«تاعى دا ءالىپبي ...» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى قازاقتا... ويتكەنى از ۋاقىتتا لاتىن ءالىپبيىنىڭ ءوزىن ءۇش رەت وزگەرتىپ، ءتورتىنشى رەت جاڭارتۋ ۇستىندەمىز. ءبىزدىڭ ءالىپبي وزگەرتۋگە قاتىستى جاساعان ءار قادامىمىز تاريحتا جازىلىپ جاتىر. وتكەنگە سالاۋات دەيىن دەسەك تە، بۇگىنگى قازاق ءتىل عىلىمى ءۇشىن، عالىمدار ءۇشىن بۇل بىلىكتىلىكتى تانىتپايتىنى تاعى دا شىندىق. «اي-قاپ»! 

10 ناۋرىز كۇنى ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى مەن الماتى قالالىق ءتىل باسقارماسى بىرىگىپ ۇيىمداستىرعان ماجىلىستە ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق جانە ءىت-سۇيەمەلدەۋ جۇمىس توبىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ماقۇلدانعان «جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي» ۇلگىسىن تالقىلاۋعا ءبىراز عالىمدار جينالدى. اتالعان وتىرىستان «قارالاتىن ۇسىنىستار» دەپ بىرنەشە سۇراقتار ءتۇسىرىلىپتى. 

قارالاتىن ۇسىنىستار دەپ بەرىلگەن اقپار ۇسىنىستاردان ەمەس، سۇراقتاردان تۇرادى ەكەن، ءارى بۇل سۇراقتاردىڭ عىلىمي نەگىزى دە، پراكتيكالىق ءمانى دە تىم ءالسىز، جارتى بەتتەن تۇراتىن ۇسىنىستارداعى ستيلدىك كەمشىلىكتەر تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز. 

س ءارىپىن الىپبيگە ەنگىزۋ كەرەك پە؟ تس، چ دىبىسىن – س، س ارىپىمەن بەلگىلەۋ دۇرىس پا، Ww, Xx, C تاڭبالارى تەك پەرنەتاقتادا ورنالاسۋى كەرەك پە ت.ب. سىندى سۇراقتاردىڭ قويىلۋى -  قازاق ءالىپبيىنىڭ تابيعاتىن ناقتىلاۋ ءۇشىن قويىلدى دەۋگە كەلمەيدى. ۇسىنىستاردى قۇراستىرۋشىلار ءالى دە بولسا، ءارىپ پەن دىبىستى اجىراتا الماعانى بايقالادى. تس –تس، چ –تش دىبىستارىنىڭ تاڭباسى ەكەنى وقۋشى بالاعا دا تۇسىنىكتى. Ww, Xx, C تاڭبالارى تەك پەرنەتاقتادا ورنالاسۋى كەرەك پە دەۋى دە تۇسىنىكسىزدەۋ. ويتكەنى لاتىن تاڭبالى پەرنەتاقتادان ونى الىپ تاستاي المايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگىلى.

قازىرگى ۋاقىتتا «لاتىننەگىزدى قازاق ءالىپبيى» دەپ اتالىپ جۇرگەن تىركەستە ستيلدىك كەمدىك بار. «لاتىننەگىزدى» اتاۋىنىڭ قازاق جازۋى، ءالىپبي سوزدەرىنىڭ الدىندا كەلۋى «قازاق جازۋى»، «قازاق ءالىپبيى» ۇعىمدارىنىڭ انىق تۇسىنىلۋىنە قيىندىق اكەلەدى. قازاق جازۋى نەمەسە قازاق ءالىپبيى لاتىن نەگىزىنە كوشپەيدى، تەك ونىڭ سىرتقى فورماسىن، تاڭباسىن يەمدەنەدى. سوندىقتان «نەگىز» ءسوزى نەگىزسىز قوسىلعان دەپ ەسەپتەپ، «لاتىن ءالىپبيلى قازاق جازۋى» نەمەسە «لاتىن الىپبيىندەگى قازاق جازۋى» دەپ اتاۋدى ۇسىنار ەدىك. مۇنىڭ ءپرينتسيپتى ماڭىزى بار. كەي كىسىلەر لاتىن الىپبيىنە كوشۋ  - لاتىنشاعا كوشۋ دەپ ەلەكتروندىق وقۋ قۇرالىن جازۋدى باستاپ كەتكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز – لاتىنشاعا كوشۋ نەمەسە لاتىن ءالىپبيىن ءبىلىپ الىپ، اعىلشىن تىلىندە سايراپ كەتۋگە جول اشادى دەگەن ءسوز ەمەس ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت كەلدى.  

ەڭ الدىمەن، ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق جانە ءىت-سۇيەمەلدەۋ جۇمىس توبىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسى ۇسىنعان ۇسىنىستىڭ بىردە-ءبىرى قولداۋعا كەلمەيدى. بۇل سۇراقتار قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاتىن اشۋعا ۇمتىلمايدى، كەرىسىنشە كەشەگى ورىستىق ساياساتتىڭ ىرقىنان شىعا الماي، تس، چ دىبىستارىن قايتا ەنگىزۋدى اڭسايتىنىن اڭعارتادى. 

سوندىقتان، ءبىز ءالى دە بولسا ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنىپ جۇرگەن ءالىپبيدى قولداۋدى ۇسىنامىز. الىپبيدە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى ناقتى ءارى جۇيەلى تاڭبالانعان. 

1, تىلدىك سينگارمونيالىق زاڭدىلىق بويىنشا، جۋان، جىڭىشكە دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋىندا بىرىزدىلىك ساقتالعان. ماسەلەن، ا-ءا، و-ءو، ۇ-ءۇ، ى-ءى دىبىستارىنىڭ ءبىر تاڭبامەن بەرىلىپ، ەكىنشى نۇسقاسىنىڭ ۇستىنە ۋملاۋت بەلگىسىنىڭ قويىلۋى وسى زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن  ناقتىلايدى. بۇل ءتاسىل اقىمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىنان كەلە جاتقان ءتىلدىڭ ىشكى بولمىسىنان تۋىندايتىن جۇيەلى ارەكەت ەكەنى عىلىمي قاۋىمعا بەلگىلى. وسى رەتتە ينستيتۋت نۇسقاسىنداعى ءى، ءى – تاڭباسىمەن –ى، ءى دىبىسىن بەلگىلەۋى تىلدىك جۇيە زاڭدىلىعىنا سايكەس كەلەدى.

2, ا. بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ، قازاق فونەتيستەرى قازاق تىلىندەگى ۋ دىبىسىنىڭ داۋىسسىز دىبىس ەكەنىن تولىق دالەلدەگەن ەدى. بۇل باسى اشىق ماسەلە. ورىستىق ساياسات مەڭدەگەن بۇرىنعى كيريلل ارىپتەرىندە داۋىسسىز ۋ-دىڭ ىشىنە داۋىستى ۇ، ءۇ دىبىستارى ءسىڭىرىلىپ، ول ءارى داۋىستى، ءارى داۋىسسىز رەتىندە جاڭىلىس تانىتىلدى. ءسويتىپ داۋىستى ۇ،ءۇ دىبىستارىنىڭ قىزمەتى مەن ايتىلۋى تىلىمىزدە بىرتە-بىرتە ءوشىپ بارا جاتتى. ينستيتۋت ۇسىنىپ وتىرعان الىپبيدە تىلدەگى زاڭدىلىق قايتا ورنىنا قوندىرىلىپ، جاڭعىرتىلعان. ياعني داۋىسسىز ۋ دىبىسىن W تاڭباسىمەن بەرۋ – داۋىسسىز ۋ-دىڭ ىشكى دىبىستىق تابيعاتىمەن تولىق سايكەس كەلەدى. ال «ۋنيۆەرسيتەت» سياقتى سوزدەردىڭ ايتىلۋ ۇلگىسى اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىندا قازاقتىڭ ءۇ دىبىسىنا سايكەس كەلەتىنىن ەسكەرۋ ورىندى. 

3, قازىرگى ي داۋىسسىز دىبىسى ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان الىپبيدە  ۋ (ۋاي) تاڭباسىمەن بەرىلگەن. بۇل تاڭبا قازىرگى قولدانىسقا ءبىرشاما ەنىپ، جازىلىپ ءجۇر. Nazarbayev, Ayapova ت.ب. سوزدەردىڭ جازىلۋى وسىلاي قالىپتاستى.

4, حالىقارالىق پراكتيكادا كەز كەلگەن تىلدە شەتەلدىك كىرمە سوزدەردى قابىلداۋدا ءتول دىبىستارمەن تاڭبالاپ، انا ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا ىڭعايلاپ، سايكەستەندىرىپ، بەيىمدەپ الاتىنى شىندىق. وسى تاجىريبەنى بىزگە  الۋعا بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ ساياساتى تولىق مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ورىس ءتىلىنىڭ وزىندە مۇنداي تاجىريبە كەڭ پايدالانادى. سوندىقتان ءى ارپىمەن ءتول سوزدەردە ءى دىبىسى، كىرمە سوزدەردە ي دىبىسىن تاڭبالاۋ – ەڭ وڭتايلى ۇسىنىس دەپ پايىمدايمىز. ءمىنىستىر – مينيستر، ىنتەرنەت – ينتەرنەت سوزدەرى بولاشاقتا تىلىمىزگە وسىلايشا وڭاي ءسىڭىسىپ كەتەر دەپ بولجاۋعا بولادى.        

5, الىپبيدە «ع» تاڭباسىن الۋدىڭ دا قاجەتى از دەپ ەسەپتەيمىز. ف دىبىسى قازاق تىلىنە ءتان ەمەس. 

انار سالقىنباي

Abai.kz