تۇركى الەمىندەگى ەڭ جاۋگەر ۇلت قازاقتاردىڭ رەسەي يمپەرياسى بودانىندا بولعان شاقتاعى ءىرى اسكەري-ساياسي وقيعالارعا قاتىسۋىن ورىس تاريحشىلارى 1812 جىلعى «وتان سوعىسى» جانە 1941-1945 جج. «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن اسىرە ساياسيلانعان يمپەريالىق مۇددەنى كوزدەيتىن تەرميندەرمەن اتاپ ءجۇر. ەكى تاريحي-تەرمينولوگيالىق اتاۋ دا الەمدىك تاريحنامادا مۇلدەم باسقاشا اتالادى. 

العاشقىسى – «ەۋروپا حالىقتارى سوعىسى» دەلىنسە، سوڭعىسى – 1939-1945 جىلدارداعى «ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ ايتىلىپ جازىلادى. تەك رەسەي عانا «الا قويدى بولە قىرقۋدا». وسى «الا قويدى بولە قىرقۋشىلىققا» ورتالىق ازيا ەلدەرىن دە تارتقىسى كەلەدى. 

شىندىعىندا سول كەزدەگى قازاق ەلىندەگى جانە رەسەي مەن ورتالىق ازيادا تۇراتىن قازاق ۇلتىنىڭ 1893-1927 جىلدار ارالىعىندا تۋعان ازاماتتارى ەڭ اۋەلى 1939-1940 جىلدارداعى كسرو اننەكسيالاعان ەلدەرمەن بولعان اسكەري قاقتىعىستارعا قاتىسىپ، قىزىل يمپەريانىڭ تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ وپەراتسيالارىنا ارالاستى. اسكەري بورىشىن قىزىل اسكەر قاتارىندا 1939-1940 جىلى وتەۋشىلەر بولسا، 1940 جىلعى ورىس-فين سوعىسىنىڭ ءدامىن تاتتى. قازاقتار ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ول باستالعان ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ قاتىستى. نەگە ءبىز ونىڭ العاشقى ەكى جىلىن الاش جۇرتىنا قاتىسسىز ءسوز ەتۋىمىز كەرەك!؟

1939-1945 جىلدار ارالىعىندا اسكەري تۇتقىن بولعان قازاقتارعا «وتانىن ساتقان وپاسىز» دەگەن ات تاعىلدى. ءوز سولداتىن جاۋ قولىنا تاستاعان كسرو اسكەري قولباسشىلارىنىڭ كىناسى مەن دارىنسىزدىعى نەگە اۋىزعا الىنبايدى!؟

رەسەي تاريحشىلارى باتىر بابالارىمىز قاتىسقان، قانىن توككەن ءام جات جەردە كوز جۇمعان، اسكەري تۇتقىندا ازاپ شەككەن 1939-1940 جىلعى اسكەري قيمىلداردى جادىمىزدان شىعارىپ، تەك 1941-1945 جىلعى شىعىس مايدانداعى ورىس-نەمىس (كەڭەس-المان) سوعىسىن عانا اسپەتتەۋدى بىزگە جانىن سالا ناسيحاتتاۋدا. ءيا، قازاقتار 9 مامىردى جەڭىس كۇنى دەپ ەمەس، 1939-1945 جىلدارى ەل اۋماعىنان تىس جەردە، تۋعان وتانىنان جىراقتا كوز جۇمعان 1893-1927 جىلدار ارالىعىندا تۋعان قازاقتاردىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ كۇنى دەپ اتاپ وتسە، ال، 2 قىركۇيەكتى 1939-1945 جىلدارى ەل اۋماعىنان تىس جەردە، تۋعان وتانىنان جىراقتا كوز جۇمعاندار مەن قان توككەندەردى جالپىۇلتتىق ۇلىقتاۋ كۇنى رەتىندە ەسكە الۋ ءداستۇرى قالىپتاساتىن ۋاقىت جەتتى. 

وتاندىق تاريحشىلارىمىز 1939-1945 جىلعى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان قازاق ەلىندەگى جانە رف مەن ورتالىق ازيادا تۇراتىن قازاق ۇلتىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ اسكەري-تاريحي ەسىمدىك-الىپبيلىك ەنتسيكلوپەدياسىن شىعاراتىن ۋاقىت جەتتى. سوندا ءبىز رف ورتالىق ازياعا ءجونسىز تىقپالاپ وتىرعان 1941-1945 جج. «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن اسىرە ساياسيلانعان يمپەريالىق مۇددەنى كوزدەيتىن ۇعىم-تۇسىنىگىنەن ءبىرجولا قۇتىلامىز. 

وسى ءبىر ۇلتتىق مۇددەنىڭ كۇرمەۋى قيىن ماسەلەسىن ەندى عانا «كسرو شەكپەنىنەن شىققانداردى الماستىرىپ» بيلىككە كەلىپ جاتقان «ەلۋدەگى ەل اعالارى» ءبىرجايلى ەتەدى دەگەن ءۇمىت جوق ەمەس. بۇل ورايدا پارلامەنتتە وتىرعان ساياسي پارتيالاردىڭ دەپۋتاتتارى تاراپىنان 9 مامىردى «1939-1945 جىلعى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقانداردى ەسكە الۋ كۇنى»، 2 قىركۇيەكتى «1939-1945 جىلعى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقانداردى ۇلىقتاۋ كۇنى» دەپ جاريالاۋى ۇلت تىلەگى! ۇلت تىلەگى ەشقاشان اياق استى بولماۋى كەرەك!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz