ابايدىڭ الەۋمەتتىك ليريكالارىن ءسوز ەتكەندە «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭىنە سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. 

قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،

ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.

جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،

ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ،- دەگەن جولدارىندا، قازاق حالقىنىڭ بۇكىل تراگەديالىق ءومىرى جاتقانداي. اقىننىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ وتىرعانى «قالىڭ ەلى، قازاعى». ونى «قايران جۇرتىم» دەپ بار جانىمەن ىنتىعا سۇيگەن اقىن، انىق ارتتا قالعان قاراڭعى ناداندىعىن «ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ» دەگەن سوزبەن بەينەلەپ جەتكىزەدى. مۇرتتىڭ اۋىزعا ءتۇسىپ، ىشەر اسقا ءتيۋى – ول حارام. مۇنى بىلگەن مۇسىلمان نەگە مۇرتىن قىرقىپ، باسىپ جۇرمەسكە. بىراق، اۋىزعا تۇسكەن مۇرتتى قىرقاتىن ۇستارا جوق. مۇرتتى قىرقىپ باسۋ ءۇشىن كىم كورىنگەننىڭ قالتاسىندا جۇرەتىن ۇستارانىڭ، قازاققا تابىلماۋى – قازاقتىڭ ارتتا قالعان ناداندىعىنىڭ بەلگىسىندەي. 

ال، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمايتىن وقۋى جوق ساۋاتسىز، نادان حالىقتىڭ «ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان» بولاتىنى، ياعني جاقسىلىعى مەن جاماندىعى بىردەي جۇرەتىندىگى ەجەلدەن بەلگىلى. 

ابايدىڭ اقىندىق ۇلىلىعى سوندا – ول ءبىر شۋماق ولەڭگە حالىقتىڭ ءبۇتىن تاريحىن، بۇكىل بولمىس-ءبىتىمىن سىيعىزىپ تۇر. 

مىنە، وسىنداي تاعدىرى اۋىر ەلدى جارقىن بولاشاققا جەتكىزەتىن ەل باسشىلارى ەمەس پە ەدى؟! بىراق، ولاردان ءۇمىت از. تىپتەن جوققا ءتان.

باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،

مىنەكەي، بۇزعان جوق پا، ەلدىڭ سيقىن،- دەگەن اقىن، ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ەلدى مەڭگەرىپ، باسقارۋعا جارايمىز دەگەندەردى  ءبىلىم، مىنەز، ادامگەرشىلىك جاعىنان تاتىمسىز، قۇنارسىز ادامدار دەپ تانىتادى. وڭكەي قيقىم. قيقىمدا تامىر بولمايدى. بولسا دا تاياز، جەتىمسىز. ءونىم جوق. 

تاياز «قيقىمدار» باسقارعان ەلدىڭ تراگەدياسى ءار ۋاقىتتا تەرەڭ بولماق. حالىق مۇڭى – اقىن ابايدىڭ مۇڭى. «قيقىمدار» باسقارعان نادان ەلدە قانداي بولاشاق بولماق؟ حالقىنىڭ تاريحي الەۋمەتتىك جاعدايىن تەرەڭ بىلگەن اقىن:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،- دەپ كۇڭىرەنەدى. 

ابايعا بودان بولعان ەلىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت ەدى. ەلىن ەڭبەككە، ونەر- بىلىمگە شاقىرعان اقىننىڭ ءوزى دە حالقىنا انىق كۇرەس جولىن، بوستاندىق جولىڭ مىناۋ دەپ كورسەتە المادى. حالقى دا قاراڭعى، نادان بولاتىن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، بولاشاعىنان ايىرىلعان حالقىنىڭ مۇڭى ءوز مۇڭى بولعان اقىن، زامانىنىڭ ۋلى زاپىرانىن ىشىنە جيىپ، «ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،» -دەپ كۇڭىرەنگەندە، اقىن بولاشاقتان ءۇمىتى ۇزىلگەن سول كەزدەگى بودان حالقىنىڭ تراگەدياسىن ايتىپ دەرتتەنەدى.

حالقىنىڭ تراگەدياسى اقىننىڭ جەكە جان ازابىنا اينالىپ، 

ۋلى سيا اششى ءتىل,- نەمەسە:

ءىشىپ تەرەڭ بويلايمىن

وتكەن كۇننىڭ ۋلارىن،- بولماسا:

اشۋىڭ اشىعان ۋ, ويىڭ كەرمەك,- نە:

تاعى سەنە باستايمىن،

كۇندە الداعىش قۋلارعا،

ەسىم شىعىپ قاشپايمىن،

مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟،- دەگەن سەكىلدى اباي پوەزياسىندا «ۋلى ويلار» توپتاماسى باستالادى. اباي ولەڭدەرىن بايىپپەن وقىعان وقۋشى، اقىن ولەڭدەرىندە «ۋ»- دان اياق الىپ جۇرە المايدى. «ۋ» - اقىننىڭ تراگەديالىق ويلارىنىڭ ءتۇپ تەمىرقازىعى سەكىلدى.

اقىن پوەزياسىنداعى تراگەديالىق ۋلى ويلار،- كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز ايتىپ جۇرگەندەي، كوپ ناداننىڭ ورتاسىندا، قاراڭعى، مەشەۋ قوعامدا ءومىر سۇرگەن ءبىلىمدار، دانىشپان اقىننىڭ وي ازابىنان تۋعان جالعىزدىق تراگەدياسىنىڭ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جاقىندارىنان ايىرىلعان اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ تراگەدياسىنا ۇلاسۋىنان تۋدى دەپ ويلاساق، وندا ءبىر جاقتى ساياز ويلانعانىمىز!

بۇل – اباي پوەزياسىن تەرەڭ تۇسىنبەگەنىمىز بولىپ تابىلادى! 

ەگەر ءبىز اباي پوەزياسىنداعى تراگەديالىق ۋلى ويلاردى اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ تراگەدياسىمەن عانا بايلانىستىرساق، قاتەلەسىپ اداسامىز. اداسقاندا دا شىعانداپ، ءبىر بۇيىرگە بۇرىس كەتەمىز.

اباي: 

قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك.

اشۋىڭ – اشىعان ۋ، ويىڭ-كەرمەك، - دەپ جازعاندا 41 جاستا عانا بولاتىن جانە جەكە باسىندا ەشقانداي تراگەديا جوق، دەگەنى بولىپ تۇرعان، باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن كەزى.

ەگەر، ءبىز ابايدىڭ جەكە ومىرىنە ءجاي پەندەلىك كوزبەن قاراساق، ول وتە باقىتتى. اباي «قارادان شىعىپ حان بولعان» اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ بەل بالاسى. ول ەكى شەشەنىڭ ورتاسىندا، ءاز اجە زەرەنىڭ قۇشاعىندا، حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسى حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنا ۋىزىنان قانىپ ءىشىپ، باقىتتى بالالىق شاعىن وتكىزدى. نە ىشەمىن؟ نە كيەمىن؟ – دەمەدى.

كەيىن بالالىق اسىپ، جىگىتشىلىك شاققا جەتكەندە دە شايقاپ ءىشتى، شالقىپ ءجۇردى. ءبىر باسىنداعى بايلىق پەن بيلىكتى ايتپاعاندا جىگىتتىك داۋرەننىڭ قىزىعىن مولىنان تاتتى. تاڭداپ ءسۇيىپ، ۋىلجىعان سۇلۋدىڭ بال دەمىن راحاتتانا جۇتپاسا، اباي:

ەر جىگىت، تاڭداپ تاۋىپ، 

ەپپەن ءجۇرسىن،- دەپ ايتار ما ەدى؟ بولماسا «جىگىت ءسوزى»، «قىز ءسوزى»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم»، «قىزارىپ، سۇرلانىپ» سەكىلدى ماحاببات تاقىرىبىنداعى عاجايىپ ليريكالىق ولەڭدەردى جازا الار ما ەدى؟

ويدا ورىسقا، قىردا قازاققا دەگەنى بولعان، ورتا جۇزگە بەلگىلى بي، رۋباسى اباي، ىنىلەرىنىڭ ىشىنەن قالاعانىن ەلىنە بولىس ەتىپ سايلاتىپ وتىرعان. ابايدىڭ ءتىرى كەزىندە دە، ولگەن سوڭ دا سوۆەت وكىمەتى ورناعانعا دەيىن قۇنانباي بالالارىنان بيلىك كەتپەگەن. ابايدىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان بالالارى قانداي! شەتىنەن وقىمىستى، تالانتتى! ورىس وقۋىن بىتىرگەن وفيتسەر بالاسى ءابدراحماندى ايتپاعاندا ەلدەگى تالانتتى اقىن بالالارى اقىلباي، ماعاۋيا توبىقتى ەلىندە اۋزى دۋالى بي بولسا، ايگەرىمنەن تۋعان جازۋشى- اۋدارماشى بالاسى تۇراعۇل سوۆەت وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ەلىندە بولىس بولعان. 

زامانداس شاكىرت اقىنى كوكبايدىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، اباي ومىرىندە اقشا ساناپ، اقشانىڭ بەتىنە قاراماعان. ابايدىڭ بار اقشاسى اتقوسشىسىنىڭ قالتاسىندا بولادى ەكەن. كەرەگىن العان، بەلدەن باسىپ جۇرگەن. اتقوسشىسى اقشا تاۋسىلدى دەسە، قايتادان اقشا تاۋىپ، قالتاسىنا سالىپ بەرىپ وتىرعان. اقشانىڭ ەسەبىن ومىرىندە سۇراماعان. ابايدىڭ اڭشىلىق سەرىلىگى، ونىڭ قوناقجايلىلىعى، جەكە باسىنىڭ مارتتىگى تۋرالى اڭىز وسى كۇنگە دەيىن حالىق اراسىندا ايتىلادى. 

مىنە، وسىلاي ءومىر سۇرگەن اقىن ابايدىڭ جەكە ومىرىنە ءجاي پەندەلىك كوزبەن قاراساق، ول وتە باقىتتى. اباي، «ولسەم ورنىم قارا جەر» ولەڭىندە:

وي تۇسكەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،

ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە،- دەپ جازباپ پا ەدى؟

وزدىگىنەن وقىعان وقۋ-ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا، ويشىل- فيلوسوف دارەجەسىنە جەتكەن اقىن ابايدىڭ تراگەديالىق ۋلى ويلارىنىڭ ءتۇپ نەگىزگى سەبەبى-وتارشىلدىق ەزگىدەن حۇقى، ءدىنى، رۋحى تاپتالعان، ەڭبەككە، ءبىلىم مەن ونەرگە شاقىرعان اقىن وسيەتىن كەرەك قىلماي تەرىس كەتكەن، نادان دا قاراڭعى حالقىنىڭ ورىس يمپەرياسىنا بودان بولىپ، ورىستانىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە بولاشاعىنان ايرىلۋى ەدى.

ءبىلىمدار، حاكىم اباي سول كەزدەگى دۇنيەجۇزىلىك گەوساياسي جاعدايدى دا،  ورىس وكىمەتىنىڭ وتارشىل يمپەريالىق ساياساتىن دا تەرەڭ ءتۇسىندى.

سوندىقتان دا اقىن: 

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىمنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،- دەي وتىرىپ:

جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن،

ونى دا ويلا تولعانىپ،- دەپ زار توگىپ، ىزالانا جازۋىندا ءتۇپسىز تەرەڭ وي جاتقان جوق پا؟!                                                                      

تەرەڭ ءبىلىم يەسى، ۇلت ۇستازى حاكىم دارەجەسىنە كوتەرىلگەن اقىن اباي، «قالىڭ ەلىم قازاعىم»، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس» دەپ جىرلاسا دا، تاريحي ديالەكتيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە، اقىن ءومىر سۇرگەن سول كەزەڭدە رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامدا ءومىر سۇرگەن، ۇلتتىق سانادان گورى رۋلىق ساناسى باسىم ءار ءتۇرلى رۋلاردان قۇرالعان  قازاق حالقى تۇتاس ءبىر ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلە قويعان جوق ەدى. 

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق حالقىن العاش رەت، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ، «قالىڭ ەلىم قازاعىم»،- دەپ اتاي وتىرىپ، سانالى تۇردە قازاق حالقىنا تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە قاراعان تۇڭعىش ۇلت اقىنى اباي بولعانىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

سول داۋىردە، قازاق حالقىنا تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە قاراۋ كەرەك دەگەن ساپالى وي ابايدان وزگە قازاق اقىندارىنا ورالا قويماعان كەز. وزىنە دەيىنگى رۋلىق ساناداعى اقىنداردان ابايدىڭ ەڭ نەگىزگى باستى ايىرماشىلىعى سول، ول قازاق حالقىنا تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە قارادى.

اباي قازاق حالقىن ۇلتتىق تۇتاستىق پەن بىرلىككە شاقىرعان، ونىڭ نامىسى مەن رۋحىن بيىك ماقساتتى، ساپالى وي تۇعىرىنا كوتەرگەن تۇڭعىش قازاق اقىنى بولدى. قوعامدىق دامۋدىڭ قاي داۋىرىندە بولسا دا ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق سانا – ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى سىناي ءبىلۋ دارەجەسىمەن ولشەنەدى. سوندىقتان دا اقىن اباي، حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى مەن نامىسىن كوتەرۋ ماقساتىندا ءوز ۇلتىن، قازاق حالقىن اياۋسىز مىنەدى، اياماي سىنادى. 

بۇل – ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن دانىشپان ۇلىلاردىڭ ءوز حالقىن بيىك مورالدىق ادامگەرشىلىككە، سانالى وي، ساپالى تاربيەگە جەتكىزۋدە قولداناتىن بىردەن-ءبىر ءادىسى ەدى. اباي دا وسى ادىسكە جۇگىندى. ول ءوز حالقىن، ءوز  ۇلتىن شەكسىز سۇيگەندىكتەن دە وسىلاي ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 

جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم يەسى، ءبىلىمدار اباي ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك سىرلارىن تەرەڭ ءبىلىپ قانا قويعان جوق، ول سول تۇستاعى حالىق ءومىرىنىڭ سان قىرلى قاتپارلارىن دا جەتىك بىلەتىندىگى پوەتيكالىق كوركەمدىگى اسا جوعارى الەۋمەتتىك ليريكالارىندا ايقىن كورىنەدى. 

شىن مانىندە، اباي ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانى مەن قوعامى جايىندا، قارا سوزدەرى مەن پوەزياسى ارقىلى، بىزگە، كەيىنگى ۇرپاققا اسا مول ەنتسيكلوپەديالىق مالىمەت قالدىرعان اقىن. 

ابايدىڭ الەۋمەتتىك ليريكالارى مەن ساتيرالارى ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحي الەۋمەتتىك جاعدايىن زەرتتەۋشى عالىمدارعا اسا قۇندى دەرەكتەرىمەن دە باعالى قازىنا ەكەنى انىق.   

نۇرعالي ماحان

Abai.kz