ادامزات تاريحىن باعدارلاپ، «سۋىق اقىلمەن» سىناپ قاراساڭىز، نەبىر زۇلىمدىقتى، نەبىر كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن قۇبىلىستاردى كورەسىز. الپاۋىت يمپەريالار قول استىنداعى «كىشى» ۇلتتاردىڭ ءوزىنىڭ تاريحىن بىلۋىنە، ءوز-ءوزىن تانۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ كەلدى. سەبەبى ءوز تاريحىن بىلگەن ۇلت – وزگەگە باعىنباق ەمەس. قاي زاماندا دا الىپ ەلدەر ءبىر-ءبىرىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني تۇرعىدا سىناۋعا، تومەندەتۋگە تىرىسىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى، مۇنداي قياڭ-كەسكى ارەكەتتەردەن مىلتىقسىز مايداننىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن دا اڭعارمايمىز.

جوعارىدا ايتقان كىشى ۇلتتاردىڭ قاتارىنا – ەۆرەي ەلى دە كىرەدى. بۇل ۇلتتىڭ تاريحىنا زەر سالساڭىز، تالاي ناۋبەتتى، اقسۇيەك اشارشىلىقتى، قۋعىن-سۇرگىندى كورەسىز. ءبىر عاجابى – ەۆرەيلەر سوندا دا مويىماي، تىزەسىز تىكتەپ، ەڭسەسىن كوتەرە ءبىلدى. ميلليونداعان ەۆرەي نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ كىشى ۇلتتاردى جويۋ ءۇشىن ارنايى جاساعان «حولوكوست» جوباسىنىڭ قۇربانى بولدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گيتلەر باستاعان نەمىس حالقى قاراماعىنداعى وزگە ەتنوستارعا قىرعيداي ءتيىپ، تىلىنەن، دىنىنەن، داستۇرىنەن،  ەڭ باستىسى باس-بوستاندىعىنان ايىرۋدىڭ ءتۇرلى امال-تاسىلدەرىن قاراستىردى. بۇل ورايدا، ونىڭ قاستاندىعىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن عالىمدار (فيزيكا، حيميا، بيوتەحنولوگيا عىلىمىنىڭ ماماندارى) ايانباي تەر توگىپ، جازىقسىز ادامدارعا تىرىدەي ەكسپەريمەنتتەر جاساۋعا كىرىستى. ەۆرەيلەردىڭ شىبىن جانى شىرقىراپ جاتسا دا، فاشيستەر ءۇن قاتپادى. كەرىسىنشە، بويىن ىزا مەن اشۋ كەرنەگەن نەمىستەر ۋاقىت سوزباي، ەتنوستىڭ كوزىن قۇرتۋعا ارەكەتتەندى. حولوكوست جوباسى بويىنشا مۇنداي جازالاۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى (ازاپتاۋ، اتۋ، جەر اۋدارۋ، ورتەۋ ت.ب.) انىقتالعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ەۆرەيلەرمەن قاتار، گەنوتسيدكە سلاۆيان، پولياك، سىعان سەكىلدى ەتنوستار جانە ءبىرجىنىستى ەركەكتەر دە ۇشىراپ، اتالعان جوبانىڭ قۇربانى بولدى.

گيتلەر ۇكىمەتى جاساقتاعان بۇل تراگەديانى ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.

1) 1933-1940 جىلدار – ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى بەلگىلەرى بىلىنە باستاعان كەزەڭ. بۇل ۋاقىتتى داۋىل الدىنداعى «جىلىمىق كۇندەر» دەۋگە بولادى.

2) 1940-1942 جىلدارى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۆرەيلەر ءتۇرلى لاگەرلەرگە قامالىپ، تۇرمەگە توعىتىلدى. سونداي-اق ولارعا داۆيد جۇلدىزى بەينەلەنگەن سارى جولاقتى ماتالار تاعىپ ءجۇرۋ تاپسىرىلدى. ازاپتاۋ تۇرمەلەرى كوبىنەسە ۆارشاۆا، لۆوۆ، لۋتسك، مينسك، ريگا قالالارىندا ورنالاستى. ال اتۋ جازاسى كىشى ەتنوستىڭ وسى قالالارعا تولىعىمەن ورنىعىپ، انىق ەۆرەي ەكەنىن بىلگەن كەزدە باستالدى.

3) 1942 جىلدان مايدان اياقتالعانعا دەيىن ەۆرەيلەردى ەزگىگە سالۋ جالعاسا بەردى. فاشيستەر ءبىر جاعىنان كەڭەس وداعىمەن سوعىسىپ جاتسا، ءبىر جاعىنان وتار ەتنوستوردى جويۋمەن اينالىستى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، 20-30 جىلدىڭ ىشىندە بۇل مەكەن «توزاق ارالىنا» اينالىپ ۇلگەرگەر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

بۇل گەنوتسيد تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار، ادەبي تۋىندىلار جازىلىپ، دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ جاتسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ەۆرەيلەردىڭ قاسىرەتى تولىق اشىلعان جوق. ورنىعاتىن جەرى جوق سىعانداردىڭ دا الەۋمەتتىك جاعدايى وسىعان ۇقساس. جاعداي ۋشىققانى سونشا، ءبىر عانا وسۆەنتسيم-بيركەناۋ لاگەرىندە ءبىر تاۋلىكتە جيىرما مىڭعا جۋىق ادام اتىلىپ، ورتەلگەن كورىنەدى. قولدا بار دەرەكتەرگە سەنسەك، مۇنداي گەنوتسيد ادامزات تاريحىندا سيرەك كەزدەسەدى. ءۇش كەزەڭ ارالىعىندا ەۆرەي ەلىنىڭ 60 پايىزى، پولياك ۇلىنىڭ 10 پايىزى، سىعان حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرى، كەڭەس وداعىنىڭ 3 ميلليونعا جۋىق اسكەرى، 9 مىڭ ءبىرجىنىستى ەرلەر جەر بەتىنەن جويىلدى. جالپىلاي العاندا، عالىم جۇرگىزگەن ستاتيستيكا بويىنشا «حولوكوست» جوباسى بويىنشا قايتىس بولعاندار سانى 4,2 ميلليوننان 6 ميلليون ادامعا دەيىن جەتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

ارينە، گيتلەرلىك قاتال جۇيە ەۆرەيلەردى قىسپاققا الىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانىن بىلدىك. ال شىن مانىندە، بۇعان نە سەبەپ؟ بۇل گيتلەردىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ماسەلە مە، الدە جالپى الەمنىڭ ەۆرەيلەرگە دەگەن كوزقاراسى ما؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى ءبىز ويلاعاننان دا تەرەڭدە جاتقان سىڭايلى. ەۆرەيلەردى قۋدالاۋ ەگيپەتتىك فاراوندار زامانىنان باستالىپ، ريم يمپەرياسىمەن جالعاسىپ، ودان كەيىن ەۋروپا مونارحتارىنا دەيىن تابان تىرەيدى. سونداعى باستى نىسانا – ءدىن مەن داستۇرىندە. ال ەۆرەيلەردىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستانعانى بارشامىزعا ايان. بالكىم، ءدىندى سىلتاۋراتىپ، ءوز جەرىنە جولاتپاۋدىڭ دا ءتاسىلى بولۋى عاجاپ ەمەس. قايتكەن كۇندە دە، بۇل ساياساتتى جوعارىداعى يمپەريالار ءتيىمدى پايدالاندى. تەولوگيا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، پايعامبارلاردىڭ كوبىسى وسى ەۆرەي ەلىنەن شىعىپ وتىرعان. ءتىپتى، وسىنىڭ ءوزى باسقا ۇلتتاردىڭ بويىنا كەك جينالۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. «نەگە بىزدەن پايعامبار شىقپايدى؟» دەگەن تۇسىنىك جالعىز ەۋروپانى ەمەس، تۇتاستاي الەمدى جاۋلاپ العانى شىندىق. سول سەكىلدى يسلام دىنىنە دە الەم ەلدەرىنىڭ كوزقاراسى وڭ بولمادى. دەگەنمەن، سوڭىندا (سوعىس اياقتالعاننان كەيىن) بۇل قايشىلىق ءسال باسەڭدەپ، ءدىني تەپە-تەڭدىك قايتا قالپىنا كەلدى.

دەرەكتەردى قاراستىرا وتىرىپ، بۇل ماسەلەدە تەك ءدىن عانا ەمەس، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ىقپالدىڭ دا بار ەكەنىن ۇعىندىق. ەۆرەيلەر (يۋدەي) – الەم ساياساتىن جەتىك بىلگەن، سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق مۇددەلەردى جان-جاقتى تانىعان ەتنوس. سوندىقتان ولاردىڭ پىكىرلەرى، بولجامدارى مەن قارجىلىق باعدارلامالارى جاھان «كوزىنەن» تىسقارى قالعان ەمەس. الەمدىك بانكتەردىڭ كوبىندە ولاردىڭ قارجىلارى بولدى (بانكتەردى باسقاردى) جانە ولار بۇل اقشانى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. ماسەلەن، ەۆرەي ەلىنەن شىققان روتشيلد، روكفيللەر جانە ت.ب. سەكىلدى باقۋاتتى تۇلعالار ەكونوميكالىق ەيفورياعا جەتىپ، ءوز حالقىن امال الىپ قالۋعا تىرىستى. وسىدان-اق ءبىراز جۇمباقتىڭ سىرىن اشقانداي بولامىز.

الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءھام ءدىني كۇرەستە كىشى ۇلتتاردىڭ داۋىسى باسەڭدەۋ شىققانىمەن، ولاردىڭ ىقپالى قايتسە دە بار ەكەنى انىق. گيتلەردىڭ ساياسي يدەولوگياسى – ءۇتىر-نۇكتەسىنە شەيىن ويلاستىرىلعان، جان-جاقتى سارالانعان شەبەر «تۋىندى». ونىڭ سۇرقيا ماقساتى جۇزەگە استى. بىراق تۇگەلدەي ەمەس.

ءبىرجان احمەر

Abai.kz