ءتۇرلى فورماتتاعى وتىرىستار مەن باق، الەۋمەتتىك جەلىلەردە كەڭىنەن تالقىلانىپ، قىزۋ پىكىر-تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن ارىپتەر گرافيكاسىنا قاتىستى ۇسىنىستار قازاق ءتىلى ماماندارى مەن عالىمداردىڭ نەگىزىنەن ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلىپ وتىرعانىن بايقاتادى. اڭعارساق، ءۇش نەگىزگى ءالىپبي جوباسىنىڭ ءبىرى رەتىندە رەسپۋبليكالىق كولەمدە اشىق تالقىلاۋدان ءوتىپ، كەڭىنەن قولداۋ تاپقان ۋملاۋتتى ءالىپبي جوباسى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان لاتىنگرافيكالى قازاق ءالىپبيى جوباسىنداعى 31 ءارىپتىڭ 26-سى بىردەي تاڭبامەن بەرىلگەن. ناقتى ايتقاندا، ەكى جوبادا دا «ءا»، «ءو»، «ءۇ» داۋىستى دىبىستارىنىڭ – ۋملاۋتتى تاڭبالارىمەن، داۋىسسىز «ع» دىبىسىنىڭ – برەۆيس دياكريتيكالىق بەلگىسىمەن (ğ), «ڭ» دىبىسىنىڭ – ŋ تاڭباسىمەن، «ش» دىبىسىنىڭ سەديل بەلگىسىمەن (ş) بەرىلگەنىن كورەمىز. سونداي-اق، قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىندەگى «ي»، «ۋ»، «ى»، «ءى»، «ي»، «ۇ» دىبىستارىن تاڭبالاۋ ماسەلەسىندە كەلىسپەۋشىلىك ورىن العانىمەن، 

1) كىرمە سوزدەردەگى  [ي] دىبىسىن – /ءى/ ارپىمەن (institute, ministr ت.ب.), [y] دىبىسىن /u/ ارپىمەن (universitet, prokuratura ت.ب.) تاڭبالاۋ; 

2) جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا باسى ارتىق «يو»، «شش»، «تس»، «چ»، «»، «»، «ە»، «يۋ»، «يا» ارىپتەر تاڭبالارىن الماۋ ماسەلەسىندە دە وي-پىكىر ورتاقتىعى بايقالادى. 

دەي تۇرعانىمەن، جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا قاتىستى ءتۇسىپ جاتقان ۇسىنىستاردان باسقا پىكىرلەردىڭ دە بار ەكەنىن كورەمىز. بۇل جەردە ءبىز بەكىتىلگەن اكۋتتى الىپبيدە جوق، بىراق قولدانىستاعى شەتتىل سوزدەرىندە، حالىقارالىق تەرميندەر مەن لوگو، برەند، ماركا اتاۋلارىندا كەزدەسەتىن ارىپتەردىڭ ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزىلۋ قاجەتتىلىگى/قاجەتسىزدىگى ماسەلەسىنە توقتالعىمىز كەلەدى. 

ءارتۇرلى سالا ماماندارى مەن قالىڭ الەۋمەت تاراپىنان تۇسكەن ساۋال-ۇسىنىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە «C»، «W»، «X» تاڭبالارى ءسوز بولىپ جاتادى. راسىندا دا، جاڭا ءالىپبي قۇرامىندا س تاڭباسى بولماسا، سوسا-cola, Canon, سوlgate, Microsoft, Camri ءتارىزدى لوگو، برەند، ماركا اتاۋلارىن، UNESCO حالىقارالىق ۇيىم اتاۋىن، حيميالىق ەلەمەنت – كالتسيدى بىلدىرەتىن سا سيمۆولىن، CD (ديسك), CCTV (تەلەارنا) سياقتى تاعى دا باسقا قىسقارعان سوزدەردى قالاي جازامىز؟  

W تاڭباسى بولماسا، حيميالىق ەلەمەنت – ۆولفرامدى بىلدىرەتىن W سيمۆولىن، عالامتور بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن www (اعىل. World Wide Web) تاڭباسىن قالاي بەلگىلەيمىز؟ 

ح گرافەماسى بولماسا، ح-حروموسوماسى بيولوگيالىق تەرمينىن، ەحرو، Microsoft Excel اتاۋلارىن ت.ب. قالاي تاڭبالايمىز؟ وسىنداي سوزدەردى جازۋ ءۇشىن جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا «C»، «W»، «X» ارىپتەرىن ەنگىزۋ قاجەت پە؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، مىناداي جايتقا نازار اۋدارتقىمىز كەلەدى:       

كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءالىپبيى وزگەنىڭ ەمەس، ءوز ءتىلىنىڭ دىبىستارىن تولىقتاي بەرۋى، سوزدەردىڭ ەكىۇشتى وقىلماۋىن قامتاماسىز ەتۋى شارت. ءالىپبي قۇراستىرۋ بارىسىندا باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردى قالاي جازامىز دەگەن ماسەلە ەمەس، ءتول سوزدەرىمىزدى قالاي تاڭبالايمىز دەگەن ماسەلە ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋ قاجەت. ال جوعارىدا قويىلعان سۇراقتاردىڭ شەشىمىن قازىرگى جازۋ تاجىريبەمىز بەن لاتىنگرافيكالى تۇركىتىلدەس حالىقتار تاجىريبەسىنەن تابۋعا بولادى. 

وسى كۇنى قولدانىپ جۇرگەن كيريلگرافيكالى جازۋىمىزدا تۇپنۇسقا تىلىندە ح (يكس)-پەن كەلەتىن سوزدەردى «كس» ارىپتىركەسىمەن (ەحرو → ەكسپو، ەxcel → ەكسەل، حenon → كسەنون، tاحi → تاكسي ت.ب.), W ارپىمەن كەلەتىن سوزدەردى «ۋ»، «ۆ» گرافەمالارىمەن (Wikipedia → ۋيكيپەديا،  website → ۆەب-سايت ت.ب.) تاڭبالاۋ، Mitsubishi, Camri, Samsung, سوسا-cola, Microsoft سياقتى ماركا، لوگو، برەند اتاۋلارىن رەسمي قۇجات جازۋىنان باسقا جاعدايلاردا ميتسۋبيسي، كامري، سامسۋنگ، كوكا-كولا، مايكروسوفت تۇرىندە الىپبيىمىزدەگى بار ارىپتەرمەن جازۋ قالىپتاسقان.  

تۇرىك، ازەربايجان الىپبيلەرىندە س ءارپى بار، بىراق ول گرافەما سول تىلدەردىڭ ءتول دىبىسىن [dʒ] تاڭبالاۋ ءۇشىن الىنعان. ال بۇل ءارىپ ءبىزدىڭ جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا الىنعان جاعدايدا، گرافيكالىق تۇرعىدان <تس>، <چ> فونەمالارىن عانا تاڭبالاي الادى. ياعني، الىپبيدە س گرافەماسى بولعان جاعدايدا دا، ول سوسا-cola, Canon, Camri, سوlgate, UNESCO ءتارىزدى سوزدەردىڭ جازىلۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. ويتكەنى ول الىپبيدەگى مازمۇنىنا قاراي «تس» نەمەسە «چ» رەتىندە قابىلدانىپ، تسوتسا-تسولا // چوچا-چولا، تسانون // چانون، تسامري // چامري ت.ب. تۇرىندە وقىلاتىن بولادى.

تۇرىك، عاعاۋىز الىپبيلەرىندە فاكۋلتاتيۆتىك ارىپتەر قاتارىنداعى W گرافەماسى كەزدەسپەيدى، بىراق ول جازۋدا جالقى ەسىمدەردى تۇپنۇسقاداعىداي تاڭبالاۋ ءۇشىن قولدانىلادى: New York, Wuppertal, Wiener Neustadt. بايقاعانىمىزداي، ۇنەمى ەمەس، تىلدىك قاجەتتىلىككە قاراي كەيبىر تۇستا قولدانىلاتىن گرافەمالار الىپبيدەن ورىن الماي-اق، جازۋدا كورىنىس تاۋىپ وتىرۋى مۇمكىن. 

 سونىمەن، ەرتەڭگى كۇنى شەتتىل ءسوزىن، بەلگىلى ءبىر ماركا، برەند اتاۋىن ت.ب. جازا الماي قالامىز دەگەن سەبەپپەن جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا «C»، «W»، «X» ارىپتەرىن ەنگىزۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى UNESسO, EXPO سياقتى حالىقارالىق ۇيىم اتاۋلارىنىڭ، سا (كالتسي), سr (حروم), ح (ۆولفرام) ت.ب. حيميالىق ەلەمەنت بەلگىلەرىنىڭ، اعىلشىن تىلىندەگى اتاۋى بويىنشا قىسقارىپ، تانىمال بولعان CD (ديسك), CCTV (تەلەارنا), www (اعىل. World Wide Web), vk.com (الەۋمەتتىك جەلى) ت.ب. اببرەۆياتۋرالارىنىڭ، سوسا-cola, Canon, سوlgate, Windows, Microsoft, Camri ءتارىزدى لوگو، برەند، ماركا اتاۋلارىنىڭ رەسمي قۇجاتتارداعى (شارت، كەلىسىم، جارعى، وكىم ت.ب.) تۇپنۇسقالىق ورفوگراممالارىنىڭ قولدانىلۋ ءتارتىبى قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىمەن رەتتەلىپ وتىراتىن بولادى.

حابيەۆا ا.ا.

 Abai.kz