قازاق مونومەملەكەتتىلىگى تۋرالى الەمدىك جانە پوستكەڭەستىك گەوساياساتتا جاھاندىق پىكىر قالىپتاستىرۋ ازىرشە امال نەشىك ورىس ءتىلدى ءارى رەسەيشىل، ءارى باتىسشىل الەۋمەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ قولىندا. ماسەلەن «قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەتتى قالاي قۇرۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋالعا كىمدەر تاراپىنان قانداي جاۋاپ، ءام قالاي بەرىلىپ جاتىر. وسى توڭىرەگىندە وي تولعاپ كورەيىك. 

پوليۇلتتىق مەملەكەت ۇردىسىنەن ارىلىپ، دەوتارسىزدانۋ داۋىرىنە ەندى عانا ءوتىپ، ءبىرىنشى رەت ءوز مونوۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا تالپىنعان ۇلتىمىز تۋرالى جاعىمىسىز پىكىر قالىپتاستىرۋ باعىتىندا ورىس ءتىلدى باتىستىق جانە رەسەيلىك زەرتتەۋ ورتالىقتارى قاۋىرت جۇمىس ىستەۋدە. ەلىمىز بەن ۇلتىمىز جايلى جاسالىپ جاتقان ساراپتامالار مەن زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى ءبىر جاقتى. ءارى قازاق ءتىلدى الەۋمەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ قاتىستىرىلۋىنسىز جۇرگىزىلىپ كەلەدى. 

ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتقان، كەلەشەكتە بولۋعا ءتيىس مونوۇلتتىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي ماسەلەلەرىنە قاتىستى جاڭاشا مازمۇنداعى «ديسكۋتەيمەنت» ءۇردىسى بەلەڭ الۋدا. تاياۋدا الماتىدا فريدريح ەبەرت قورى ۇلتىمىز بەن وتانداستارىمىزدى ەكىگە جاراتىن «قۇندىلىقتار جانە قازاقستاندىقتار: وزگە جاققا بۇرىلىس...» تاقىرىبىنا «ديسكۋتەيمەنت» ۇيىمداستىرىپ، وعان قاتىسۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلتسىزدانعان سيپاتتاعى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.  

قورداي وقيعاسىنا دەيىن جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالار بويىنشا قازاقتار اراسىندا الاش ءداستۇرى ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق دەگەن پىكىر 89% بولسا، ورىس تىلدىلەردىڭ 35%-ى عانا (قازاقستاندى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى دەپ ۇعىڭىزدار) قازاق داستۇرىمەن ساناناسادى ەكەن. وسىلايشا ەلىمىزدى جايلاعان ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ 65% قازاقي ءداستۇردى كەرەك ەتپەسە، قازاقتىڭ 11% ءوز داستۇرىنەن وزگە مادەنيەت پەن بوگدە تىلدىك ورتانىڭ پايداسىنا باس تارتۋدا. 

ورىس تىلدىلەر مەن قازاق تىلدىلەردىڭ ءوز ورتاق ۇيلەرىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى پىكىرلەرى ەكى بولەك. بۇل – ەندى داۋ تۋدىرمايتىن دۇنيە. 

تاۋەلسىز ساراپشى عالىم جۇسىپبەك وسى قۇندىلىقتار تاربيە، ءبىلىم بەرۋ مەن بەيرەسمي ينستيتۋتتار ۇلگىسى نەگىزىندە قازاق جانە ورىس ءتىلدى جاستار اراسىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە قالىپتاسۋدا دەگەن ءوز پىكىرىن جايىپ سالادى. 

قازاق قۇندىلىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى ورىس ءتىلدى الەۋمەتتىك ورتادا جانە وزگە ءتىلدى بيلىكتىڭ سويلىن سوعۋشى قازاقي زيالى ورتادا «ارحايكالىق فەودالدىق قۇندىلىقتار» ورنىعىپ جاتىر، بۇل قوعامىمىزدى كەرى تارتادى دەگەن زياندى كوزقاراس ۇستەمدىك ەتىپ، رف بارلاۋىنىڭ دەم بەرۋىمەن بەرىك قالىپتاسىپ وتىر. ورىس ءتىلدى ىشكى جانە سىرتقى باق كەڭ كولەمدى انتيقازاقتىق كەرتارتپا ناسيحاتتارىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق قايتا ورلەۋ كوبىنە «قازاق ۇلتىن ورتا عاسىرلىق دەڭگەيگە قۇلدىراتاتىن ءحىح عاسىرداعى قۇندىلىقتار ورنىعۋ ۇستىندە» دەپ قابىلدانا باستادى. بۇل دەرتكە ازىرشە قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ ىشىندە اقپاراتتى كوبىنە ورىس تىلىندە الاتىن 15 پايىز ينتەللەگەنتسيامىز شالدىعا باستادى. 

ورىس تىلدىلەر اراسىندا تەك 66% وتانداستارىمىز عانا وزگە ۇلتتار اراسىندا قازاق ۇلتىمەن جاراسىمدى بىرلىك بار ەسەپتەسە، 80% استامى قازاق مونوۇلتتىعىن قاساقانا كوزگە ىلمەي، ەلىمىزدى تەك كوپۇلتتى دەپ قانا ۇعىنادى. وسى الەۋمەتتىك توپقا جاتاتىنداردىڭ 10%-ى عانا ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى مويىنداپ، قازاقستاندى قازاق ءتىلدى مەملەكەت دەپ ساناسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن سالت-ءداستۇرىمىز بەرىك ساقتالعان باتىس پەن وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى قازاقتانۋ مەن دەوتارسىزدانۋ ءۇردىسىن تەك وتانداستارىمىزدىڭ 5,9% عانا قۇپتاپ، قالعاندارى بۇل ايماقتارداعى قازاقىلىقتى ەتنورەسەيشىل مودەلگە كولەڭكە ءتۇسىرۋشى قازاقستان ازاماتتىق قوعامىن ارتقا سۇيرەۋشى كەرتارتپا ۇلتتىق-فاشيستىك فەنومەن دەپ سانايدى. 

ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ 99%-ى كەرەك كەزىندە ازاماتتىق قوعامنان ەتنيكالىق بىرەگەيلىك ماڭىزدى دەسە، وزگە ورىس ءتىلدى وتانداستارىمىزدىڭ 70%-ى «قازاق ءتىلدى قازاقسىز باتىس پەن رەسەي قۇندىلىعى باستى ورىندا تۇراتىن ازاماتتىق قوعام» قۇرۋ كەرەك دەگەن يدەيانىڭ جەتەگىندە.

ولاردىڭ پىكىرىنشە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ساقتالىپ، ەلىمىزدى مەكەندەۋشى بارشا ۇلت ورىس تىلىندە سويلەيتىن ۇلتسىزدانعان قازاقستاندىقتارعا اينالۋى كەرەك. ال قازاقتانۋ پروتسەسى ورتا عاسىرعا باستاپ اپراتىن جول دەپ ەسەپتەلىنەتىن سانا وزگە ۇلتتاردىڭ 80 پايىزى اراسىندا جانە ءوز ۇلتىمىزدىڭ 12 پايىزىندا بەرىك قالىپتاسىپ وتىر. بۇل ەلىمىزدىڭ 5 ملن تاياۋ تۇرعىنى ياعني 25 پايىزدان اسا وتانداستارىمىز «قازاق ۇلتتىق مونومەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن» مۇلدەم كەرەك ەتپەيدى دەگەن ءسوز. 

ولاردىڭ پىكىرىنشە ەتنيكالىق مەملەكەت قۇرۋدى كوكسەۋشىلەر  – فاشيستەر. ورىسشا سويلەۋشىلەر – مادەنيەتتىلەر، قازاقشا سويلەۋشىلەر – جابايى توبىر. قازاق ءتىلى مادەني كونتەنت جاساۋعا جارامسىز. عىلىم مەن ءبىلىم ءتىلى بولا المايدى-مىس. 

ءتۇيىن. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا قارسى 5 ملن-عا تاياۋ وتانداستارىمىز ءوز ىشىندە 50%-ى رەسەيشىل جانە 50%-ى باتىسشىل بولىپ ىشتەي ەكىگە بولىنەدى. ۇلتىمىزدىڭ ساياساتتا جۇرگەن ازاماتتارى وسىلاردىڭ ىشىندەگى باتىسشىلارمەن ءتىل تابىسا بىلسە، 2,5 ملن رەسەيشىلدەردەن تونەر قاۋىپ ازايار ەدى. ەڭ قاۋىپتىسى بيلىكتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتى قۇرۋعا تالپىنۋشى 75% قازاقستاندىقتىڭ مۇددەسىن اياققا ءالى كۇنگە دەيىن تاپتاپ كەلە جاتقانى جانىڭدى كۇيزەلتەدى. قازاق بيلىگى ۇلتسىزدانۋدى كوزدەگەن ورىس ءتىلدى ازشىلىقتىڭ ساياسي امبيتسياسىنان باس تارتىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى اڭساعان قازاق ءتىلدى كوپشىلىكتى سولتۇستىكتەگى كورشىمىزگە جالتاقتاماي قاشان تاڭدايدى دەگەن ساۋال باسى اشىق قالۋدا.

قازاق ءۇشىن «مونومەملەكەت يدەياسى» جولىندا كۇرەسۋ ساياسي قوزعالىس پەن پارتيا قۇرۋدان دا ماڭىزدى ءبىرىنشى كەزەكتەگى دۇنيە. وسىنى قازاق ءتىلدى، ورىس ءتىلدى دەپ بولىنبەي، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى قاستەرلەيتىن وزگە ۇلتتاردى باۋىرىمىزعا تارتا وتىرا، پىكىرى جاتتارعا اشىق سوققى بەرۋدە ءبىر ۇلت، ءبىر مۇددەگە بىرىگەتىن كەزىمىز كەلدى. وزگە ءتىلدى قازاقتى ءبىر كۇندە قازاق قىلا المايسىڭ؟ سوندىقتان ورىس ءتىلدى قازاق باۋىرلارىمىز وسى باعىتتا ورتا ازيالىق ورىس ءتىلى مەن قازاقستاندىق لاتىنعا نەگىزدەلگەن ورىس جازۋىن ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن جازۋداعى بىرلىكتى ساقتاۋدا ۇلتىمەن بىرگە بولۋى شارت. ازىرشە «ءبىر ۇلت – ءبىر جازۋ» ۇرانى كوتەرىلىپ، ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز قولداناتىن قازاقستاندىق ورىس ءالىپبيى دە لاتىن جازۋىنا كوشۋى كەرەك. ورىس ءتىلدى قازاقتار وسىنى قولعا السا، مونوۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ىلكى قادامى ءتول جازۋ يدەياسىنىڭ ىرگەتاسى قالانار ەدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz