بيىلعى 2020 جىلى كەڭەستىك جۇيەدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولماق. وسىلاي دەپ اۋىز تولتىرا ايتىپ، كوڭىلىمىزدى ءبىر دەمدەپ الساق تا كوكەيدەن كەتپەيتىن ءبىر ساۋال كولدەڭدەي بەرەدى. ارينە، ءوز زامانىندا قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى ءسوزسىز اسا ماڭىزدى تاريحي جانە ساياسي وقيعا بولعاندىعى راس. الايدا، جاڭادان بوي كوتەرىپ جاتقان كەڭەس وكىمەتى قۇرامىنا جاس قازاق مەملەكەتى نەگە بىردەن وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە تىركەلمەي قالدى؟ ارىعا بارماي-اق، ورتا ازياداعى تەرريتورياسى جاعىنان دا، حالقىنىڭ سانى جاعىنان دا از ساندى رەسپۋبليكالاردىڭ بىزدەن بۇرىن كەڭەستى سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنا تولىق قۇقىلى وداقتاس رەسپۋليكا دارەجەسىندە كىرە تۇرا (وبەكستان - 1924 ج.، تۇركىمەنستان - 1924 ج.، تاجىكستان - 1929 ج.) قازاقستان سياقتى ىرگەلى ەلدىڭ اۆتونوميالىق دەڭگەيدەگى رەسپۋليكا بولىپ قالۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟ نەلىكتەن عانا وسى ءبىر سىن ساعاتتى ون التى جىل بويى (1936 جىل، قىرعىزستانمەن بىرگە) كۇتۋگە تۋرا كەلدى؟ قازىرگى مەملەكەتتىك تەرريتوريامىزدىڭ وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارداعى كولەمىنەن دە ازايىپ كەتكەنى قالاي؟

بيىلعى جىل قازاق اۆتوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا ءجۇز جىل. ارينە، بۇل تاريحي ۋاقيعاعا كەزىندە سوناۋ قازاق حاندىعى داۋىرىنەن باستاپ «تولارساقتان سۋ كەشىپ، نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىن كۇشىمەن» كۇن كەشكەن ارپالىس پەن الاساپىرانعا تولى سۇراپىل جىلدارعا توقتاۋ سالىپ نۇكتە قويعانداي بولىپ، ءوز الدىمىزعا ەل بولىپ مەملەكەت قۇرعانىمىزعا تاۋبە دەگەندەي كۇي كەشكەنىمىز دە شىندىق. الايدا قازىرگى ۋاقىتتا دۇنيە جۇزىندە جەر كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىنعا تابان تىرەپ تۇرعان تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاعدىر-تالايى قالاي بولارىن كىم بولجاپتى. بۇل تۋرالى پۋبليستيكالىق جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن مۇراعات قۇجاتتارى نە دەيدى، سول تۇرعىداعى ويلارىمىزدى ورتاعا سالماقپىز. سەبەبى،  كەڭەس وكىمەتى ورناعان تۇستا ۇشكە ءبولىنىپ تۇرعان قازاق جەرى مەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى قىل ۇستىندە تۇرعانداي ەدى. ورتالىعى جۇدىرىقتاي جۇمىلعان قازاق ەلى بولسا دا قازىرگى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى بەس وبلىس پەن تۇركىستان ءۋالاياتىنا قاراعان شىعىس، وڭتۇستىك-باتىستاعى بەس وبلىستىڭ (قازىرگى تەرريتوريالىق بولىنىسپەن سالىستىرعاندا) قازاق مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ قالۋ قاۋىپى ءالى دە بولسا سەيىلمەي تۇرعان بولاتىن. 1924 جىلعا دەيىن قازاق اسسر قۇرامىنا كىرمەگەن ون وبلىس قازىرگى ۋاقىتتا رەسەي مەن وزبەكستاننىڭ، تۇركىمەنستاننىڭ (بۇل كەزدە بۇلار وداقتاس رەسپۋبليكالار بولىپ العان) قۇرامىندا قالا بەرسە نە بولارىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇل ارادا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەرەڭ ەڭبەگى، ماسكەۋگە ارنايى بىرنەشە رەت بارىپ ءجۇرىپ لەنين مەن ءستاليننىڭ الدىنا ءوز باستارىن قاتەرگە تىگە وتىرىپ قازاق جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعى تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرۋى ءوز الدىنا تولىقتاي مۇراعاتتىق زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. (بۇل تۇرعىدا «ارحيۆ-2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ پارمەنىن نەگە پايدالانباسقا). ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن سول كەزەڭدەگى جاعدايعا توقتالا كەتەيىك. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ زاڭدى مەملەكەتى بولعان الاش اۆتونومياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن سوۆەت وكىمەتى اشىق تۇردە مويىندامادى. ولارعا تاپتىق جىكتەلۋگە نەگىزدەلگەن سوۆەتتىك تۇرپاتتاعى اۆتوميا قاجەت بولدى. سول سەبەپتى دە 1917 جىلى ونىنشى جەلتوقساندا قوقان قالاسىندا وتكەن ءتورتىنشى جالپىمۇسىلماندىق قۇرىلتايدا جاريالانىپ ەكى اي عانا ءومىر سۇرگەن، (ءوزىن تاۋەلسىز اۆتونوميالى مەملەكەت رەتىندە جاريالاعان تۇركىستان اۆتونومياسى (تۇركىستان مۇحتارياتى دەپ تە اتالادى) 1917-1918 جىلدار ارالىعىندا 64 كۇن ءومىر سۇرگەن  اۆتونوميانىڭ تاعى ءبىر اتاۋى – قوقان اۆتونومياسى. تۇركىستان اۆتونومياسى دا الاش اۆتونومياسى سياقتى بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەرگە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا پايدا بولدى) تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىن بولشەۆيكتەر 1918 جىلدىڭ اقپان ايىندا قارۋلى كۇش جۇمساپ باسىپ تاستادى. ال بۇعان كەرىسىنشە ۆ.لەنين مەن ي. ءستاليننىڭ قولداۋىمەن 1918 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ  20-سى مەن ءبىرىنشى ماي ارالىعىندا تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان ولكەسى كەڭەستەرىنىڭ بەسىنشى سەزى وتكىزىلىپ  ءساۋىردىڭ 30-ىندا رسفسر-ءدىڭ قۇرامىندا تۇركىستان اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىن جاريالايدى. ونىڭ قۇرامىنا ورتا ازيانىڭ باسقا وڭىرلەرىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ ەكى وڭتۇستىك وبلىستارى سول كەزدەگى جەتىسۋ (الماتى، جاركەنت، لەپسى، قاپال ۋەزدەرى مەن پىشپەك ۋەزدەرىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن كەيبىر اۋىلدارى) مەن سىرداريا (ول كەزدە بۇل وبلىس قۇرامىنا قازالى، پەروۆسك، شىمكەنت، ءاۋلياتا، تاشكەنت ء(مىرزاشول جانە جيزاق ۋەزدەرىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن كەيبىر بولىستارى) سياقتى بەس ۋەزد كىرگەن بولاتىن-تۋركەستانسكي كالەندار نا 1904 گ. س پريلوجەنيامي: كارتا تۋكەستانسكوگو كرايا ي پلان گور.تاشكەنت. پود رەد. ۆ.ۆ. ستراتونوۆا. – گ. تاشكەنت، تيپوگرافيا شتابا تۋركەستانسكوگو ۆوەنننوگو وكرۋگا.،1904 گ.) وبلىستارى دا ەرىكسىز كىرىپ كەتكەن ەدى. ال بۇل ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارى دا تەرريتوريالىق جاعىنان ءبىر شەشىمگە كەلە الماي اكىمشىلىك جاعىنان بىتىراڭقى جاعدايدا، رسفسر-ءدىڭ ءارتۇرلى گۋبەرنيالىق سوۆەتتەرىنىڭ قاراماعىندا بولىپ كەلدى: سولتۇستىك شىعىستاعى اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى ورتالىعى ومبىدا بولعان باتىس ءسىبىر ولكەسىنە باعىندى. تورعاي وبلىسى ورىنبور گۋبەرنيالىق سوۆەتىنە باعىندى. بوكەي ورداسى استراحان گۋبەرنيالىق سوۆەتىنىڭ قول استىندا بولدى. (175-بەت. نۇرپەيىسۇلى ك. الاش اقيقاتى. – الماتى: «ان ارىس» باسپاسى. 2010. – 424 ب). تۇركىستان ولكەسى ەتنيكالىق حالىقتارىنىڭ بۇلايشا ارالاسىپ كەتۋى وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن تاريحقا ءسال-ءپال شەگىنىس جاساساق ءبىر كەزدەرى قازىرگى وزبەكستان مەملەكەتى ارقايسىسى ءوز الدىنا دەربەس «ورتا ازياداعى ءۇش حاندىق» بولىپ ءبولىنىپ جاتقاندىعىنا كۋا بولامىز. ولار حيۋا حاندىعى (XVI-عاسىردان  XX-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن), بۇحار حاندىعى (XVI-عاسىردان  XX-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن) جانە قوقان حاندىعى (1710-1876 جىلدار) دەگەن ءۇش فەودالدىق حاندىق بولاتىن. جوڭعارلاردىڭ اۋقىمدى شابۋىلى 1723 جىلى باستالىپ «قالماقتاردىڭ ۇستەمدىگى ورناعان كەزدە ۇلى ءجۇز قوقانعا، ورتا ءجۇز سامارقانعا كەتتى، ال كىشى ءجۇز حيۋا جاعىنا كوشتى. «اقتابان شۇبىرىندى» زاردابىن اسىرەسە ورتا ءجۇز كوپ كوردى. ۇلى ءجۇز جونعاريا بيلىگىندە قالدى»، - دەپ جازادى پ.ي.رىچكوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە.

ال پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى وتارشىلدارىنىڭ اسكەري جورىقتارىنان كەيىن بۇل ولكەدە 1876 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى (ورتالىعى – تاشكەنت قالاسى) قۇرىلىپ ناتيجەسىندە قوقان حاندىعى جويىلىپ، ونىڭ اۋماعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا بەرىلدى. ال بۇحار جانە حيۋا حاندىقتارىنىڭ اۋماقتارى قىسقارتىلىپ، وزدەرى رەسەي بودانىنا اينالعاندىعى بەلگىلى (وسى جەردە س. سەيفۋلليننىڭ ءوزى رەداكتور بولىپ تۇرعاندا «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىنە جازعان ماقالاسىندا «حيۋانى قازىر «حورەزم» جۇرتى دەيتىن بولدى. سارتتى «وزبەك» دەيتىن بولدى، ءھام بۇل تۇزەتىلىپ قويعان اتتاردى سوۆەت حۇكىمەتى قولدانىپ كەتتى» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى). رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1853-1895 جىلدارى ورتا ازياعا (ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى دا با) جاساعان اسكەري قاندى جورىقتارىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەندەر «زا پوحودى ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ» دەگەن مەدالىمەن ماراپاتتالۋىن ولكەنىن رەسەي تاراپىنان  باسقىنشىلىق جولمەن وتارلانۋىنىڭ  تاريحى قۇجاتى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى..

تاريحي دەرەكتەرگە ۇڭىلە قاراساق سامارقان قالاسى سەمىزكەنت (كەزىندە قاڭلىلار قالاسى دەپ تە اتالعان دەگەن مالىمەتتەر بار) اتالىپ اق عۇنداردىڭ ءبىرىنشى استاناسى بولعان. ورتا ازياداعى ىرگەلى مەملەكەت قارلۇق مەملەكەتىنىڭ قوماقتى ءبىر بولىگىن قۇراعان ارعىندار كەيىننەن جەكە مەملەكەت دارەجەسىنە يە بولعاندا ونىڭ استاناسى تاراز (تالاس) قالاسى بولسا، تاريحشى ج.وماري: «قارلۇق ەلى جونىندە جازعان تاريحشىلار وسى ەلدىڭ ىشىندە ارعۋ اتتى تايپا بارىن باياندايدى. ساياحاتشىلار بولسا (كوبىنە ارابتار), يسفيدجاپ پەن تاراز اراسىنداعى ولكەنى ارعۋ دەپ اتاعان» دەگەن دەرەكتى العا تارتادى. شىڭعىسحان داۋىرىندە بۇل ءوڭىردىڭ شاعاتاي ۇلىسىنا قاراعاندىعى تۋرالى ش. ءۋاليحانوۆ: «ارعىندار شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ەلى بولدى» دەپ جازادى. XVI-XVII عاسىرلاردا بۇل ولكەگە قازاق حاندارى حاقنازار مەن تاۋەكەل حانداردىڭ بيلىك قۇرعانىنا كۋا بولامىز. م.تىنىشبايۇلى. XVII-XVIII عاسىرلارداعى قازاقتار.«قازاقستان كوممۋنيسى». №11. قازان،1990 جىل. 65-بەت. XVIII عاسىرلاردا سامارقاندى كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم رۋىنان شىققان ايگىلى تورتقارا  ءجالاڭتوس ءباھادۇر، ۇلى ءجۇزدى جولبارىس حان بيلەپ ول تاشكەنت پەن تۇركىستان قالالارى مەن قالا ماڭى قىستاقتارىن يەلەنىپ بيلىك جۇرگىزگەندىگىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. ال بەلگىلى الاش قايراتكەرى ءا. بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ «كيرگيزى» دەپ اتالاتىن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىندە 1897 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا فەرعانا وڭىرىندە جالپى سانى 1 837 418 ادامدار ەسەپكە الىنىپ ونىن ىشىندە قازاقتار سانى 374 981 ادام بولىپ پايىزدىق كورسەتكىشتەرى بويىنشا 20.3 پايىز (نەگىزىنەن قىپشاقتار), ورىستار 0.7  پايىزدى قۇراسا ال قالعان حالىقتار سانى 79 پايىز بولعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرەدى. 6-7 بەتتەر. ا.ن. بۋكەيحانوۆ. كازاحي: يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكيە ترۋدى. 2-ە يزد. دوپ. – استانا: «التىن كىتاپ»، 2007, - 303 س. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىسىن الىپ جاتقان وسى ۇلانعايىر ولكە سىرداريا مەن جەتىسۋ گۋبەرنيالارى 1924 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تۇركىستان اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋليكاسى بولىپ كەلىپ، سول جىلعى ۇلتتىق مەملەكەتتىك مەجەلەۋلەردەن كەيىن عانا (1924-1925 جىلدارى ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءبولۋ ناتيجەسىندە) قازاقستان تەرريتورياسىنا قوسىلدى. ءسويتىپ، پاتشالىق وتارلاۋ كەزەڭى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا بولشەكتەنىپ كەتكەن قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى قالپىنا كەلتىرىلىپ، كەڭەستىك نەگىزدە قۇرىلعان قازاق مەملەكەتتىگى قازاق حالقىنىڭ جۇزدەگەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەتنيكالىق تەرريتورياسىنا يەلىك ەتكەن ەدى. (185-بەت. نۇرپەيىس ك.  «تاريحي تۇلعالار». -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەديتسياسىنىڭ» باس رەداكتسياسى،  2007. – 376 بەت).

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن بەلگىلەۋدەگى بۇل جانقيارلىق ەڭبەكتەرى ەش كەتكەن جوق. وعان 1928 جىلعى 20 مارتتاعى الماتى قالاسىندا ۋنيۆەرسيتەت اشۋعا بايلانىستى (قازىرگى اباي اتانداعى ۇپۋ) مىنا ءبىر دەرەكتەردەن كوز جەتكىزۋگە بولادى:

(وسى ءبىر 1928 جىلعى دەرەكتى دە قۇندى قۇجاتقا سالىستىرمالى تۇردە قازىرگى قازاقستان اۋماعى 2724,9 مىڭ كم²-گە تەڭ بولىپ ءبىرشاما ازايعاندىعىن ەسكە سالامىز).

ەندى (ماقالا كولەمىنىڭ شەكتەۋلى بولۋىنا قاراي) وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى تەرريتوريالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى ماسكەۋ قالاسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن الىنعان مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا كەزەك بەرەيىك.

مىنە وسى دەرەكتەردىڭ وزىنەن-اق، كورىنىپ تۇرعانداي سول كەزدەگى قازاقستان مەملەكەت بيلىگىندە وتىرعان ازاماتتارعا وڭاي بولماعاندىعىن، ولارعا ورتالىق بيلىك تاراپىنان قانداي قىسىمدار جاسالعاندىعىن سەزىنۋگە بولادى. جوعارىداعى ارحيۆتىك قۇجاتتاردان نەگىزگى قىسىم سول جىلدارى ۇكىمەت باسىندا بولعان ن.وڭداسىنوۆقا جاسالىپ، قاتاڭ قىسپاققا تۇسكەنىن بايقايمىز. ال ن.وڭداسىنوۆتىڭ 1938 جىلدان 1951 جىلعا دەيىن قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ، 1954-1955 جىلدارى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمنىڭ توراعاسى بولىپ كەلىپ، 1955-1962 جىلدارى گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, گۋرەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سياقتى قىزمەتتىك ساتىلارىنىڭ تومەندەپ، شەتتەتىلە باستاعانىن كورۋگە بولادى. ونىڭ قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن باسقارعان كەزى وتە اۋىر كەزەڭ. وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق، رەپرەسسيا، سوعىس، ءبارى دە ن. وڭداسىنوۆتىڭ ەل باسقارعان جىلدارىنا سايكەس كەلەدى. ال ن.وڭداسىنوۆتىڭ وسى ءبىر شيرەك عاسىر ىشىندە مەملەكەتتىك اسا ماڭىزى بار قاۋىرت ماسەلەلەردى شەشكەنىن، وزىنە جۇكتەلگەن قىزمەتتەردى ادال اتقارىپ، قازاق حالقى الدىندا ەڭسەسىڭ تۇسىرمەي ابىرويمەن كەتكەنىنە تاريحي دەرەكتەر ايعاق.

«مەن ءۇش نارسەدەن تازامىن. بىرىنشىدەن، سونشا جىل ەل باسقارىپ وتىرىپ بىرەۋگە ناقاقتان-ناقاق جالا جاۋىپ، قياناتقا بارعان ەمەسپىن، بىرەۋدەن ءبىر سوم دا پارا العان ەمەسپىن – قولىم تازا! ەكىنشىدەن، 1937-38 جىلدارداعى قارالى كۇندەردە بوزداقتاردى اتىپ جاتقاندا، ءبىر قاعازعا قول قويعان ەمەسپىن – ارىم تازا! ۇشىنشىدەن، ادامداردى اتاعا، رۋعا، جۇزگە بولگەن ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!»، دەگەن ەكەن. ءبىز دە بۇل سوزدەرگە سەنەمىز.

بۇل ماعلۇماتتارعا قوسىمشا حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار، تاۋ تۇلعالى ازاماتى د. قوناەۆتىڭ ونداعان جىلدار بويى ن. وڭداسىنوۆتىڭ قاراماعىندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، ونى ءوزىنىڭ ۇستازى ساناعاندىعى دا كوپ جايتتەردى اڭعارتسا كەرەك. بيلىكتەگى عۇمىرى اۋمالى توكپەلى الاساپىران كەزەڭگە تۋرا كەلگەن ۇكىمەتتى وڭداسىنوۆ باسقارعان سول تۇستا ءۇش اۋدان وزبەكتەرگە وتكەن جوق. بۇل تۋرالى زەرتتەۋشىلەر: «ن.وڭداسىنوۆ  ن.حرۋششەۆكە جاعىمپازدانباي-اق، توتەسىن بىراق ايتتى: «قازاقتىڭ ءۇش اۋدانىن وزبەكتەرگە بەرۋ-بەرمەۋ ماسەلەسىن حالىقتىڭ ءوزى شەشەدى»!  ەسەسىنە ول جوعارى مانساپتان شەتتەتىلدى». («ەگەمەن  قازاقستان». 13 اقپان، 2020 جىل).

اڭگىمەمىزدىڭ وزەگىنە اينالىپ وتىرعان جەر، شەكارا ماسەلەسى ارادا ءجۇز جىل وتسە دە وزەكتى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. «جاۋ جوق دەمە جار استىندا» دەپ بابالارىمىز كورەگەندىكپەن ايتىپ كەتكەندەي شىعىس جانە سولتۇستىك ايماقتارداعى ۇلتتاردىڭ ورنالاسۋى ءالى دە الاڭداتارلىقتاي جاعدايدا. بۇل وڭىرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىسىپ سلاۆيان جۇرتى وتىر. ال قازاقتاردىڭ پايىزدىق ۇلەسى نەبارى 35-40 پايىزدان اسپايدى. بۇل وبلىستاردىڭ رەسەيمەن تىكەلەي شەكارالاس ەكەنىن ءوز الدىنا، ارا تۇرا بولسا دا سولتۇستىكتەگى كورشى جۇرتتىڭ بيلىككە جاقىن جۇرگەن باز ءبىر ساياساتكەرلەرى تاراپىنان «قازاقستاننىڭ سولتۇستىكتەگى بەس وبلىسى رەسەيگە تيەسىلى، ورىس جەرى» دەگەن اتويعا تولى ۇراندار كەيىنگى كەزدەرى ءجيى ەستىلىپ ءجۇر.

ءبىز جوق ىزدەگەن حالىقپىز. تاريحي جانە ساياسي جاعىدايلارعا بايلانىستى الاش قايراتكەرلەرى باستارىن قاتەرگە تىگە ءجۇرىپ الىپ بەرگەن ءبىراز جەرىمىزدەن ايرىلىپ قالدىق. استراحان، ورىنبور، ومبى، التاي ولكەلەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە «كەشە عانا» (1956 جىلى) وزبەك اعايىندارعا قىرىق جىلعا جالعا بەرىلگەن بوستاندىق اۋدانى قازىر نە كۇيدە؟ ال بۇل ارادا، ءجۇز جىل بۇرىن قىرعىز اعايىندارعا «1926 جىلى ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلگەن  232 939 گەكتار جەر وزىمىزگە قايتارىلاتىن بولدى» دەگەن ءسۇيىنشى حاباردىڭ سوڭى نە بولدى ؟ («جەتىسۋ» گازەتى. 29 قازان، 1991 جىل). بۇل اڭگىمەلەر بۇگىن عانا تۋىنداپ جاتقان جوق، ەلەس بولىپ كەزىپ جۇرگەنىنە وتىز جىلدان دا ءارى دەسەك بولادى. ءاۋ باستا كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن م. گورباچەۆ شوق تاستاپ كەتسە، كەيىننەن وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى سەمەيلىك  ۆ. جۋكوۆ («لەنينسكايا سمەنا» گازەتى), ۆ. كوزلوۆ («يستوريا سسسر» جۋرنالى، 1990, №1),  ن. سەليششەۆ  «ومسكايا پراۆدا»، ا. سولجەنيتسىن، سول كەزدەگى كسرو حالىق دەپۋتاتى، وسكەمەندىك ۆاسيلەۆا («كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى), ورالدىق ۆودولازوۆتار، كۋزميندەر ەشبىر دايەكسىز، دالەلسىز ماقالالار جاريالاپ شوقتى ودان ءارى قوزداتا تۇسسە، بۇل كۇندەرى رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ۆ. جيرينوۆسكي دەگەندەر سول شوقتى ارا تۇرا بولسا دا ۇرلەپ («ۇشقىننان جالىن لاۋلايدى» دەمەكشى) قويىپ وتىر. تىپتەن ولاردىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى قازاقتاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس، ەجەلگى ورىس جەرى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. قازاقستان تاريحىنا مەكتەپ قابىرعاسىنان سۋسىنداماي وسكەندىكتەن دە بولار، قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى ءبىر زامانداردا قازاقستاندا ەرتە ورتا عاسىرلاردا مەكەن ەتكەن ەجەلگى مەملەكەتتەر تۇرىك قاعاناتى، باتىس تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى، قيماق قاعاناتى، قارلۇق مەملەكەتى، حازار وداقتارى جانە قاراحاندار، قىپشاق حاندىعى، التىن وردا مەن اق وردا مەملەكەتتەرى بولىپ، بەرتىنگى ۋاقىتتاردا قازاق حاندىعى اۋماعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنىن مۇلدە مويىندامايدى. ەلىمىزدەگى كەيبىر ءباسپاسوز بەتتەرىنە كوز سالساق ولار ءوڭىر تاريحىن 1720 جىلداردان باستاپ سالىنا باستاعان اسكەري وتارشىلدىق ماقساتتاعى بەكەتتەردىڭ 300 جىلدىعىن، باسقاشا ايتساق، قازاق جەرىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاۋلاپ العانىنا ءۇش عاسىر تولۋىن ءتۇرلى مادەني، ساياسي شارالارمەن دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتۋدى دە جوسپارلاپ جۇرگەن كورىنەدى...

داۋرەنبەك ەسكەكباەۆ،

تارحشى، ەتنوگراف، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz