارشىسى» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 20 قاراشاداعى نومىرىندە جاريالاعان حالىققا ارنالعان ۇندەۋىندە: «بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەت 1918 جىلعى  18 قاراشادا ىدىراپ كەتتى. مينيسترلەر كەڭەسى بيلىكتى تولىعىمەن قابىل الدى دا، ماعان، ورىس فلوتىنىڭ ادميرالى الەكساندر كولچاكقا بەردى، – دەپ حابارلاپ، الداعى جوسپارىن بىلاي تۇجىرىمداعان-دى: – ازامات سوعىسىنىڭ جانە مەملەكەتتىك تۇرمىستىڭ تولىعىمەن ىرىگەن وتە قيىن جاعدايىندا وسى بيلىك ازابىن موينىما الا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ باستى ماقساتىم: حالىق باسقارۋ ءتۇرىن وزىنە كەدەرگىسىز سايلاپ الا الاتىن بولۋ ءۇشىن ...شايقاسقا قابىلەتتى ارميا قۇرۋ، بولشەۆيزمدى جەڭۋ جانە زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپ ورناتۋ، ءسويتىپ ...بوستاندىقتىڭ ۇلى يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋ». مۇنداي مالىمدەمە نيەتىنە ۇيلەسىپ تۇرعاندىقتان، الاشوردا كولچاك بيلىگىمەن بايلانىسقا ءمان بەرىپ قارادى. ماقساتتى قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ارقاسىندا جوعارعى بيلەۋشى ادميرال كولچاكتىڭ پارمەنىمەن رەسەي ۇكىمەتى (رەسەي مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەتى، كولچاك ۇكىمەتى) كەڭسەسىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى دا، وندا قازاق حالقىنىڭ ۆەدومستۆوارالىق جايعاستىرىلۋى قارالماق بولدى. ماسەلەمەن كوميسسيا 1919 جىلعى 11 اقپانداعى وتىرىستا الدىن-الا تانىستى. ماجىلىسكە الاشوردادان ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءۋاليتحان تاناشەۆ جانە ايدارحان تۇرلىباەۆ قاتىناسقان. سوندا بوكەيحانوۆ الاشوردانىڭ پايدا بولۋى جانە العا قويعان ماقساتتارى جايىندا دايەكتى اڭگىمە قوزعاپ، ەل ىشىندەگى سوت، جەر-سۋ، ارميا ۇيىمداستىرۋ، ت.ب. ماسەلەلەردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قارالۋىن سۇرادى. «قازاق حالقىندا سەپاراتشىلدىق وي جوق، ول رەسەيدەن ءبولىنۋدى قالامايدى. 

ءبىز – باتىسشىلدارمىز، – دەدى ول. – ...ءبىز مۇندا ءبىر عانا تىلەكپەن – ەلدىڭ قۇرىلتايشى ياكي ۇلتتىق جينالىسقا جەتۋىنە قاجەت ءتارتىپ ورناتۋعا اتسالىسۋ ماقساتىمەن كەلدىك». تاناشەۆ 1918 جىلدىڭ 4 قاراشاسىنداعى پارمەندى ەسكە الدى. سوعان سايكەس وزدەرىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ وكىلدىك ورگانى تۋرالى ەرەجە» جانە «الاشوردا بويىنشا باس ۋاكىل تۋرالى ەرەجە» جاسايتىن كوميسسيالار ۇيىمداستىرىلادى دەپ كۇتكەندەرىن، ال جوعارعى بيلەۋشىنىڭ پارمەنىمەن قۇرىلعان مىنا كوميسسيانىڭ العا قويعان مىندەتى قانداي ەكەنىن بىلمەي تۇرعاندارىن ايتتى. وزدەرىنىڭ «الاشتى باسقارۋ ءۇشىن سوت قاجەت، جەر ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك، ميليتسيا جانە باسقا جايتتەر قارالۋعا ءتيىس» ەكەنىن ايتىپ وتىرعاندارىن، سولاردى قاراستىرۋ وسى كوميسسيانىڭ قۇزىرىنا كىرە مە، جوق پا – سونى ايقىنداپ العان ءجون بولماعىن ايان ەتتى. «باس ۋاكىل تۋرالى ماسەلە... ءبىز ۇكىمەتتە دايىندالعان ەرەجە بار بولار دەپ ويلاعان ەدىك» دەي كەلە، بۇل تاراپتا وزدەرىنىڭ الاشوردا بويىنشا باس ۋاكىلدى – گەنەرال-گۋبەرناتور قۇقتارى بەرىلگەن نەمەسە يندياداعىداي ستاتس-سەكرەتار مارتەبەسىندەگى قۇقتارى بار تۇلعا بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايتىندارىن ەستىرتتى. وتىرىستا توراعالىق ەتكەن ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى كوميسسيادا قاراۋ ءۇشىن ءتيىستى جەر-سۋ، سوعىس مينيسترلىكتەرىنىڭ كوزقاراستارىن انىقتاۋدى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ سوت، جەر-سۋ، ۇلتتىق ارميا ۇيىمداستىرۋ جايىنداعى ماتەريالدارىمەن تانىسۋ ءۇشىن كوميسسياعا مۇمكىندىك بەرۋدى ۇسىندى... 

الاشوردانىڭ ءتۇرلى سالادا ومبىعا ەلەڭدەۋى جالعاسىپ جاتتى. ماسەلەن، ۇلت كەڭەسىندەگى ساياسي قىزمەتىمەن قاتار مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ەكونوميكا جانە تۇرمىس ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانعان ەدى. 1919 جىلعى ناۋرىزدا سەمەي زەمستۆو باسقارماسى قۇرىلىس-تەحنيكالىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە سىبىردەگى ومبى، توم، نوۆونيكولاەۆسك ء(نوۆوسىبىر) قالالارىن ىسساپارمەن ارالاپ، ۇيەزدە سالىنباق مەكتەپتەر مەن ەمحانالار قۇرىلىسىنا قاجەت ماتەريالدار الدى. ال  1919 جىلعى 16 ساۋىردە «جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ ۋاكىلى، 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى، (لۆوۆ پەن كەرەنسكي ۇكىمەتى) تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، تۇركىستان اۆتونومياسى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، الاشوردا مۇشەسى، جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىنداعى اشىققان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى، قاتىناس جولدارى ينجەنەرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ» دەپ قول قويىپ، الاش (زارەچنايا سلوبودكا) قالاسىنان جوعارعى بيلەۋشىگە جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ اۋىر ءحالى جايىندا ۇلكەن بايانداما جولداپ، بولشەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەن اۋداندارداعى ەل-جۇرتقا كومەكتەسۋ ءۇشىن جەتى بابقا تىزىلگەن (استىق، شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارىن، قۇرىلىس ماتەريالدارىن، ءدارى-دارمەك، قارجى ءبولۋ جانە قازاق ينتەلليگەنتسياسىن قۋدالاۋدى توقتاتۋ جونىندە) كومەك كورسەتۋدى سۇرادى.

سول جىلعى جازدا جوعارعى بيلەۋشى الەكساندر كولچاك ومبىداعى ورداسىندا ورال كازاك اسكەرى مەن جايىق سىرتى قازاقتارىنىڭ وكىلدەرىن قابىلداپ، وتىنىشتەرىن تىڭدادى، كوتەرگەن ماسەلەلەرىن ءوزىنىڭ كەڭەسىندە شۇعىل قارايتىنىن مالىمدەدى. قازاق وكىلى جوعارعى بيلەۋشى كولچاكقا «قۇرمەتتى اقساقال اتاعىن بەرۋ تۋرالى» سەزدىڭ قاۋلىسىن تابىس ەتتى. 1919 جىلعى 7 ماۋسىمدا جانشا دوسمۇحامەدوۆ جىمپيتىدان الەكساندر كولچاكقا جولداعان حاتىندا قازاق ولكەسىنىڭ بولشەۆيكتەر ورىنبور–تاشكەنت تەمىر جولى بويىن الۋىنا بايلانىستى ءىس جۇزىندە تەڭدەي ەكى جارتىعا – شىعىس جانە باتىس بولىككە ءبولىنىپ قالعانىن، وسى ەكى بولىك اراسىنداعى «بايلانىس قيىنداپ كەتكەندىكتەن، الاشوردا قازاق ولكەسىن باسقارۋ ءىسىن ۋاقىتشا شىعىس جانە باتىس بولىمشەگە ءبولىپ جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولعانىنا ايتتى. «الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا شىعىس بولىمشەدەن ينتەلليگەنتتىك كۇشتەرى مولىراق بولعاندىقتان، تيىسىنشە قول جەتكىزگەن تابىستارى دا ارتىعىراق بولدى»، – دەپ، ناقتى مىسالدار كەلتىردى.

ازاماتتىق باسقارۋ سالاسى بويىنشا  ءوز اۋماعىندا زەمستۆولىق جانە قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ىستەرىن جولعا قويۋدى اياقتادى. سوت جۇيەسىن جاسادى. باسقارۋدىڭ پوليتسيالىق بولىگىن دە رەتتەدى. قارۋلى كۇشتى ۇيىمداستىرىپ، جاساۋداعى قيىندىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلىن، تۇرمىسى مەن ادەت-عۇرپىن، پسيحولوگياسىن» بىلەتىن وفيتسەرلەر قاجەت ەدى، سوندىقتان بولىمشە اسكەري مەكتەپ اشتى، قازاق پراپورششيكتەرىنىڭ العاشقى تۇلەگى دايارلانىپ تا قويدى. ءبىرىنشى پولك جاساقتالدى، بىراق اسكەري بولىمدەردى ويداعىداي قۇرۋعا قارۋ-جارىق، قارجى جەتىسپەيدى. ەش جاقتان ەشقانداي ماتەريالدىق كومەك الماعاندىقتان، الاشوردا ءوز اسكەري بولىمدەرىن تەك جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن ۇستاۋدا. الايدا سالىقتى ودان ءارى كوبەيتە بەرۋ جۇرتتىڭ جاعدايىن اۋىرلاتتى، ويتكەنى حالىق اسكەري بولىمدەردىڭ شىعىنىن كوتەرۋمەن قاتار، «بولىمشەنىڭ وداقتاسى ورال كازاك اسكەرىنە جىلقى، اربالار، اتتىڭ كەرەك-جابدىقتارى جانە باسقا دا قاجەت زاتتارمەن ەلەۋلى تۇردە كومەك بەرىپ كەلەدى». وسىلاردى تاراتىپ بايانداي كەلە، جوعارعى بيلەۋشىدەن مۇمكىن بولعانىنشا قارجى-قاراجات، قارۋ-جاراق جانە اسكەري كيىم بۇيىمدارىن ءبولىپ، جاردەم كورسەتۋىن وتىنگەن ەدى. 

الايدا ازامات سوعىسىنىڭ وت-جالىنى شيەلەنىستىرگەن ساياسي جاعداي، جەر-جەردە سوۆەت وكىمەتىنىڭ نىعايا باستاۋى الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىن مۇلدەم قيىنداتتى. الاش-وردانىڭ تورعاي وبلىستىق بولىمشەسىندە «سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالار»، تورعاي گۋبەرنياسىنىڭ اسكەري كوميسسارى توكارەۆ پرەدسوۆناركوم لەنينگە (كوشىرمەسى ۆتسيك پەن سوعىس ىستەرى حالكوماتىنا)  جولداعان جەدەلحاتقا قاراعاندا، «سوۆەت وكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ...بايتۇرسىنوۆتى تورعاي ۇيەزدىك سوۆدەپ توراعاسى قارالدين ...جانگەلدين جولداسقا ەرتىپ كەتتى». احمەت بايتۇرسىنوۆ (ىڭعايى، ورتالىق الاشوردانىڭ تاپسىرماسىن العاننان كەيىن) سوۆەت وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ءالىبي جانگەلدينمەن بىرگە ماسكەۋگە اتتاندى. جانگەلدين اسكەر-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسكە (رۆس),  بۇكىلرەسەيلىك باس شتابقا، سوعىس كوميسسارلارى بيۋروسىنا بەرگەن بايانداماسىندا «...قانتوگىس بولدىرماۋ ءۇشىن دۋلاتوۆتىڭ شايكاسى جانە... جاساعى سوۆەت وكىمەتىن مويىندادى... باسشىلارىنىڭ ءبىرىن، اتاپ ايتقاندا كورنەكتى قازاق ادەبيەتشىسى رەتىندە بايتۇرسىنوۆتى ماعان قوسىپ ماسكەۋگە جىبەردى.

... بايتۇرسىنوۆ قازىر مەنىمەن بىرگە ماسكەۋدە» دەپ كورسەتكەن. بايتۇرسىنوۆتىڭ ساپارى ءساتتى بولدى. بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) 1919 جىلعى 4 ساۋىردە ارنايى قاۋلى شىعارىپ، الاشورداشىلاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەندەرى ءۇشىن جازالانۋدان ازات ەتتى، ياعني ولارعا مەملەكەتتىك بيلىك ورگانى اتىنان امنيستيا (بولعان ءجايتتى ۇمىتۋ، كەشىرۋ شاراسى) جاريالاندى. 1919 جىلعى 10 شىلدەدە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ (قازرەۆكومنىڭ) قۇرامىنا ەنگىزىلدى.  رەۆكومدا ەل مۇددەسىن كوزدەگەن بىرقاتار جۇمىس اتقارا كەلە، 1920 جىلعى 4 ساۋىردە ول «عاسىرلار بويى ەزگىدە بولىپ كەلگەن قازاق حالقىن ازات ەتۋدىڭ جولدارىن كوپ ۋاقىت بويى ىزدەۋدەن كەيىن... تاپتار مەن ۇلتتاردى تولىق ازات ەتۋدى ءوزىنىڭ الدىنا تىكەلەي ماقسات ەتىپ قويعان جانە ونى ءىشىنارا جۇزەگە اسىرعان ينتەرناتسيونالدىق كوممۋنيستىك پارتيا...

...باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن روسسيا كوممۋنيستىك بولشەۆيكتەر پارتياسىنا وتۋگە شەشىم قابىلدادىم» دەپ، رك(ب)پ ورىنبور كوميتەتىنە ءوتىنىش تاپسىردى. قازرەۆكوم 1919 جىلعى 15 قىركۇيەكتەگى وتىرىسىندا «اقگۆاردياشىلار جاعىندا ارەكەت ەتىپ جۇرگەن، باسىندا دوسمۇحامەدوۆ تۇرعان ورالدىق الاشورداشى قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتى جاعىنا تارتۋ ءۇشىن» ارنايى قاۋلى قابىلداپ، «رەۆكوم مۇشەلەرى بايتۇرسىنوۆ پەن تۇنعانشين جولداستارعا ءوز اتتارىنان دوسمۇحامەدوۆپەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇق بەردى». 27 قازانداعى وتىرىستا  احمەت بايتۇرسىنوۆ «سوۆەت وكىمەتى قازاق حالقىنا اۆتونوميالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جالعان ەمەس، ءىس جۇزىندە بەرگەنىن قازاقتاردىڭ انىق كورىپ، كوزدەرى جەتەتىندەي ارەكەتتەر» جاساۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. سول ورايدا «قازاق رەۆكومى بارلىق قازاقتارعا، سونىڭ ىشىندە اقتار جاعىندا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن الاشورداشىلاردىڭ تورعايلىق جانە ورالدىق توپتارىنا سوۆەت وكىمەتى جاعىنا شىققان جاعدايدا امنيستيا جاريالاۋدى» ۇسىندى.

31 قازاندا قازرەۆكوم امنيستيا جاريالاۋ جايىنان تۇركمايدانعا ءوتىنىش بەرۋگە قاۋلى الدى. 1919 جىلعى 4 قاراشادا تۇركىستان مايدانىنىڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى (رەۆۆوەنسوۆەت، رۆس) «سوۆەتتىك رەسەيگە قارسى كۇرەسكە تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە قاتىسقان بارلىق قازاق حالقىنا تولىق كەشىرىم جاريالانسىن» دەگەن قاۋلى شىعارىپ، امنيستيا شارتتارىن جاريالادى. وسى شەشىمدەرمەن قوسا قازرەۆكوم وكىلدەرىنىڭ بەلسەندى تۇردە جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى كوپ ۇزاتپاي ءوز ناتيجەسىن بەردى. ازامات سوعىسىندا رەسەي جوعارعى بيلەۋشىسىنىڭ اسكەرىنەن قىزىلدار   باسىم تۇسە باستاعانى ايقىندالىپ كەلە جاتقان، تيىسىنشە ونىڭ قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ وتىنىشتەرىنە كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى كەلمەيتىن. وسىنى كورگەن ءارى سوۆەت وكىمەتىنىڭ امنيستياسىنا ارقا سۇيەگەن كوپتەگەن ازامات كەڭەستىك جۇيەنى مويىنداپ، جاڭا وكىمەتتىڭ مەكەمەلەرى مەن ۇيىمدارىنا قىزمەت اتقارۋعا كىرە باستادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىستارىمەن شۇعىلداندى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا كەتتى. كەڭەستىك بيلىك الدىندا جەتىسۋدىڭ سولتۇستىگىندە تۇراتىن حالىقتىڭ اۋىر جاعدايى جونىندە ماسەلە كوتەردى. حالەل عابباسوۆ سەمەي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنا وقىتۋشىلىققا كىردى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ومبىدا از ۋاقىت اقمولا جانە ءسىبىر وبلىستىق وقۋ بولىمدەرىندە ىستەپ، 1920 جىلعى كۇزدە تاشكەنتتەگى «اق جول» گازەتىنە قىزمەتكە تۇردى. ءالىمحان ەرمەكوۆ توم پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى وقۋىن جالعاستىردى. رايىمجان مارسەكوۆ سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اقپارات-نۇسقاۋ بولىمىندە نۇسقاۋشى-تەكسەرۋشى بولىپ قىزمەت اتقارۋعا كىرىستى...  

1919 جىلعى 10 جەلتوقساندا باتىس الاشوردا سوۆەت وكىمەتى جاعىنا شىعۋ شارالارىن مۇقيات ويلاستىرىپ بەلگىلەدى. اق كازاكتارعا قارسى سوعىس قيمىلىن جۇرگىزۋ جونىندە قۇپيا بۇيرىق شىعاردى. سول بۇيرىق بويىنشا تۇراقتى قازاق اسكەري بولىمدەرى 27 جەلتوقسان كۇنگى تاڭعى ساعات التى جارىمدا شابۋىلعا شىقتى. ءۇش ساعاتقا سوزىلعان شايقاستان كەيىن قىزىلقوعا قالاسى ازات ەتىلدى. ەلەك كورپۋسىنىڭ كۇللى شتابى كورپۋس كومانديرىمەن، ونىڭ كومەكشىسىمەن، شتاب باستىعىمەن بىرگە قاماۋعا الىندى. جانە 500 جاۋىنگەر كازاك پەن وفيتسەر تۇتقىندالدى. تابىستى شايقاستار ناتيجەسىندە ەكىنشى كۇنى قالا اينالاسى 25–30 شىقىرىمعا دەيىن تازالاندى. قارسىلاستار تىلىنداعى جەرگىلىكتى جاساقتار دا سوعىس ارەكەتتەرىن جۇرگىزىپ، اق كازاكتاردىڭ ۇساق جاساقتارىن قارۋسىزداندىردى. وسىلار جايىندا باتىس الاشوردا ورىنبورداعى قازرەۆكومعا تولىق بايانداي كەلە، «سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاۋلارىمەن كۇرەسكە بەلسەندى تۇردە قاتىسا وتىرىپ، الاشوردا ءوزىن سوۆەتتىك رەسەيگە ءىس جۇزىندە قوسىلدىق دەپ سانايدى» دەپ مالىمدەدى.

«الاشوردانىڭ قازاق رەۆكومىمەن ءبىر مەكەمەگە قۇيىلىپ-بىرىگۋىن الاشوردا ءوزىنىڭ سوۆەت جاعىنا ءوتۋىنىڭ تابيعي ناتيجەسى رەتىندە بىلەدى» دەگەن تۇجىرىمىن ايان ەتە كەلە، كىدىرتپەي شەشىمىن تابۋعا ءتيىس ماسەلەلەردى تىزبەلەدى. 1920 جىلعى 11 قاڭتاردا ويىل ۋالاياتىنداعى قىزىلقوعادا الاشوردا باتىس ءبولىمىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان وتىرىسى بولدى. شىعىس مايدانى 1-ءشى ارمياسى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ (رۆس) وكىلى ەۆگەني ناۋموۆ پەن قازرەۆكوم وكىلى نىسانعالي بەگىمبەتوۆ الاشورداشىلاردى سوۆەت وكىمەتى جاعىنا ناقتى تۇردە شىعۋىمەن قۇتتىقتاپ، الدا تۇرعان ماسەلەلەردى تۇجىرىمدادى. ولاردىڭ تۇيگەن قورىتىندىلارىنا سايكەس (الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازرەۆكومعا قوسىلاتىنى جانە الاشوردا اسكەري بولىمدەرىنىڭ ورال مايدانى جويىلعانشا تاتار قوسىنى قۇرامىندا بولاتىنى، سوعىس ولجالارى ەسەپكە الىنىپ، قىزىل ارميانىڭ مۇقتاج بولىمدەرىنە بەرىلەتىنى، تاعى باسقا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە) شەشىمدەر قابىلداندى. حاتتاماعا الاشوردا باتىس ءبولىمىنىڭ  توراعاسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن قازاق اسكەريرەۆكومىنىڭ وكىلى نىسانعالي بەگىمبەتوۆ قول قويدى. الايدا ءوزىن جەڭىمپاز سانايتىن كەڭەستىك بيلىك بۇعان كوڭىل اۋدارعان جوق. قازرەۆكوم 1920 جىلعى 5 ناۋرىزدا «قازاق ۇلتتىق «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ باتىس ءبولىمىن جويۋ تۋرالى» ماسەلە قاراپ، الاشوردا باسشىلارىن «سوۆەت بيلىگى قازاق ولكەسىندە نەعۇرلىم بەكەم ورنىققانعا دەيىن قازاقتىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسىنان وقشاۋلاۋ» جونىندە قاۋلى الدى. قازاق حالقىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە تىلەكتەستىكپەن قارايتىن بولىگى مەن ورتالىق اۋدانداردان قونىس اۋدارىپ كوشىپ كەلگەندەر (پەرەسەلەندەر) الاشوردانىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرلەرىنە «جاۋىعىپ قارايتىندىقتان، ولاردى رەۆكوم مۇشەلىگىنە دە، باسقا جاۋاپتى جۇمىستارعا دا ۇسىنۋدان باس تارتاتىندىقتارى» جونىندە شەشىم شىعاردى. قازرەۆكوم باتىس الاشوردانىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن ورىنبورعا شاقىردى، سوسىن جانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، كارىم جالەنوۆ، بەركىنعالي اتشىباەۆ بەسەۋىن ماسكەۋگە جىبەرىپ، تاعدىرلارىن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشۋىنە قالدىردى... 

اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قۇرىلىمى قالىپتاسقان، تۇراقتى ارمياسى بار، ۇزاققا سوزىلعان كەلىسسوزدەردەن كەيىن بەلگىلى ءبىر شارتتارمەن سوۆەت جاعىنا شىققان باتىس الاشوردانىڭ قىزمەتىن توقتاتىپ، مۇلدەم تاراتىپ جىبەرۋ ۇلكەن تاريحي وقيعا ەدى. بۇل ءجايت 20-شى عاسىر باسىنداعى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىمەن بىرگە ۇشقىنداپ، ءبىر مۇشەل بويى دامۋ ۇدەرىسىن باستان كەشۋ ارقىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ جەڭىستى بەلەسىندە شاڭىراق كوتەرگەن الاش ورداسىن تۇگەلدەي جويۋ رەتىندە باعالاندى. سودان بەرى ءجۇز جىل ءوتتى. بىراق الاش رۋحى وشكەن جوق. قوزعالىس كەڭەستىك پلاتفورمادا استىرتىن جالعاستى. ازاتتىق مۇراتتارىنا ادال ازاماتتار تاپ تۋىن كوتەرە ءجۇرىپ، ءاردايىم ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستى. الاش يدەياسى ەگەمەندىك مۇراتتارىمەن دە ۇيلەسىپ كەتكەن، ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاڭا تۇرپاتتى تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرىنە ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدىڭ سارا جولىن كورسەتىپ كەلەدى. 

بەيبىت قويشىباەۆ 

Abai.kz