سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ،
بارقىت بەشپەنت سۋلايدى.
جەڭىمەنەن كوز ءسۇرتىپ،
سۇرلانىپ جىگىت جىلايدى.

نە وسەني مەلكي دوجديچەك،
برىزجەت، برىزجەت سكۆوز تۋمان.
سلەزى گوركيە لەت مولودەتس،
نا سۆوي بارحاتنىي كافتان – بۇل  ولەڭ جايلى تۇسىنىكتەمەدە: «ابايدىڭ 1892 جىلى جازىلعان ا.ا. دەلۆيگتەن اۋدارعان «نە وسەنني مەلكي دوجديچەك» دەپ باستالاتىن ولەڭى. كولەمى 16 جول بۇل ولەڭنىڭ جالپى ماعىناسىن عانا ساقتاپ، ولەڭدى وتە ەركىن اۋدارعان. ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىنداعى:

اتاڭدى اناڭ ازعىرىپ،
تۇرعىزباعان بەيىشكە.
اللاسى ونى جازعىرىپ،
اكەلدى باستاپ كەيىسكە – دەگەن جولداردى اباي ءوز جانىنان قوسقان. ولەڭ العاش رەت ابايدىڭ 1933 جىلعى جارىق كورگەن جيناعىندا جاريالانعان. وندا بۇل ولەڭدى ابايدىڭ تۋىندى شىعارماسى نەمەسە اۋدارما ولەڭ ەكەنى ايتىلمايدى» دەيدى.

ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى ورتاسىندا، اباي اۋلەتى ورتاسىندا بۇل ولەڭ كەڭ جايىلعان. ەل اۋزىنداعى اڭگىمە، اڭىزدارعا قاراعاندا ولەڭ اۋدارماسىمەن قاتار اۋەن سازى بىرگە شىعارىلعان. وعان مۇرسەيىت بىكىۇلىنىڭ 1905,1907, 1910 جىلعى كوشىرمەلەرىندە وسى ولەڭنىڭ بولماي شىعۋى دالەل.

ولەڭ 1909 جىلعى تۇڭعىش  جيناققا ەنگىزىلمەگەن. اباي شىعارمالارىن جيناستىرىپ، كوشىرمەلەردى توپتاستىرعان كاكىتاي مەن تۋراعۇل جيناق قۇرامىنداعى شىعارمالاردى سۇرىپتاعاندا بۇل  ولەڭ ەنگىزىمەدى.

ال 1945 جىلعى تولىق جيناقتا «وسپان ءولىمى جايلى جازىلعان ولەڭ سياقتى» دەپ بولجام ايتادى.  ولەڭ باسىلىمدارىندا تەكستولوگيالىق وزگەرىستەر كەزدەسپەيدى. اباي ەنتسيكلوپەدياسىندا بۇل ولەڭگە تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ: «اباي «سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ» ولەڭىنە ءان شىعارعان. ءاندى 1953 جىلى كومپوزيتورلار ل.حاميدي مەن ب.ەرزاكوۆيچ ءا.ىسقاقوۆ پەن س.قاسيمانوۆتىڭ ايتۋلارى بويىنشا نوتاعا تۇسىرگەن. ابايدىڭ نەمەرەسى م.مۇحامەتجانوۆادان وسى ءاننىڭ 3-ءتۇرىن ق.ءجۇزباسوۆ نوتاعا تۇسىرەدى» دەپ جازادى.

سەمەيدەگى اباي مەملەكەتتىك قورىق مۇراجايىنىڭ نەگىزگى قورىنداعى احات قۇدايبەرديەۆتىڭ قولجازبا جيىنتىعىندا (كپ-4484.62-63 ب.) «...«سۇر بۇلت تۇمان دىم بۇركىپ» دەپ باستالاتىن ەكى اۋىز ولەڭ دە، ونىڭ ءانى دە ابايدىكى ەمەس. ونىڭ ءسوزى دە، ءانى دە اقىلبايدىكى. ابايدىكى دەپ حاتتا باسىلىپ ءجۇر.

ايەلىمسىڭ جىلاما!
تاۋەكەل ەت قۇداعا!
ولەڭ ايت! ۇيگە قايت!
اتاڭدى اناڭ ازعىرىپ،
تۇرعىزباعان بەيىسكە.
اللاسى ونى جازعىرىپ،
تاستاعان اكەپ كەيىسكە.
ايەلدە ەشبىر وپا جوق،
ءبىر كۇن جالىن، ءبىر كۇن شوق.
بەتتى جۋ، بەلدى بۋ، - اقىلباي»  - دەيدى.

مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ  اقىن شاكىرتتەرى جايىندا بايانداي كەلىپ، «ۇستاز اقىننىڭ ءوزى ايتۋعا ۇلگەرمەگەن، نەمەسە زامانىندا  ادەيى ايتقىسى كەلمەگەن جايلاردى تەرەڭدەپ ءۇڭىپ، ءبىرتالاي ورىسكە اپارىپ تاستايدى. ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ىشىندە اڭقىپ تۇراتىن ادامشىلىق، ساناشىلدىق ۇگىتى، كەيبىرىندەگى دىنشىلدىك، قانشىلدىق يدەيالارى ۇستىنە قوسىلعان ەۆروپانىڭ اڭگىمە قۇرۋ جەلىسى ارقىلى ابايدىڭ ءوز شىعارما، ءوز تۇلعاسىن مىنانداي اينالا كەپ قوسىمشا بۇيىمدار قوسىپ تۇرادى. ابايدىڭ بۇرىنعى وزىنەن بايقالعان مۇسىنىنەن اسىرا تەرەڭدەي تۇسۋىنە كومەكشى بولادى»،  دەيدى. (م.اۋەزوۆ. الماتى. «سانات» 1995 ج. 254 ب.)

سونىمەن  «سۇر بۇلت تۇمان دىم بۇركىپ» ولەڭى شاكارىمنىڭ بالاسى احات قۇدايبەرديەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا م.اۋەزوۆ ايتقان ۇستاز ابايدىڭ ىقپالىمەن سەمەيدە ايلاپ جاتىپ ەلىنە قايتىپ بارا جاتقاندا شاعىلدا دۇنيەگە كەلگەن اقىلبايدىڭ ولەڭى.

شاعىل –  سەمەيدىڭ كوكىرەگىن قاق جارىپ، سايىن دالا توسىنەن باتىسقا قاراي تاسپاداي سوزىلعان جول جيەگىندەگى جوتا. قۇنانباي قاجىداگ باستاپ، اباي ۇرپاقتارى، شاكارىم مەن مۇحتار  بىلىم ىزدەپ سەمەيگە، ەلىن اڭساپ شىڭعىسقا قاراي سان رەت توقتاپ وتكەن. سەمەي –قاراۋىل تاس جولىنىڭ وڭتۇستىككە بەت تۇزەگەن لوكاتور قوندىرعىسى تۇسىنداعى توبە جونى.  م.اۋەزوۆتىڭ  «اباي جولى» رومانىندا قىستاي قالادا وقۋدا بولعان بالا  شاكىرت اۋىلىن اڭساپ، جانىنداعى سەرىكتەرىنە مازا بەرمەي اسىعىس ساپار شەگەتىن جول وسى. تۋعان ءجاردىڭ بەل-بەلەستەرى كوزىنە وتتاي باسىلىپ، جۇرەگىن ساعىنىش كەرنەگەن جاس ابايدىڭ الداعى ومىرگە، كۇرەس پەن تارتىسقا، قۋانىش پەن قايعىعا، وي مەن تولعانىسقا تولى تىرشىلىك بەلەستەرىنە ساپار شەگەتىن جولى.

ەجەلگى كەرۋەن جولىنىڭ بويى بولعاندىقتان 1855 جىلى شوقان دا قاشقارعا ساپارىن وسى جول تاعانىنان باستاعان. وعان دەيىن دە بۇل جولمەن سەمەي قالاسىنا الەم ساياحاتشىلارى – ميللەر، دجورج كەننان، سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، ادولف يانۋشكەەۆيچتەر سەمەيگە كەلىپ، وڭتۇستىك باعىتقا جول تارتقان. شوقان ۋاليحانوۆ پەن فەدور دوستاەۆسكي قۇنانباي ەلىنە قوناققا بارىپ،  ارحات تاۋىنىڭ باۋىرىندا قۇس اتىپ، ارقار اۋلاپ قايتاتىن تاريحي جول بۇل. قۇنانباي، اباي، شاكارىم مۇحتار، الاش ارىستارىنىڭ ءىز ساپارلارى دا وسى جولمەن جالعاسقان. قازاق دانالارى – ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ، ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، ءا.قاشاۋباەۆ، قاجمۇحان مۇڭايتباسوۆ، س.مۇحانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ق.قۋانىشباەۆ سىندى ەلدىڭ داڭتى اقىن-جازۋشىلارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى  اباي رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن وسى جولدى باسىپ وتكەن.

شاعىل وزەگى – قالا شەتىنەن اتتى ادامعا جارتى كۇندىك جەر. قازاق ولشەمىندە قوزى كوش جەر دەپ اتالادى. «قوزى كوش» قازاق ءانىنىڭ داۋىس جەتەر، ەستىلەر ءۇنى. ءان مەن ءانشى قۋاتىنىڭ مۇمكىندىگىن بىلدىرەتىن شەك. امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ارالدان شىرقاعان ءان داۋىسى وسى شاعىل بەتىندە مال جايىپ جۇرگەن باقتاشى، جىلقىشىلارعا جەتىپ ەستىلەدى ەكەن دەسەدى ەستەلىك يەلەرى.

شاكارىمنىڭ بالاسى احات قۇدايبەرديەۆ سەمەيدەگى مەملەكەتتىك اباي قورىق مۇراجايىندا ۇزاق جىلدار عىلىمي قىزمەت اتقارىپ، اباي مەن شاكارىم شىعارماشىلىعىنا زور ۇلەس قوستى. احات قۇدايبەرديەۆتىڭ رۋحاني مول بايلىعىن تانىپ-ءبىلىپ، اباي مۇراجايىندا كوپ ۋاقىت باسشىلىق ەتكەن توكەن يبراگيموۆ ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «قىستىڭ سوعىمىنان سوڭ اباي  اقىلباي مەن الماعامبەتتى ىرگەسى ءتيىپ تۇرعان سەمەي قالاسىنا بارۋدى كەڭەس ەتەدى. ولاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارى – سەمەي قالاسى قازاقتارىنا ءتان ال، شىڭعىس وڭىرىنە تاڭسىق قازاق اندەرى، سونداي-اق ورىس، تاتار اندەرىن جانە قالا جۇرتىنا ءسىڭىستى بولعان كۇي وزگە سازداردى ۇيرەنىپ، يگەرىپ قايتۋ ەدى. سول سياقتى قوبىز، سكريپكا، سىرناي، وزگە دە اسپاپتاردى ۇيرەنۋگە تاپسىرادى. ەرتىستىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا ايلاپ، اپتالاپ، توي-دۋمان ساۋىقتارعا قاتىسادى. ەكەۋى بىردەي ونەرگە قۇشتار، ۇندەس جاندار قىرۋار ولجاعا كەنەلىپ قايتادى. شاعىل وزەگىندە دۇنيەگە كەلگەن «سۇر بۇلت» ولەڭىنىڭ باس سەبەپكەرى اباي ەدى» دەپ تۇيەدى.

(اقىلباي ابايۇلى)

سەمەيدەن ايلاپ جاتىپ ريزا-قوش قايتقان  اقىلباي مەن الماعامبەت ءبىراز جەردى اراعا سالىپ، شاعىل بەكەتىنىڭ تۇسىنا تايانعاندا ەكەۋارا ونەر-ولجا سالەمدەمەسى جايلى اڭگىمە ايتىسىپ كەلە جاتىپ:

-اقىل اعا، بۇل جولعى ولجامىز از ەمەس-اۋ، بىراق، اباي اعا ريزا بولار ءوز جانىمىزدان بىردەمە شىعارىپ، تارتۋ ازىرلەپ اپارساق، - دەيدى.

-جوپەلدەمەدا كوكتەمنىڭ لەبى دەمەمەسە، ءتىل تۇششىنتىپ، اۋەنگە ۇيىرىلە قالار ساز اۋەزى الماعامبەت ايتتى ەكەن دەپ تاڭدايدان تامىپ، تاماققا ۇيىرىلە قالا ما؟ – دەيدى اقىلباي.

-وزگەنىڭ ولەڭىن اۋدارىپ، ءان شىعارۋ وزىڭىزگە داعدىلى ءىس قوي. ءوڭىڭىز قۇبىلىپ، جۇزىڭىزگە تولقىن جۇگىرە باستاعانداي، -دەيدى الماعامبەت.

اقىلبايدى وي جەڭىپ، دەنەسىن قوزعالىس بيلەي باستاعاندا-اق، الماعامبەت ەكى اتتى قاتار تۇساپ، شابىت قۇزىرىنداعى اقىلبايدىڭ ويىن بۇزباۋعا بار مۇمكىندىك جاسايدى.

كوكىرەكتە تۋىنداعان ءۇن دومبىرا شاناعىمەن ۇندەسىپ، اقىلباي مەن الماعامبەتتىڭ كەزەك ورىنداۋىندا شاعىل توسىندەگى بەسىن سامالىنىڭ سوڭىندا دۇنيەگە كەلگەن  ەكەن.

وسى اڭگىمەنىڭ جەلىسىن بورىلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان «ۇلىلار مەكەنى» جيناعىنىڭ اۆتورى، بەلگىلى تاريحشى-شەجىرەشى بەكەن يساباەۆ اقساقالدان دا سان رەت ەستىگەنمىن.

(ا.ا.دەلۆيگ)

ا.ا.دەلۆيگتىڭ ءسوزى مەن م.ي.گلينكانىڭ مۋزىكاسى دا تىڭ جاڭا تۇرگە اينالىپ، قازاق دالاسىنا اباي ءانى بولىپ كەڭ تاراعان.

ابايتانۋدىڭ بىلگىرى قايىم مۇحامەدحانوۆ بۇل ولەڭگە كوپ توقتامايدى تەك، «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جايىنداعى» ەڭبەگىندە «سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ» مۇرسەيىت قولجازباسى بويىنشا الىنعان» دەپ «بەيىسكە» سوزىنە تەكستولوگيالىق تۇسىنىكتەمە بەرەدى. شىندىعىندا بۇل ولەڭدى جارتىلاي اۋدارما دەپ باعالاعان ءجون بولعانىمەن تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تۋىندى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz