كوروناۆيرۋس

ارعى توركىنى قايدان بولسا دا، كوروناۆيرۋستىڭ قىتايدىڭ ۋ حان قالاسىنان تاراعانى بەلگىلى. ونى جارقاناتتان باسقا جاندىكتەرگە جۇعىپ، سول جاندىكتەردى ازىق ەتكەن ادامداردان جايىلدى، قىتايدىڭ ۋ حان قالاسىنداعى ۆيرۋس سىناعىمەن جۇمىس جاسايتىن ينستيتۋت لابوراتورياسىندا پايدالانىلعان جارقاناتتاردىڭ نەمەسە باسقا جاندىكتەردىڭ ۇرلاپ ساتىلىمعا شىعىپ كەتۋىنەن تارادى، وسى ينستيتۋتتىڭ بيولوگيالىق قارۋ ءوندىرۋى كەزىندە ۆيرۋستىڭ ابايسىزدا ۇشقىنداپ كەتۋىنەن پايدا بولدى، امەريكانىڭ قىتايعا ەپتەپ ەنگىزىپ جىبەرگەن ۆيرۋسى ەكەن دەگەن سەكىلدى الۋان جورامال ايتىلدى.

اڭگىمە قىزا كەلە، قىتاي مەن امەريكانىڭ اراسىنداعى وندىمەس داۋعا مۇرىندىق بولدى. ترامپ ونى «قىتاي ۆيرۋسى» دەپ سالىپ ەدى، قىتاي ءسىم ءباسپاسوز حاتشىسى 2019 جىلعى ۋ حانعا اسكەريلەردىڭ الەمدىك وليمپياداسىنا قاتىسۋعا كەلگەن اقش سپورتشىلارىنان «قالىپ قالعان» دەپ جاۋاپ قاتتى；پامپەو ونى «ۋ حان ۆيرۋسى» دەگەنىنەن جاڭىلماسا، قحر تاراپى اقش تاپقىرلاعان بيولوگيالىق قارۋ ەكەنىنە «سەنىمدى». بىلتىرعى ساۋدا سوعىسى كەزىندەگى ايتىستار مىنانىڭ قاسىندا «ءجىپ ەسە المايتىن» مەجەدە قالىپ قويدى. بەرەكەسىز داۋ ترامپتىڭ جۋىقتاعى G-20-لىقتىڭ ونلاين كەڭەسى تۇسىنداعى ەندىگارى ونى «قىتاي ۆيرۋسى» اتامايتىن ۋادەسىمەن سايابىر تاپقانداي بولدى. 

قىتاي ىندەتتى ءوزىنىڭ ءامىرشىل جۇيەسىنىڭ اكىمشىلىك رەسۋرستارىنا قول ارتىپ ەكى اي كولەمىندە تىزگىندەي الدى جانە وسى جەتىستىگىن ەكى باعداردا ناسيحاتتاۋعا كىرىسىپ كەتتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ونى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن سوتسياليستىك ءتۇزىمنىڭ «ابجىلدىگى مەن ونىمدىلىگى سىندى ارتىقشىلىعىنىڭ» جەمىسى ەسەبىندە اسپەتتەۋ. قىتاي ناۋقاس جۇقتىرعانداردىڭ سانىنىڭ كورنەكتى ازايا باستاعانىندا-اق، الەمگە قىتايلىق ءادىستى اينىندەي كوشىرىپ پايدالانۋعا جار سالدى، وزگە ەلدەردى دايىن استى جەي الماستار ساناتىندا جازعىرا باستادى. كورەيا، جاپونيا، سينگاپۋرلاردىڭ ونسىز دا، سونداي-اق وزىنەن قىسقا مەرزىمدە ىندەتتى شاۋجايلاي العانىنان سوڭ بارىپ قانا ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى.

ەكىنشىسى، ىندەتتىڭ ونان ارى ورشىمەۋى قىتايدىڭ توقتاپ قالعان بۇكىل تىرلىگىنىڭ قايتا جاندانۋىنا مۇرسات بەردى. وندىرىستەر قوسىلدى، ترانسپورت قوزعالدى، ادامدار قيمىلداي باستادى. ىندەت ءورشىپ تۇرعان مەملەكەتتەرگە كەرەكتى مەدبۇيىمدار جەتكىزۋگە مۇمكىندىك الدى. سونىمەن، «بەتتۇمشا ديپلوماتياسىن» باستاپ جىبەردى. قىتاي بيلىگى قازىرگە دەيىن 120 مەملەكەت پەن حالىقارالىق ۇيىمعا بەتتۇمشا، قورعانىس كيىمدەرى، تەستتىلەۋ جانە جاساندى تىنىستاتۋ اپپاراتتارىمەن جاردەمدەسكەنىن مالىمدەدى. ۇدەرىستەردى باعامداپ وتىرعان ساراپشىلاردىڭ ءبىرازى مۇنى قىتايدىڭ تۋ باستا ىندەتتى بىلە تۇرا جاسىرىپ، ونىڭ الدىن الۋدىڭ «التىن مەزەتىن» قاپى جىبەرىپ العان كىناسىن جۋىپ-شايۋى دەپ ساناسا، ءبىرازى ترامپت اكىمشىلىگىنىڭ امەريكا مۇددەسىمەن اسىرە اۋەستەنىپ، حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقاقتاپ جۇرگەن «ولىارالىقتان» پايدالانىپ الەمدىك ساياساتقا ءوز ىقپالىن وتكىزۋگە ۇمتىلۋ دەپ توپشىلاۋدا.

قىتاي بيلىگىنىڭ اتالعان گۋمانيتارلىق ارەكەتتەردى شي دارىپتەپ كەلگەن «ادمزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن» جاساقتاۋ يدەياسىمەن استاستىرا ءناسيحاتتاۋى سوڭعى پىكىرلەردىڭ جانى بارىنا دالەل بولعانداي. ال ۆيرۋستى جاسىرۋ اڭگىمەسىنە كەلگەندە، قازىرگە دەيىنگى اشىققا شىعىپ جاتقان اقپاراتتار، جۇيەدەن ۆيرۋستى ساياسيلاندىرماي تازا عىلىمي قىرىنان زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە مەڭزەلگەن مەزگىلدەر ۆيرۋستىڭ قاراشانىڭ سوڭعى جارىمىندا-اق بايقالعانىن، بىراق كوممۋنيستىك سىرەسكەن جۇيەنىڭ ءتۋابىتتى بيۋروكراتيالىق بولمىسى ونى «كۇنگە شىعارۋعا» ەرىك بەرمەگەنىن ايعاقتاپ جاتىر.

قاراشانىڭ سوڭى ۋ حان ەمحانالىرىندا بوگەنايى بوتەن ۆيرۋس بايقالعان، ونىڭ جۇعىمتالدىق قاسيەتى دە بىلىنگەن، ول جەرگىلىكتى ياكي قالالىق تازالىق-دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنە تىركەلگەن. الايدا قولدانىستاعى تارتىپكە ساي، ونى بەيجىڭدەگى ينفەكتسيالىق ىندەتتەردى انىقتاۋ مەن الدىن الۋدىڭ ۇلتتىق ورتالىعىنا مالىمدەۋگە ەمحانانىڭ قۇزىرەتتىلىگى بولماعان. اتالمىش ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەسى مەن جەرگىلىكتى تازالىق-دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتى وسىنداعى بيلىككە جۇگىنگەن. ولار بولسا، تۋرا سول تۇستا داعدى بويىنشا «قوس جينالىس» اتالىپ كەتكەن جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايى جينالىسى مەن ساياسي ءماسليحات جينالىسىنىڭ اشىلىپ جاتۋىنا بايلانىستى، «جوعارىنى» شامىرقاندىرىپ، كرەسلوسىنان ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن «جاۋىردى جابا تۇرۋعا» شەشكەن. 

سوراقىسى، جالعاستى 14 كۇن بويى جاڭا ناۋقاس تىركەلمەگەندىگىن مالىمدەپ كەلگەن. شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ ءىشىنارا دەرەكتەرىندە مەملەكەت توراعاسىنىڭ ءوزىنىڭ بەرى بولعاندا 7 قاڭتار كۇنى، ياعني ۆيرۋستىڭ جۇقپالى ەكەندىگى رەسىمي جاريالانۋدان ەكى اپتا بۇرىن جاعداياتتان حابارلى بولعاندىعى ايتىلادى. ەندەشە، الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا جۋىپ-شايۋعا، جىگەرى جەتسە كەشىرىم سۇراۋعا دا لايىق كىنا. جۋىقتا اقش كونگرەسمەندەرىنىڭ قىتاي كومپارتياسىنىڭ تۋ باستا ىندەتتىڭ تارالۋىن جاسىرۋ ارەكەتىنە حالىقارالىق تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە ۇندەپ، زارداپ شەككەن ەلدەرگە زالالدى وتەپ بەرۋدى تالاپ ەتكەنى بەلگىلى.

داعدارىس

كوروناۆيرۋستىڭ الەمگە اكەلگەن كەسەپاتىن كورىپ وتىرمىز. ىندەتتىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويۋدىڭ شاراسى ەسەبىندە قىتاي بيلىگىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىس اتاۋلىعا شەكتەۋ سالۋدى قۇپ كورگەنى بەلگىلى. بۇل ەندى كەزەگىندە ءدۇيىم ەل كولەمىندەگى ۇسىنىس پەن سۇرانىستىڭ تەڭدەي تۇسالۋىنا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە، تۇتاس ەكونوميكا سولا باستادى. قحر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا ەلدە تۇراقتى كاپيتالدى ينۆەستيتسيالاۋ بىلتىرعى كەزەڭدەگىدەن 24.5% تومەندەگەن. جۇيە قۇراۋشى ونەركاسىپ قۇنىنىڭ ءوسىمى تاريحتا بولماعان 13.5%-كە قۇلدىراعان. قىزمەت كورسەتۋ سالاسى 13%-كە شەگىنگەن. مەنشىك سىيپاتىنا قاراي، جەكە سەكتوردىڭ ءوسىمى 20.2%، مەملەكەتتىك مەنشىك 7.9%، ارالاس مەنشىك 14.2% ءتۇسىپ كەتكەن. وسى مەزەتتەگى سۇرانىستىڭ جاعدايى دا ءماز بولماي شىقتى. تۇتىنۋ تاۋارلارىن ساتۋ سوماسى 20.5%، ەڭ ىلكىمدى سانالاتىن ينتەرنەت ساۋداسىنىڭ ءوزى 3% كەرى كەتكەن. ەلدىڭ ەكسپورت-يمپورتى تۇتاسىنان 9.6%، جەكە-جەكە 15.9% جانە 2.4% كەمىگەن. حالىقارالىق ساراپشىلىق مەكەمە سapital Economics-ءتىڭ مولشەرىنشە، اتالعان ەكى ايدا قىتايدىڭ ءجىو 13% كەرى وسكەن بولۋى كەرەك. اقپاننىڭ سوڭىنداعى كورسەتكىشپەن قالا-كەنتتەردەگى جۇمىسسىزدىق 6.2%-كە جەتكەن، قولايسىز مالىمەتكە وڭ قاباق تانىتىپ كورمەگەن ستاتاگەنتتىتىڭ ءوزى مۇنى وسى كورسەتكىش ەسەپكە الىنعاننان بەرگى ەڭ جوعارعى شاما دەپ وتىر.

ارينە، كوكتەم شىعا شىعانداردى شارلاپ ناپاقا ىزدەپ كەتەتىن 200ملن-عا جۋىق «شارۋا-جالدامالىلاردىڭ» بۇل ەسەپكە ەنبەيتىنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. جۇت جەتى اعايىندى دەمەكشى، اتى وشكىر Covid-19 تۋرا قىتايدىڭ ەگىستىككە دايارلىق مەزگىلىندە جەتتى. قابىلدانعان شەكتەۋلەر شارۋالاردىڭ ءجۇرىسىن ماتاپ، ەگىس جۇمىستارىنىڭ كەشەۋىلدەۋىنە سوقتىرسا، بۇنىڭ سوڭى ءونىمنىڭ كەم الۋىنا سايارى ءسوزسىز. قىرسىققاندا، ۋ حان قالاسى قىتايدىڭ ەڭ ءىرى حيمتىڭايتقىش بازاسى سانالادى. سونىسىمەن-اق 8 كوكەكتە اشىلادى دەپ كۇتىلۋلى قالا ەلدەگى تىڭايتقىش جەتىسپەۋشىلىكتىڭ «كۇناكارى» بولعالى تۇر. وسى فاكتورلاردىڭ لوگيكالىق ناتيجەسى اگروونىمدەر كولەمىنىڭ ازايۋى مەن باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى بولماق. ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ اقپان ايىندا-اق 21.9%-كە شىعانداپ كەتكەنى ءمالىم بولىپ قالعان. وسىلايشا، قىتاي تىشقان جىلىن اۋىر داعدارىسپەن قارسى الدى. 

بەتالىس

قىتايدىڭ داعدارىستى جاعدايىن تەك كوروناۆيرۋس تۋىنداتتى دەۋ، بەرى ايتقاندا، ماسەلەگە ءۇستىرت قاراعاندىق سانالۋى كەرەك. ونسىز دا الەمدىك ەكونوميكا ءوزىنىڭ كەزەكتى قۇلدىرايتىن پەريودىنا بەتەكى كەلىپ قالعان-دى. كوروناۆيرۋس تەك ونىڭ بىلتەسى بولدى جانە ونىڭ زارداپتارىن ۋشىقتىردى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى 40 جىلدىق ەكپىننەن كەيىن 2019 جىلى 6.1%-ءتى قاناعات تۇتقان. بيىلعى مەجە 6%-ءتى ۇستاپ قالۋ ەدى. قازىرشە قىتاي بيلىگى كوروناۆيرۋستان كەيىن بۇل ماقسات جايىندا جاڭاشا پوزيتسيا بىلدىرە قويعان جوق. ۇلتتىق بانكتىڭ كوممەرتسيالىق قارجى ۇيىمدارىنا نەسيە مولشەرلەمەسىن تومەندەتتى، ءبىر تريلليون يۋاندىق شاعىن بىزنەستى قولداۋ قارجىسىن ءبولدى. ارى قاراي ءالىپتىڭ ارتىن باعاتىن كەيىپتە. حالىقارالىق كەيبىر ساراپشىلار قىتاي بۇل كورسەتكىشتى 2-2.8% شاماسىندا ۇستاي السا شۇكىر دەۋى كەرەك دەسە (Finance Times), قحر ورتالىق بانكى اقشا ساياساتى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى Ma jun ءجىو ءوسىمىن 1-2%-تىك مەجەدە ۇستاۋعا عانا مۇمكىندىك بارىن ايتادى.

قىتايدىڭ اۋزىندا شىن ءسوزى بار ءىشىنارا ەكونوميستەرى «2020 جىلى ستاتيستيكانىڭ ۇيرەنشىكتى جالعان قۇرامىن سىلىپ تاستاپ ايتار بولساق، ەكونوميكا مينۋسقا ءوسۋى كادىك» (ەكونوميس-پروفەسسور Wang xiaolu) دەيدى. قازىرگى جاعدايمەن باجايلاعاندا، سىرتقى سۇرانىستىڭ كۇرت كەمۋى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق بولعالى تۇر. مۇنىڭ ارتى سوڭعى جىلدارى جابىلىپ جاتقان ەكسپورتتىق وندىرىستەردىڭ بانكروتىن ەسەلەۋگە ۇلاساتىن ءتۇرى بار. ىشكى سۇرانىستى وياتۋدىڭ دا ماشاقاتى جەتەرلىك. قىتايدىڭ 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىستان 4 ترلن. يۋاندىق ينفراقارىلىمدىق ينۆەستيتسيامەن شىققانى ءمالىم. قازىردىڭ وزىندە وندا تۋرا سول تاسىلگە جۇگىنۋ كەرەك پە، جۇگىنگەن كۇندە قارجىنى باياعىداي ينفراقۇرىلىمعا باعىتتاۋ كەرەك پە، جوق دەنساۋلىق سالاسى سياقتى الەۋمەتتىك-كوپشىلىك سالاعا قۇيۋ كەرەك پە دەگەن تاقىرىپتا تالاس ءجۇرىپ جاتىر.

دەسە دە، مۇنداي تاكتيكانىڭ تاۋەكەلى دە جەڭىل ەمەسى سەزىلۋدە. ويتكەنى بۇل، مانىنە كەلسەك، ەرتەڭنىڭ ەسەبىنەن بۇگىن قارىزدانۋ دەگەن ۇعىم. بۇل ەلدى مۇلدەمگە قازىنالىق شىرعالاڭعا دۋشار ەتۋى ىقتيمال. حالىقارالىق قارجى اسسوتسياتسياسىنىڭ (International Institute of Finfnce) دەرەگىنشە، قىتايدىڭ بارلىق قارىز سوماسى ونىڭ ءجىو-ءنىڭ 310%-نە پاراپار ەكەن. مۇنىڭ ۇستىنە تاعى قارىزدانۋ قۇماردىڭ ءباسى سىقىلدى تىرلىك بولماق. سونداي-اق، ونسىزدا ءوندىرىس قۋاتىن قويارعا جەر تاپپاي وتىرعان ەلدە، بۇل قارجىنى دالاعا شاشقانمەن بىردەي بولۋى مۇمكىن. داعدارىستىڭ سالدارى الەۋمەتتىك باعىتتا دا قاتەرلى زارداپتارعا ۇرىندىرۋى ىقتيمال. مىسالى، جۇمىپەن قامتۋ ماسەلەسى.

قحر دامۋ جانە رەفورمالاۋ كوميتەتىنىڭ اقپاراتىنشا، ناۋرىزدىڭ سوڭىنا دەيىن ەلدىڭ 90% ءوندىرىسى جۇمىسىن قالپىنا كەلتىرگەن. الايدا ەنەرگيانىڭ جۇمسالۋ مولشەرىنە قاراي جۇرگىزىلگەن كەيبىر دەربەس زەرتتەۋلەر بۇل مالىمەتتىڭ بوياماسىزدىعىنا كۇدىك كەلتىرۋمەن بىرگە، جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جۋان باسىن ۇستايتىن شاعىن-ميكرو كاسىپورىنداردىڭ قايتا قوسىلۋ سالىستىرماسىنىڭ 32.8%-كە ارەڭ جەتكەنىن پايىمداپ بەردى. دەمەك، بۇل 100 ملن-دارمەن سانالاتىن جۇمىسسىزدىقتان دەرەك بەرەدى جانە ءتۇپتىڭ تۇبىندە كۇردەلى الەۋمەتتىك، ساياسي ورنىقتىلىق ماسەلەسىنە مەڭزەيدى. سوندىقتان دا، قىتايلىق ەكونوميستەر ەلدە بيىل ءجىو ءوسىمىن (6%) ساقتاپ قالۋ ەمەس، جۇمىس ورىنىن ساقتاپ قالۋعا باردى سالۋ كەرەك دەپ شىر-پىر بولۋدا. اتىن اتاۋدى قالاماعان بەيجيڭدىك ماماننىڭ جۇرتتىڭ «ەت باعاسى وسسە، شەرلەرىن توگىپ-توگىپ باسىلار، ال كۇرىش باعاسى وسسە پارتيانىڭ جاعاسىنا جارماسارى حاق» دەگەن باعامىن وسى جۇمىسسىزدىق جايىندا دا كەلتىرۋگە بولاتىنداي. بۇل، دەمەك، ساياسي تاۋەكەلگە ساياتىن اڭگىمە. 

قىسقاسى، الەمدىك داعدارىس قىتايدى دا يەكتەپ كەلەدى. مىناۋ جاھاندىق  ىندەت نەشە ايلاپ قۇرىقتالماسا، نەمەسە زاۋدەعالام ترامپ ساۋدا سوعىسىنىڭ شوقپارىن قايتا قولىنا الار بولسا (ونى ودان ابدەن كۇتۋگە بولادى), قىتايدا جاعداي تىپتەن مۇشكىلدەپ كەتۋى ىقتيمال. ونى تۇبەگەيلى ەڭسەرۋ Covid-19-ءتىڭ بەتىنىڭ قانشالىق تەز قايتۋىمەن، الەمدىك سۇرانىستىڭ حال-اقۋالىمەن، ەل بيلىگىنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمدىق رەفورمالارعا شىنداپ بەتبۇرۋىمەن، جۋىق جىلداردان بەرگى مەملەكەتتىك سەكتورعا باسىمدىق بەرۋ باعىتىن دوعارىپ، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تىرەگى سانالاتىن جەكە سەكتورعا ەرىك بەرۋىمەن، حالىقارالىق ساۋدا ەرەجەلەرىنە مويىن ۇسىنىپ، زياتكەرلىك قاعيداتتارىن قۇرمەت تۇتۋىمەن بايلانىستى بولماق.  

مۇحامەتحان قونارباي

Abai.kz