ادام قۇقىعى كوبىرەك ساقتالاتىن باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش-تا ۆيرۋستان ادام ءولىمى كۇرت ءوسىپ كەلەدى. ال دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارى از ازيا ەلدەرىندە كەرىسىنشە. نەگە؟

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، يتاليا مەن يسپانيا كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ كەيىنگى ەپيتسەنترىنە اينالدى. گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا مەن شۆەيتساريا كەيستەر سانى بويىنشا وندىقتا تۇر. ال ون كۇندە ەپيتسەنتر اقش-قا جىلجيتىنى انىق. وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر، تايۆان، گونكونگ جانە جاپونيا سىندى ازيا بارىستارى باتىس ەلدەرىنە قاراعاندا قىتايعا سالىستىرمالى تۇردە جاقىن ورنالاسقان. سوسىن اتالعان ازياداعى ەلدەرى قىتايمەن ەكونوميكالىق تۇرعىدان تىعىز بايلانىستا جانە حالقىنىڭ ءوزارا بايلانىسى دا جوعارى. مىسالى، گونكونگ پەن تايۆانعا قىتايدان كۇن سايىن مىڭداعان ادام قاتىنايدى. ناقتىراق ايتساق، قىتايدان گونكونگقا كۇن سايىن 300 مىڭ ادام وتەدى ەكەن. ال جاپونياعا قىتايدان جىلىنا 1 ميلليون تۋريست كەلەدى ەكەن. بۇل ۆيرۋستىڭ وسى ەلدەردە كەڭىنەن تارالۋىنا نەگىز بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق ازيا بارىستارىندا انىقتالعان كوروناۆيرۋس كەيستەرى سانىنا قاراساڭىز، ولاي ەمەس. نەگە؟ ازيا بارىستارى پاندەميانى قالاي قۇرىقتاي الدى؟ باتىس ەلدەرى نەدەن قاتەلەستى؟

بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن بۇرىن بۇگىنگى ستاتيستيكاعا ۇڭىلسەك.
ازيا:
سينگاپۋر (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 1049, ءولىم سانى – 4),
تايۆان (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 300, ءولىم سانى - 3),
جاپونيا (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 3,482 [700-ءى Diamond Princess كەمەسىنەن]، ءولىم سانى – 19),
وڭتۇستىك كورەيا (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 9976, ءولىم سانى - 169),
گونكونگ كورەيا (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 802, ءولىم سانى - 4),

ەۋروپا:
يتاليا (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 110 574, ءولىم سانى -13 155),
يسپانيا (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار – 110 238, ءولىم سانى -10 003),
اقش (جۇقتىرعانى انىقتالعاندار –216 722, ءولىم سانى - 5140)

كوروناۆيرۋس تارالۋى پاندەميا دەپ جاريالانباي تۇرىپ، باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ ادام قۇقىقتارىن شەكتەيتىن قاتاڭ ساياساتىن (Draconian measures) سىنعا الىپ جاتتى. قازىر وكىنىشكە وراي، يتاليا، يسپانيا جانە اقش ۇكىمەتى كەيبىر ايماقتارىنداعى حالقىنا سىرتقا شىقپاۋدى بەكىتكەن. سەبەپسىز شىققاندارعا ايىپپۇل سالىنىپ جاتىر. ال ازيا بارىستارى مۇنداي قاتاڭ جۇرىستەرسىز ۆيرۋستىڭ تارالۋىن تومەندەتە الدى.

وڭتۇستىك كورەيا بيلىگى ەل تەرريتورياسىندا كارانتين جاريالاعان دا جوق. ولار بار بولعانى بارىنشا كوپ تەست ۇيىمداستىرا الدى، ياعني كوروناۆيرۋسقا تەست تاپسىرعىسى كەلگەن كەز كەلگەن ادامعا ونى جاساۋ قولجەتىمدى بولدى. وسىلاي ۆيرۋسى انىقتالعاندار بىردەن يزولياتسياعا كەتتى. مىسالى، اقش-تا قازىردىڭ وزىندە قالاعان ادام تەست تاپسىرعىسى كەلسە، تاپسىرا المايدى. تاپسىرۋ ءۇشىن سەندە ۆيرۋس سيمپتومدارى ايقىن بايقالۋى ءتيىس.

ال جاپونيا پاندەميانى مەديتسينالىق ماسكامەن جەڭدى. جاپون بيلىگى كەز كەلگەن ادامنىڭ ماسكا تاعۋىن تالاپ ەتتى جانە ول ءوز ناتيجەسىن بەردى. مىسالى، ۆيرۋس جۇقتىرعانىن ءوزى ءالى بىلمەيتىن ادام ماسكامەن جۇرسە، جوتەلگەن كەزدەگى ۆيرۋستىڭ تارالۋى تومەن. سوسىن جۇقتىرماعان ادامدار دا ماسكا تاعۋ ارقىلى قورعانا الادى. جاپونداردىڭ پاندەمياعا ۇلكەن ماسەلە رەتىندە بىردەن قاراۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بار. 1918 جىلى بۇكىل الەمگە يسپان تۇماۋى دەگەن اتپەن تاراعان پاندەميادان 500 مىڭ جاپون قايتىس بولعان. بۇل حيروسيما جانە ناگاساكيگە تۇسكەن اتوم بومباسىنان قايتىس بولعاندار سانىنان 2,5 ەسە كوپ. سودان بەرى، جاپونيادا «ماسكا مادەنيەتى» قالىپتاسقان. مىسالى، جاپوندار جىلىنا 4,3 ميلليارد ماسقا قولدانادى ەكەن. سوندا ەلدىڭ ءبىر ازاماتىنا جىلىنا 43 ماسقادان كەلىپ تۇر. بۇل سان پاندەميا كەزىندە بىرنەشە ەسەگە وسكەنى انىق.

ال اقش-تا بارىنە ماسقا تاعۋ ماڭىزى تۋرالى ەندى ايتىلىپ جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، امەريكالىقتار ەشتەن كەش جاقسى دەپ وتىر.

ەڭ العاشقى كوروناۆيرۋس كەيسى تايۆاندا 21 قاڭتاردا، ال گونكونگ پەن سينگاپۋردا 23 قاڭتاردا انىقتالدى. سول كۇننەن باستاپ بۇل ەلدەردىڭ ۇكىمەتى مىناداي ارەكەتتەرگە جۇگىندى:

Travel restrictions (كەيبىر باعىتتاردان كەلەتىن رەيستەردى شەكتەۋ)
Massive screening (جاپپاي كەلۋشىلەردىڭ تەمپەراتۋراسىن تەكسەرۋ)
Self-isolation (شەتەلدەن جاقىندا كەلگەن ازاماتتارىن ءوزىن ءوزى يزولياتسيا جاساۋعا شاقىرۋ)
Social distancing (قاشىقتىقتى ساقتاپ ءجۇرۋ)
Heightened hygiene (تازالىق)

قىتاي ۇكىمەتى كوروناۆيرۋستىڭ قاۋپى جايلى بۇكىل الەمگە دابىل قاققاننان ءۇش كۇننەن كەيىن سينگاپۋر ۋحان قالاسىنان كەلەتىن رەيستەردى توقتاتتى جانە ادامدار كوپ جينالاتىن ورىنداردى جابۋدى باستادى. سوسىن ادامداردى توپ بولىپ جينالماۋعا شاقىرا باستادى. سول سياقتى ءۇش كۇننەن كەيىن گونكونگ اكىمشىلىگى قىتايدان كەلەتىن ازاماتتاردىڭ تەمپەراتۋراسىن جاپپاي تەكسەرۋدى قولعا الدى. ول ونى جىلۋدى كورسەتەتىن كامەرالاردىڭ (thermal imager) كومەگىمەن جاسادى. سونداي-اق، قىتايدىڭ كوروناۆيرۋس كەڭ تاراعان ايماقتارىندا جاقىندا بولعان ادامداردى 14 كۇن يزولياتسياعا جىبەرىپ وتىرعان. يدەولوگيالىق تۇرعىدان گونكونگتىقتار ۆيرۋسقا قاتىستى شارالاردى قاتاڭ ورىندادى. سەبەبى گونكونگ تا 2008, 2009, 2018 جانە 2019 جىلدارى تۇماۋ كەڭ تاراعان. سول كەزدە قاشىقتىقتى ساقتاپ ءجۇرۋ، مەكتەپتەردى ونلاين تارتىپكە اۋىستىرۋ، ماسكا تاعۋ سىندى شارالار جاسالعان ەكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، گونكونگ پاندەمياعا قارسى شارالاردى ءوز تاجىريبەسىنەن بۇرىن وتكەرگەن بولىپ وتىر.

تايۆان كاپيتاليستىك قىتاي تەرريتورياسى بولعانىمەن، قىتايمەن وتە تىعىز بايلانىستا. سەبەبى تايۆانداعى وندىرىستىك ورتالىقتاردا ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ 90 پايىزىن ىشكى قىتايدان كەلىپ ىستەيتىندەر قۇرايدى. تايۆان ۇكىمەتى ۋحان قالاسىنان كەلەتىن رەيستەردى شەكتەمەدى. ەسەسىنە، ۇشىپ كەلەتىندەردى مۇقيات تەكسەرۋگە الدى. ۆيرۋس بولۋى مۇمكىن دەيتىن ازاماتتاردى شەكتەپ، 14 كۇنگە قوعامنان الاستاتتى.

بۇل ءۇش ەلدىڭ پاندەميانى قۇرىقتاي الۋىنىڭ تاعى ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى 2002-3 جىلدارى SARS پاندەمياسىن باسىنان وتكەرۋى بولسا، ەكىنشىسى ءۇش ەل (گونكونگ – قىتاي قۇرامىنداعى ارنايى ءادمينيستراتيۆتى ايماق) حالقىنىڭ باسىم بولىگى قىتاي تەكتى بولۋى. دەمەك، ولاردى پاندەميا بۇرىن بولعان جانە وعان قارسى قانداي شارالاردى جاساۋ كەرەك ەكەنىن بىلەدى. سوسىن حالقى دا ونى بىردەن دۇرىس قابىلداپ، شارالاردى ورىندايدى. ودان قالسا، ەلدەر اراسىندا تىلدىك بارەر جوق. ولار ىشكى قىتايدا نە بولىپ جاتقانىن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن بۇرىن ءبىلىپ وتىردى جانە دەر كەزىندە شارالار قولداندى.

ال باتىس ەۋروپا مەن اقش نەگە قاۋقارسىز؟

بىرىنشىدەن ولار پاندەميانى بۇرىن سوڭدى كورمەگەن. يسپان تۇماۋىن ەستەرىنەن شىعارىپ ۇلگەرگەن، مەنىڭشە. سوندىقتان ونىڭ سالدارى مىڭداعان ادامنىڭ ولىمىنە الىپ كەلۋ مۇمكىندىگىن ويلاعان جوق. ەكىنشىدەن، رەيستەردى شەكتەۋ نەمەسە ۇشىپ كەلەتىندەردى مۇقيات قاداعالاۋ، قاشىقتىقتى ساقتاپ ءجۇرۋ نەمەسە ءوزىن-ءوزى وقشاۋلاۋ سىندى ارەكەتتەردى بىردەن ەنگىزبەدى. سودان كەيىنگى باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى قاراپايىم حالىقتىڭ پاندەميانى قاۋىپتى دەپ قابىلداماۋى جانە شارالاردى جاساماۋى بولىپ وتىر.

مىسالى، يتاليانىڭ سولتۇستىك بولىگى تولىقتاي كارانتينگە جابىلعان كەزدە، ۆەنەتسيا مەن ميلان اكىمدىكتەرى يتاليا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ تۋريستەردىڭ كەلۋىن شەكتەپ جاتقانىن ايتىپ سىنادى. ال اقش-تا ءتۇرلى توي-دۋمان مەن جيىندار جالعاسا بەردى. ۇكىمەتتىڭ ءوزى ماسكا تاپشىلىعى بولماسىن دەپ، ءبارىن ماسكا تاعۋعا شاقىرمادى. كەرىسىنشە، ماسكا كومەكتەسپەيدى دەگەن مالىمەت تاراتتى.

بۇگىننىڭ وزىندە اقش-تىڭ كەيبىر بولىكتەرىندە پاندەميانىڭ قاۋپى مەن سالدارىن ويلاماي، بۇرىنعىداي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار بار. ونى The New York Times باسىلىمىنىڭ كەزەكتى داتا اناليزىنەن كورە الاسىزدار:

https://www.nytimes.com/…/coronavirus-social-distancing.htm…

وكىنىشكە وراي، ەندى باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش حالقى بۇل پاندەميانىڭ ەڭ اۋىر سوققىسىنا قالىپ وتىر. ەندى ءولىم سانىنىڭ كۇرت ءوسۋىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق سول كۇرت ءوسۋدىڭ شامالى ازايۋىنا بارىنشا كۇش سالا الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەشتەن كەش جاقسى دەپ وتىر.

امان بولىڭىزدار! قولدارىڭىزدى ءجيى جۋىپ، بەتتەرىڭىزگە ماسكا تاعىپ جۇرىڭىزدەر! سىرتقا شىققاندا نەنى ۇستاپ، نەنى قويعاندارىڭىزدا قاداعالاڭىزدار! ۆيرۋس كەز كەلگەن جەردە بولۋى مۇمكىن جانە ايتىپ كەلمەيدى!

جولداس ءورىسبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz