قازاق مەملەكەتتىگىن كەڭەستىك تۇرعىدا جاڭعىرتۋدا شەشۋشى ءرول اتقارعان سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش باسشىسى ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ تۋعانىنا (22.04.1870) بيىل 150 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي الەم تاريحىنداعى تۇڭعىش سوتسياليستىك مەملەكەتتى، كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدى قۇرۋشى، بەلگىلى ءبىر مەرزىم بويى دۇنيەنى ءدىر قاقتىرىپ تۇرعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ كورىگىن تۇتاتۋشى اسا كورنەكتى رەۆوليۋتسيونەر جايىندا بىرەر ءسوز ايتپاقپىز.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ مونارحىن تاقتان تايدىرعان 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا وراي ەميگراتسيادان پەتروگرادقا جەتكەن بەتتە لەنين «بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيانى سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياعا ۇلاستىرۋ» ۇرانىن  كوتەرىپ، ۋاعىزدادى. 1917 جىلعى 25 قازانداعى (7 قاراشاداعى) قازان توڭكەرىسىن ۇيىمداستىرىپ، باسقاردى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كوميتەتى جاساقتاعان جانە قۇرىلتايشى جينالىس وتكەنگە دەيىن ەل باسقارۋ تىزگىنىن ۇستاتقان ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ول جاريا ەتكەن رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا رەسەي كەڭەسىمەن (پرەدپارلامەنتپەن) قوسا قۇلاتتى. سول كۇنى اشىلعان ءىى بۇكىلرەسەيلىك جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ سەزىندە «قاجەتتىگى جونىندە بولشەۆيكتەر ۇنەمى ايتىپ كەلە جاتقان سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ جاسالعانىن» حابارلادى. سەزدە جەر-جەردەگى بيلىكتىڭ سوۆەتتەرگە بەرىلۋى تالاپ ەتىلدى، العاشقى سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلىپ، لەنين ونىڭ – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ (سوۆناركومنىڭ) توراعاسى لاۋازىمىنا سايلاندى. قۇرىلۋى لەنيننىڭ باسشىلىعىمەن وسىلاي باستالعان جۇمىسشىلار مەن شارۋالار مەملەكەتى (رەسەي سوۆەتتىك فەدەراتيۆتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى، 1922 جىلعى 30 جەلتوقساننان – سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى)  دامۋداعى ءىرى جەتىستىكتەرگە، قيىندىقتار مەن جەڭىستەرگە، قايشىلىقتار مەن بۇرمالاۋلارعا، قاسىرەتتەر مەن قۋانىشتارعا تولى جەتپىس ءتورت جىل ءومىر ءسۇردى.

1991 جىلى كسرو ىدىراپ، وداق قۇرۋشى رەسپۋبليكالار جەكە-جەكە تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتەرگە ءبولىنىپ كەتتى. باسقا دا وداقتاس رەسپۋبليكالار ءتارىزدى، قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دا 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان  رەسپۋبليكاسى دەگەن اتپەن ءوز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ال كەزىندە دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن، ءسويتىپ الەمنىڭ التىدان ءبىر بولىگىندە ايدارىنان جەل ەسىپ داۋرەن سۇرگەن تاپتىق مەملەكەت جويىلعان سوڭ، ونىڭ تۇعىرىنىڭ ادىلدىگىنە كۇمان تۋدى. وسى كەڭەستىك يمپەريانىڭ تۇعىرىن سومداۋشى ۆلاديمير لەنين  ەلدى باسقارعان التى جىل ىشىندە الەمدىك پرولەتاريات كوسەمى رەتىندە وتە جوعارى باعالانعان بولاتىن. 1924 جىلعى 21 قاڭتاردا دۇنيە سالعاننان كەيىن بەدەلى ايرىقشا شارىقتاپ، ونىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ مىسالدارى ادام ايتقىسىز دارەجەدە ورىستەگەن ەدى. الايدا توتاليتاريزم ايىپتالىپ، قۋاتتى وداقتىڭ قۇرىلىمى شىتىناي كەلە،  توبەگە كوتەرىلگەن قۇندىلىق جەرگە ءتۇسىرىلدى. ونداعان جىل تابىنىپ كەلگەن نىسانىمىزدىڭ تابيعاتى، كوسەمىمىزدىڭ قىزمەتى  قايتا باعالاۋ ۇدەرىسىنە ۇشىرادى. قاتاڭ رەۆيزيالانىپ، جاستىڭ دا، كارىنىڭ دە ساناسىندا ماڭگى وزىق ۇلگى ىسپەتتەنە الاۋلاعان ەسىمى كۇرت باسقا رەڭك الدى.

لەنين پارتياسى – رەسەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى (بولشەۆيكتەر)  پارتياسى – كادەتتەر پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ العاش قۇرىلعاننان سوۆەت وكىمەتى جاپقانعا دەيىنگى مۇشەسى، ليبەرالدىق قايراتكەر، جازۋشى اريادنا تىركوۆانىڭ سوزىمەن ايتقاندا، بولاشاق «قاتىگەز بيلىكتىڭ ىرگەتاسى» بولىپ 1917 جىلى قايتا قۇرىلدى.  اريادنانىڭ ويىنشا، بۇعان گيمنازيالاس قۇربىسى، ءوز ارمانىن لەنيننەن تاپقان، ونى جار عانا ەمەس، كوسەم دەپ تانىعان، ونىڭ ادال، جان-تانىمەن بەرىلگەن قاجىماس كومەكشىسى نادەجدا كرۋپسكايا سەنىمدى پىكىرلەستەر مايەگىن جيناۋ ارقىلى جاردەمدەسكەن. شىنىندا دا بولشەۆيكتەر پارتياسى 1920-شى جىلداردىڭ باسىنان ءبىر پارتيالىق جۇيەدە ءوزىنىڭ يمپەريالىق سيپاتىنا ساي جەكە-دارا ساياسي بيلىك جۇرگىزدى. ۇزاماي سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى دەپ اتالىپ، قۇرىلىمى فەدەراتسيالىق تۇرپاتتى تانىتاتىن، «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر وداعى» ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيتىن ەلدى ءىس جۇزىندە اۆتوكراتيالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەيتىن ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالدىردى. سوندىقتان دا جاقسى يدەيانى قۇردىمعا كەتىرگەن پارتيا رەتىندە اشكەرەلەنىپ، 1990 جىلعى ناۋرىزدا بيلىكتەن تايدىرىلدى. تيىسىنشە ماركسشىلدىك-لەنينشىلدىك ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان، سوتسياليزم مەن كوممۋنيزم قۇرۋدىڭ تەورياسىن جاساپ، ونى جۇزەگە اسىرۋداعى پراكتيكالىق ءىس-ارەكەتتى باستاپ بەرگەن ويشىل جانە كۇرەسكەردىڭ قىزمەتى مەن ادامزاتتى دامىتۋداعى تاريحي رولىنە بەرىلگەن باعا قايتادان قارالدى. بۇرىن جاسىرىلىپ كەلگەن نەشە ءتۇرلى زىميان دا زۇلىم ىستەر جايلى دەرەكتەر جارىققا شىعىپ، ۇلى توڭكەرىسشىل ەندى جاعىمسىز تۇرعىدا سيپاتتالدى. قارا بوياۋلى «لەنينيانا» پايدا بولدى. ورايى كەپ قالعاندىقتان، جوعارىدا ەسكە الىنعان ليبەرال تىركوۆانىڭ ەستەلىكتەرىنەن بىرەر مىسال كەلتىرەيىك. 19-شى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي لەنين شىعىس سىبىرگە جەر اۋدارىلىپ، كوپتەگەن باسقا اۋمالارمەن بىرگە مينۋسينسكىدە تۇرعانى بەلگىلى. تىركوۆانىڭ باۋىرى دا سوندا بوپ ورالىپ، لەنين تۋرالى مىنانداي اڭگىمە ايتقان ەكەن... ول بۇرىنعى جەر اۋدارىلعان حالىقشىلداردى دورەكى تۇردە «ەشكىمگە كەرەكسىز قوقىسقا» بالاپ، «بولاشاق ولارعا ەمەس، سوتسيال-دەموكراتتارعا تيەسىلى» دەيتىن كورىنەدى. ونىڭ سوندا تۇرىپ جاتقان اۋمالار مەن ولاردىڭ داستۇرلەرىن ەلەمەي، مەنسىنبەۋشىلىك كورسەتۋى ايدالعانداردىڭ ءبىرىنىڭ مينۋسينسكىدەن قاشىپ كەتپەك بوپ، ۇستالىپ قالعانىندا ايرىقشا تانىلىپتى. ادەتتە قاتارىنان بىرەۋىنىڭ قاشقانى ءۇشىن جەر اۋىپ كەلگەندەردىڭ ءبارى پوليتسيا الدىندا جاۋاپ بەرەتىن دە، قاشقىنعا اقشالاي نە اياق كيىم بەرىپ كومەكتەسكەندى پوليتسيا  جازاسىنان قۇتقارۋعا تىرىساتىن.  لەنيننىڭ بۇل ءتارتىپتى كوزىنە دە ىلمەۋى سالدارىنان قاشقىنعا جاردەم كورسەتكەن اۋما ەكى ايعا تۇرمەگە جابىلعان ەكەن. سوندىقتان ايداۋداعىلار لەنيندى جولداستىق سوتقا شاقىرادى. سوندا لەنين جولداستىق سوتقا بارىپ، ءوزىنىڭ ولاردىڭ سوتىن «ءتان المايتىنىن» جانە «پىكىرلەرىنە تۇكىرگەنى بار» ەكەنىن كوزدەرىنە ايتۋ ءۇشىن عانا كەلگەنىن ايان ەتەدى... اريادناعا اۋمالار اراسىنداعى  وسى ءبىر كىشكەنە دۇربەلەڭدى كۇلە وتىرىپ اڭگىمەلەگەن باۋىرى ءسوزىن: «سۇم ادام بۇل لەنين. ونىڭ كوزى دە قاسقىردىكىندەي، سۋىق، ىزعارلى»، – دەپ تۇيىندەگەن-ءتىن. باۋىرىنىڭ وسى اڭگىمەسى جەنەۆادا قۇربىسى كرۋپسكايانىڭ ۇيىندە مەيمان بولعانىندا ەسىنە تۇسەدى. نادەجدانىڭ ەرى  ۆلاديمير ۋليانوۆ اريادنا ءۇشىن كوپتەگەن ەميگرانت جۋرناليستەردىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. ونىڭ پارتياسى دا، ءوزى دە مۇنى اسا قىزىقتىرمايتىن. ويتكەنى سول شاقتا سوتسيال-دەموكراتتاردان (ەسدەكتەردەن) گورى سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر (ەسەرلەر) جۇرت اۋزىندا جۇرەتىن-ءدى. اسىرەسە ەسەرلەردىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى ۆياچەسلاۆ پلەۆەنى ءولتىرۋى ورەكپىگەن كوڭىلدى ايرىقشا تولقىتىپ، الدەبىر قۇپيالىعىمەن وزدەرىنە تارتىپ تۇراتىن. ال ەسدەكتەردى اريادنا «ءىش پىستىراتىن دۇمشەلەر» دەپ ۇناتپايتىن ەدى، ولاردىڭ تەرروردى  قولدامايتىنى ءمالىم-ءتىن (بىراق ولار بۇل كوزقاراسىندا بيلىككە كەلگەنگە دەيىن عانا تۇردى)...  سول ەسدەكتەردىڭ سەركەلەرىنىڭ ءبىرى، قۇربىسىنىڭ كۇيەۋى لەنين ايان ەتكەن بۇقاراعا اسەر ەتۋ تاكتيكاسى اريادنا ءۇشىن ۋتوپيامەن اعايىنداس، قيالي، ال ديالەكتيكاسى – جانسىز، ءولى پايىمداۋ سەكىلدى كورىنگەن. (سوندا ول ناديانىڭ جۇبايىنان «بولاشاقتا تەمىردەي ديكتاتور، كۇللى رەسەيدى بيلەيتىن سامودەرجەتس» شىعار-اۋ دەپ بولجاي دا الماعان ەدى). بىراق اڭگىمە-دۇكەن بارىسىندا ۆلاديمير ايەلىنىڭ قۇربىسىن ليبەراليزمىن، بۋرجۋازياشىلدىعىن بەتىنە باسىپ مازاق قىلدى. اريادنا دا قاراپ قالماي، ماركسشىلدەردى،  سونىمەن بىرگە، ارينە، وزىمەن پىكىر تالاستىرىپ تۇرعان لەنيندى «ادام تابيعاتىن تانىمايتىندىقتارى» ءۇشىن، «بارشا جۇرتتى كازارماعا قۋىپ تىعۋعا قۇمارتاتىن اراكچەەۆشىلدىك قۇلقىندارى» ءۇشىن سىن ساداعىمەن اتقىلادى. «لەنين ازۋلى داۋكەس بولاتىن، – دەپ ەسكە الدى تىركوۆا كەيىن، ەميگراتسيادا جازعان ەستەلىكتەرىندە، – ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ سوزدەرىم ونىڭ قىتىعىنا ءتيدى، ىزالاندىردى. ول ەرىندەرىن اجىراتپاي جىميدى، موڭعولدىكىندەي كوزدەرى ازداپ سىعىرايا ءتۇستى، كۇلكىسى ءزارلى، كەكەسىندى ۋىت توگىپ تۇردى. جانارىنان وتكىر، جايسىز، سۋىق وت جىلتىلدادى». ەكەۋىنىڭ قىزۋ ايتىس-تارتىسى سوڭىندا لەنين تىستەنە ەزۋ تارتىپ: «قاراپ تۇرىڭىز، ءسىز سياقتىلاردى ءبىز شام باعاندارىنا اسىپ قوياتىن بولامىز»، – دەدى. ونىسىن سول كەزدە قولاپايسىز ازىلگە بالاعان اريادنا كۇلىپ جىبەرىپ: «جوق، مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزعا تۇسپەيمىن»، – دەگەندە، لەنين سالقىن عانا: «ونى ءبىز ءالى كورەرمىز»، – دەپ ىزعارلى جاۋاپ قاتىپتى. ەستەلىگىن اريادنا مىنانداي ويمەن اياقتايدى: «ءوزى ويلاپ تاپپاعان جەكسۇرىن تەوريانىڭ ءىزباسارى، بيلىكقۇمار ءازازىل سەزىمى بويىن كەرنەگەن، بالكىم، باسقا دا كوپتەگەن جىن-شايتان ەرىك-جىگەرىن بيلەگەن وسى دوكترينەر سول كەزدە-اق ءوزىنىڭ مۇزداي جان دۇنيەسىندە وزگەشە ويلايتىنداردى تۇگەلدەي قىرىپ-جويۋدى كوزدەيتىن قورقىنىشتى وي قورىتىپ ءجۇر دەگەن كۇدىك باسىما قايدان كەلسىن.  ول كوپ نارسەنى الدىن الا جوسپارلاعان ەكەن.  ءوزىنىڭ باستى سۇيەنىشى بولاتىن چك-نى قۇرىپ الۋ جونىندەگى يدەيانى ول سول شاقتان  ويلاستىرىپ ءجۇرۋى ىقتيمال». كادەت، جازۋشى اريادنا تىركوۆانىڭ بۇل ەستەلىگى بولشەۆيزمنىڭ قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىن العان كوپتەگەن ەكىجۇزدىلىگىنىڭ سىرى ونىڭ كوسەمىنىڭ كوزقاراسىندا جاتقانىن اڭداتقانداي-تىن. دەگەنمەن ازامات سوعىسى جىلدارىندا جۇرگىزىلگەن لەنيندىك «قىزىل تەررور» ساياساتىنا، سوۆەتتىك بيلىك كەزىندە ايتىلماي، بەرتىندە اشىلعان بارشا كوزبوياۋشىلىقتارعا، قىلمىستى تەرىس دەرەكتەرگە قاراماستان، زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونى دۇنيە ءجۇزى تاريحىنداعى ەڭ كورنەكتى رەۆوليۋتسياشىل مەملەكەتتىك قايراتكەر دەپ بىلەدى.

ەگەر ونىڭ قىزمەتىنە ءوز تاريحىمىز تۇرعىسىنان كوز سالساق، پرولەتاريات كوسەمىنىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىن جاڭاشا دامىتۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەنى انىق ەكەنىن مويىندايمىز. وسى رەتتە لەنيننىڭ ءبىزدىڭ ايماعىمىزداعى ۇلت ماسەلەسىن شەشۋ ىسىنە قالاي قاراعانىنا از-كەم شولۋ جاسايىق. بارشاعا ءمالىم، ءىى بۇكىلرەسەيلىك سوۆەتتەر سەزىندە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇلاتىلعانى حابارلانىپ، سوۆەتتىك ورتالىق بيلىك ورگانى سايلانعاننان كەيىن شىعارىلعان العاشقى «بەيبىتشىلىك تۋرالى»، «جەر تۋرالى» سىندى ايگىلى دەكرەتتەردى لەنين ءوز قولىمەن جازدى. حالكومكەڭەس 1917 جىلعى 2 (15) قاراشادا «رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىن» قابىلدادى. قۇجاتقا ول ءوزى پاتشا زامانىندا «ۇلت ماسەلەسى جايىنان كىتاپ جازىپ جاتقان تاماشا گرۋزين» دەپ اتاعان سەرىگى، قازىرگى ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالينمەن بىرگە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە قول قويدى. سول قاراشا ايىندا سوۆەت وكىمەتى اتىنان پرەدسوۆناركوم لەنين مەن ناركومناتس ءستاليننىڭ قولىمەن «رەسەي مۇسىلماندارىنا، پوۆولجە (ەدىل بويى) مەن قىرىم تاتارلارىنا، ءسىبىر مەن تۇركىستاننىڭ قازاقتارى مەن وزبەكتەرىنە (كيرگيزى ي سارتى), زاكاۆكازە (كاۆكاز سىرتى) تۇرىكتەرى مەن تاتارلارىنا، كاۆكاز شەشەندەرى مەن تاۋلىقتارىنا، رەسەيدىڭ پاتشالارى مەن ەزۋشىلەرى مەشىتتەرىن، عيباداتحانالارىن قاۋساتىپ، يلانىمدارى مەن ادەت-عۇرىپتارىن اياق استى ەتكەندەردىڭ بارىنە» ۇندەۋ جاريالاندى. بولشەۆيكتەر ەل بيلىگىن قولعا العاننان كەيىن ىلە-شالا جاريا ەتىلگەن سول ۇندەۋدە: «سىزدەردىڭ يلانىمدارىڭىز بەن ادەت-عۇرىپتارىڭىز، سىزدەردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني مەكەمەلەرىڭىز بۇدان بىلاي ازات جانە قول سۇعۋعا جاتپايدى دەپ جاريالانادى... سىزدەردىڭ وزدەرىڭىز ءوز ەلدەرىڭىزدىڭ قوجايىنى بولۋعا تيىسسىزدەر»، – دەلىندى. ولاردىڭ ءوز ومىرلەرىن وزدەرى جانە ءوز قالاۋلارى بويىنشا قۇرۋلارى قاجەتتىگىن ايتتى. «سىزدەردىڭ بۇعان حاقىلارىڭىز بار، ويتكەنى تاعدىرلارىڭىز سىزدەردىڭ ءوز قولدارىڭىزدا»، – دەپ شەگەلەپ  كورسەتتى. الايدا ناقتى ىسكە كەلگەندە، دەكلاراتسيادا جانە ارنايى ۇندەۋدە ۋادە ەتىلگەن رەسەي حالىقتارىنىڭ، شىعىستاعى تۇرك حالىقتارىنىڭ قۇقتارى بولشەۆيزم پۇرسات ەتكەن دەڭگەيمەن شەكتەلەتىنى ايقىندالدى.  بولشەۆيكتەر پارتياسى جاراتىلىسىنان يمپەريالىق پارتيا ەدى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە تاپتىق مەملەكەت قۇرۋ، تاپتىق نەگىزدە الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋ ماسەلەلەرىن جۇزەگە اسىرۋدى باستى ماقساتى ەتكەن-ءتىن. ال ۇلت ماسەلەسى سوعان تاۋەلدى، باعىنىشتى، ەرۋلى، ەكىنشى كەزەكتەگى مىندەت رەتىندە عانا ەسكەرىلەتىن. ياعني ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك لەنين ۇلت ماسەلەسىنە باستى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تاكتيكالىق ءتاسىل رەتىندە، ەرىكسىز ەسەپكە الىنۋعا ءتيىس ءجايت رەتىندە عانا ءمان بەرەتىن.

1918 جىلعى ناۋرىزدا ۇكىمەتباسى لەنين ۇلت كوميسسارى ستالينمەن بىرگە الاش-وردا دەلەگاتسياسىن قابىلدادى. «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى جانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر تاپسىرعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزى قۇجاتتارىمەن تانىسا كەلە، قۇرىلعان قازاق اۆتونومياسىن ماقۇلدادى دا، بايىپتى كەلىسسوز جۇرگىزدى. ولاردىڭ كىشى سوۆناركومدا جۇمىس ىستەپ،  اۆتونوميا قۇرىلىمىن سوۆەتتىك رەلسكە اۋىستىرۋ جوباسىن جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءساۋىردىڭ باسىندا ستالين سەمەيدەگى  ورتالىق الاش-وردا باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى توتە جەلىگە شاقىردى،  سويلەسۋگە كەلگەن حالىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسوۆقا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن اراداعى كەلىسسوزدىڭ ءتۇيىنىن ايتىپ، قويعان شارتتارىن حابارلادى. سول كۇندەرى سوۆناركوم ءماجىلىسى لەنيننىڭ توراعالىعىمەن  دەلەگاتسيا ۇسىنىستارىنا سايكەس ورال زەمستۆوسىنىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى شەشىم شىعارىپ، الاش مەكەمەلەرىن كەڭەستىك نەگىزدە  قايتا قۇرۋعا قاجەت قارجى ءبولدى. بىراق لەنين مەن ستالين سولارىنىڭ بارىنەن تەز اينىدى. 1917 جىلعى 13(26) جەلتوقساندا جەرگىلىكتى لەنينشىل بولشەۆيكتەر قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ تاشكەنتتەگى مەرەكەسىنە كەلگەن جۇرتتى وقشاشارمەن تاسادان اتقىلاپ قانعا بوكتىرگەن بولاتىن. ودان لەنيننىڭ كومەگىمەن ماسكەۋدەن ەشەلون-ەشەلون قارۋلى كۇشتەر الدىرىپ، 1918 جىلعى اقپاندا قوقاندى دا، وندا ورىن تەپكەن اۆتونوميا ۇكىمەتىن دە تاس-تالقان ەتكەن. سوندا ورتالىقتان اپارىلعان قىزىلاسكەرلەر قولىمەن بىرنەشە كۇن بويى  حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان قىلمىستى بۇركەمەلەپ، ولكەگە سوۆەتتىك اۆتونوميا بەرۋ ارقىلى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن لەنين تاشكەنتكە حالكومكەڭەستىڭ تۇركىستانداعى توتەنشە كوميسسارى لاۋازىمىمەن پيوتر كوبوزەۆتى جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسساريات اتىنان يۋسۋف يبراگيموۆ پەن اريف كلەۆلەەۆتى جىبەرگەن. 1918 جىلعى ساۋىردە، دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسى ماسكەۋدەن كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن اتتانعاننان كەيىن، بالكىم، سول تۇستا سەمەيدەن پوشتامەن كەلگەن الاشوردا شارتىن قاراستىرۋ بارىسىندا ماسەلەگە كەشەندى تۇردە قاراپ،  وزارا كەلىسىپ الۋ ناتيجەسىندە شىعار، جەر-جەردەگى سوۆەتتىك وكىلدەرگە: «...بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق توپتار اۆتونوميانى ءوز بۇقارالارىن قاناۋدىڭ قۇرالى ەتۋ ءۇشىن تالاپ ەتۋدە، ولار ورتالىق سوۆەت وكىمەتىن مويىنداي وتىرىپ، سونىمەن بىرگە جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى مويىنداعىسى كەلمەيدى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ  ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋىن تالاپ ەتەدى»، – دەگەن تۇسىندىرمە جولدادى. سول سەبەپتى جەرگىلىكتى بۇقاراعا سوۆەت بيلىگىنىڭ تيىمدىلىگىن ۇعىندىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. «قازاق تەرريتورياسىنىڭ، تۇركىستان ولكەسىنىڭ... اۆتونومياسىن جاريالاۋ جوبالانىپ وتىرعانىن» حابارلادى. دالا ولكەسىندەگى ەڭبەكشىلەردى «وزدەرىنىڭ دوسمۇحامەدوۆتەرىن مويىندارىنان سىپىرىپ، ءتۇسىرىپ تاستاۋعا»  شاقىردى.

ۇزاماي لەنيننىڭ تاشكەنتكە جىبەرگەن ۋاكىلدەرى ولكە اۆتونومياسىن تۇركىستان كەڭەستەرىنىڭ كەزەكتى سەزىندە جاريالاۋدى دايىنداۋعا كىرىسىپ، سەزدىڭ اشىلار كۇنىن بەلگىلەگەن. وسىعان وراي لەنين مەن ستالين تاشكەنتتەگى «تۇركىستان ولكەسىنىڭ سوۆەتتەر سەزىنە، تۇركىستان ولكەسىنىڭ حالكومكەڭەسىنە، يبراگيموۆ پەن كليۆلەەۆكە» جەدەلحات جولداپ، ورتالىق وكىمەت ولار جاريالايتىن اۆتونوميانى قولدايدى دەپ سەندىردى جانە ونى ماسكەۋمەن كەلىسە وتىرىپ  راسىمدەۋ جولىن كورسەتتى. ولكە كەڭەستەرىنىڭ 5-ءشى سەزى 1918 جىلعى 20 ساۋىردە جۇمىسىن باستادى، 251 دەلەگاتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى («ويانىپ كەلە جاتقان تۋزەم پرولەتارياتىنىڭ» 120 وكىلى) تۇڭعىش رەت جەرگىلىكتى حالىقتاردان سايلاندى. بۇعان رازى بولعان جەرگىلىكتى دەلەگاتتار «ورىس پرولەتارياتىنىڭ مۇسىلمان پرولەتارياتىمەن قول ۇستاسىپ كەلە جاتقانىن مۇسىلمانداردىڭ تۇسىنگەنىن»، وزدەرىنىڭ سولارعا ىلەسەتىنىن مالىمدەدى. بۇل مالىمدەمە جايىنداعى حاباردى قۋانا قابىل العان لەنين مەن ستالين سوۆناركومنىڭ سوۆەتتىك نەگىزدەگى ولكە اۆتونومياسىن قولدايتىنىن ايتىپ، شۇعىل ۇكىمەتتىك جەدەلحاتپەن جاۋاپ قايتاردى. جەدەلحات 22 ساۋىردە سەزدىڭ كەشكى وتىرىسىندا وقىلدى. 30 ساۋىردە «تۇركىستان ولكەسى فەدەراتيۆتىك  سوۆەت رەسپۋبليكاسى بولىپ جاريالاندى».

1919 جىلعى 10 شىلدەدە لەنين قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ ەرەجەسىن ماقۇلدادى. قاتارىنا قىزىل پارتيزان جانە سوۆەتتىك قايراتكەر باقىتجان قاراتاەۆ (1907 جىلى 2-ءشى مەمدۋما مىنبەرىنەن قازاقتاردىڭ جەر-سۋىن قورعاپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ پەرەسەلەن ساياساتىن قاتتى سىناپ سويلەگەن ءسوزى ءوزىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ۇزىندىلەرىن اگرارلىق ماسەلەگە ارناعان ەڭبەگىندە پايدالانعان دەموكرات) پەن سوۆەتكە دۇشپان بوپ كەلە جاتقان الاش-وردانىڭ سوۆەت جاعىنا شىققان بەدەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەنگەن قازرەۆكومنىڭ العاشقى قۇرامىن قاناعاتتانا بەكىتتى. سول جىلعى قىركۇيەكتە ميحايل فرۋنزە باسقارعان تۇركىستان مايدانىنىڭ اسكەرلەرى اقتاردىڭ قورشاۋىن بۇزىپ، تۇركرەسپۋبليكا مەن رەسەي اراسىنداعى بايلانىستى قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن،  ۆتسيك پەن سوۆناركوم تۇركىستان ىستەرى بويىنشا ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، تاشكەنتكە جىبەردى. تۇرككوميسسيا لەنيننىڭ تۇركىستان بولشەۆيكتەرىنە جولداعان حاتىن الا باردى.  وندا كوسەم: «تۇركىستان حالىقتارىمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ ەندى رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى ءۇشىن اسا زور، بۇكىلالەمدىك-تاريحي ءمانى بار» ەكەنىن ايتىپ، پارتيا مۇشەلەرىنەن «تۇركىستان حالىقتارىمەن ءىس جۇزىندە جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ، ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ كۇللى قالدىقتارىن... تۇبىرىمەن قۇرتۋدى كوكسەگەن ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدىڭ شىنايىلىعىن ىسپەن دالەلدەۋ» ماسەلەلەرىنە بار كۇش-جىگەرلەرىن جۇمساۋىن سۇراعان بولاتىن.  بىراق تۇرككوميسسيا مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ رەسپۋبليكاداعى باسشى ورگانداردا باسىمدىققا يە بوپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ولارمەن «جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ» جانە ولكەدەگى «ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ قالدىقتارىن» جويۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرمەي، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى باستى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز قولىنا الۋعا ۇمتىلدى. تۇركرەسپۋبليكادا تۇركاتكومنىڭ اتى عانا قالىپ، ءىس جۇزىندە بار بيلىك تۇرككوميسسياعا ءوتىپ بارا جاتتى. سوندىقتان تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان جەرگىلىكتى كوممۋنيستەر 1920 جىلعى قاڭتاردا تۇرككوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ولكە پارتيا كوميتەتى سەزىندە مەملەكەتتىك بىرلىك اتاۋى  – تۇرك رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتىلسىن، ولكەدەگى بارلىق پارتيا ۇيىمدارىن بىرىكتىرەتىن تۇرك حالىقتارىنىڭ كومپارتياسى قۇرىلسىن دەگەن قاۋلىلار قابىلداتتى. بۇل شەشىمدەردى ومىرگە ەنگىزبەۋ ارەكەتتەرىنىڭ باسىندا ۆلاديمير لەنيننىڭ ءوزى تۇردى. 1920 جىلعى مامىردا ول كرەملدەگى قابىلداۋىنا كەلگەن تۇركرەسپۋبليكا دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇلوۆقا بولشەۆيك رەتىندە قاتەلەسكەنىن مويىنداتتى. بىراق دەلەگاتسيانىڭ تۇركىستان حالىقتارى بىرلىگىنىڭ شارتتارىن دالەلدەۋى جانە سونداي بىرلىكتىڭ ناتيجەسى ورتالىق بيلىككە قولايسىزدىق تۋعىزۋى ىقتيمالدىعى كوڭىلىن كۇپتى قىلىپ، ولكەنى ۇلتتىق تۇرعىدا جەكە-جەكە مەجەلەپ-ءبولىپ جىبەرۋ جايىندا سەرىكتەرىنە قۇپيا تۇردە تاپسىرما بەردى (ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ناۋقانى ول قايتىس بولعاننان سوڭ جۇرگىزىلدى، تۇركىستاندىق كوممۋنيستەر 1924 جىلى ورتا ازيادا جاڭا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ ءتۇتىن تۇتەتۋىن «ۇلى لەنينگە قويىلعان ەڭ تاماشا ەسكەرتكىش» دەپ باعالادى). وسى ۋاقىتتا لەنين قازرەۆكوم ازىرلەگەن دالا ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى ماسەلەلەرىن قاراستىرعان-دى. ول اۆتونوميا شەكتەرىن انىقتاۋدى كوزدەگەن ءماسليحاتتاردىڭ ءبىرازىن جانە سول تاقىرىپقا ارنالعان حالكومكەڭەس ءماجىلىسىن ءوزى باسقاردى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جايىنداعى ۆتسيك پەن سوۆناركوم دەكرەتى جوباسىن ماقۇلداپ، سوسىن 1920 جىلعى 26 تامىزدا پرەدسوۆناركوم مارتەبەسىمەن تاريحي قۇجاتقا قول قويدى (وسى دەكرەتتەن باستالعان، ودان 1936 جىلى رەسەي ىشىندەگى اۆتونومياعا وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسى بەرىلۋىنە ۇلاسىپ، 1991 جىلى قول جەتكىزىلگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىنا اينالعان كەڭەستىك قازاق مەملەكەتتىگىنە بيىل ءجۇز جىل تولادى)...

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش باسشىسى ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ بەدەلى اۆتونوميالىق قازاق، تۇركىستان رەسپۋبليكالارىندا دا، قىزىل ارميانىڭ كومەگىمەن حاندىقتارى جويىلىپ، رەسپۋبليكاعا اينالعان بۇحارا مەن حورەزمدە دە جوعارى بولدى. بۇل رەسپۋبليكالاردا دا سول شاقتاردا وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەن، قاراقالپاقتارمەن بىرگە قازاقتاردىڭ ەداۋىر بولىگى تۇرعان-دى. سوۆەت ۇكىمەتى  حورەزم رەسپۋبليكاسىمەن 1921 جىلعى 4 ناۋرىزدا اسكەري-ساياسي كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تولىق دەربەستىگىن مويىنداعان بولاتىن.  سونىڭ وتەۋىنە، حورەزم حالىقتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى 1922 جىلعى اقپاندا، ارنايى تاعايىندالعان ەڭبەك وردەنىمەن رەسەي فەدەراتسياسى حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى لەنيندى العاشقىلار قاتارىندا ماراپاتتادى. بۇل وعان بۇكىل ومىرىندە بەرىلگەن جالعىز مەملەكەتتىك ناگرادا ەدى. لەنين حورەزمنەن باسقا ەشبىر ەلدەن، ءتىپتى ءوز مەملەكەتىنەن دە ەشقانداي ماراپات الىپ كورمەگەن ەكەن. ەسەسىنە 1924 جىلى ونىڭ ەسىمى سوۆەت وداعىندا وتە بەدەلدى بولعان جاستار مەن بالالار ۇيىمدارىنا بەرىلدى. لەنين كومسومولى دەپ اتالعان كوممۋنيستىك جاستار وداعى لەنين پارتياسىنىڭ ءىزباسارى رەتىندە تانىلدى. ال لەنين كومسومولىنىڭ ءىزباسارى – ميلليونداعان قىزىل گالستۋكتى جەتكىنشەكتەردى بىرىكتىرگەن لەنين اتىنداعى پيونەر ۇيىمى دەپ سانالدى. ەڭ بالاۋسا بۋىن، باستاۋىش سىنىپتاردىڭ شاكىرتتەرى پيونەرلەر قاتارىنا قابىلدانعانعا دەيىن العاشقى يدەولوگيالىق تاربيە باسپالداعىنان وكتيابرياتتار، ياعني قازان توڭكەرىسىنىڭ ءبۇلدىرشىن-تولدەرى ساناتىندا وتەتىن. بارلىق  وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى جاس ۇرپاق وسىلاي، لەنين ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ۇيىمدارعا كەڭەستىك يمپەريا تاراعانعا دەيىن مۇشە بولىپ، كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەندى. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن، باسقا ەلدەردەگىدەي، بىزدە دە بۇل يدەولوگيالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءبارى تارقاتىلىپ، قوعامدىق ومىردەگى ءمانىن جويدى. قازىرگى تاڭدا لەنيننىڭ اتى مەن ءىسى ۇمىتىلۋعا جاقىن. كەزىندە ىقپالى كۇللى تۇرك ەلىنە تيگەن، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ دە ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعان، ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعى جولىنداعى كۇرەسى مەن قىزمەتىنىڭ اعى دا، قاراسى دا مول بولعان  وسى قايتالانباس قايراتكەردى تۋعانىنا ءبىر جارىم عاسىر تولۋىنا وراي وسىلاي ەسكە العاندى ءجون كوردىك.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz