كۇنى كەشە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى ودان ءارى دامىتۋ ستراتەگياسىن تالقىلاعان جيىن وتكەن. وداققا مۇشە مەملەكەت باسشىلارى ونلاين وتىرىپ، «2025 جىلعا دەيىنگى ەاەو-نىڭ ستراتەگيالىق دامۋ باعىتتارى تۋرالى» قۇجاتتى اقىلداسقان.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ اتالعان قۇجاتتىڭ كەيبىر بولىمدەرىن قايتا قاراپ، پىسىقتاۋ كەرەكتىگىن ايتىپتى. ءسويتىپ، قۇجاتتى ونلايندا ەمەس، جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەندە قابىلداۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، كەيىنگە ىسىرىپتى.

«اقوردا» سايتى قازاق پرەزيدەنتىنىڭ سوزدەرىن جاريالادى. سونىمەن، ەاەو جيىنىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ قانداي ماسەلەلەرگە توقتالدى؟ اۋەلى سونى جازايىق...

قايتا پىسىقتاۋ كەرەك

«جالپى العاندا، ونى قابىلداۋ يدەياسىن قولداي وتىرىپ، مەن قوسىمشا تالقىلاۋ مەن پىسىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر بار دەپ سانايمىن. الداعى جىلدارعا ارنالعان ينتەگراتسيانىڭ نەگىزگى كونتۋرلارىن كورسەتەتىن وسى قۇجاتتىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ونى ءالى دە تالقىلاپ، بەتپە-بەت كەزدەسۋ بارىسىندا قابىلداعان ءجون. ەرتە مە، كەش پە، ءبىز ءبىر-بىرىمىزبەن كەزدەسەمىز»، - دەپتى پرەزيدەنت.

اۋەلگى كەلىسىمنىڭ مانىنە قايشى كەلەدى

ءارى قاراي، وداق اياسىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق قاتىناستارعا توقتالىپ:

«اتالعان ماسەلەلەردى بەسجاقتى فورماتتا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانى قاتىستىرا وتىرىپ قاراستىرۋ، ونىڭ ناقتى ىسكە اسۋىن قيىنداتادى. دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم جانە عىلىم سالالارىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ قۇزىرەتىنە تولىق كولەمدە بەرۋ، ونىڭ ەكونوميكالىق باعىتىن ايتارلىقتاي وزگەرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ياعني، 2015 جىلعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ مانىنە قايشى كەلەدى»، - دەيدى توقاەۆ.

ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە ءتيىس

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، ينتەگراتسيالىق جۇمىس ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە ءتيىس ءارى ۇلتتىق زاڭنامانى ۇيلەستىرۋ جانە بىرىزدەندىرۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ كەزىندە «جەتكىلىكتى قاجەتتىلىك» قاعيداتىن ۇستانۋى كەرەك.

«ستراتەگيادا ۇسىنىلعان زاڭنامانىڭ «ۇيلەستىرۋگە جانە بىرىزدەندىرۋگە» قاتىستى قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك ورناتۋ بولىمىندەگى اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق، كەدەن ءىسى، تەحنيكالىق رەتتەۋ، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ سياقتى بىرقاتار سالا، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، اقىلعا قونىمدى جەتكىلىكتىلىك قاعيداتىنا ءالى دە تولىق جاۋاپ بەرمەيدى. ال بۇل ۇلتتىق قوعامدىق وي-پىكىردىڭ ستراتەگيانى قابىلداماۋىنا الىپ كەلەدى. ويتكەنى ستراتەگيا ۇكىمەتتەر مەن پارلامەنتتەردىڭ دەربەس قۇقىعىن شەكتەيدى»، - دەيدى پرەزيدەنت.

ەەك وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرىنە مۇقيات بولۋ كەرەك

سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت توقاەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرىنە مۇقيات بولۋعا شاقىردى.

«ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قىزمەت كورسەتۋ، ءوزارا ساۋدا ماسەلەلەرى بويىنشا ءۇشىنشى ەلمەن وتكىزەتىن ەكىجاقتى كەلىسسوزدەرىنە كوميسسيانىڭ قاتىسۋ قۇقىعىن بەرۋ قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەدى ول.

«ءبىز الداعى بەس جىلعا ارنالعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ دامۋىن انىقتايتىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق قۇجات قابىلداۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ءىس جۇزىندە بۇل ۇلكەن تاريحي وقيعا، ول بارلىق جاعىنان مۇقيات دايىندىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل - قۇجاتتىڭ ءوزى بولسىن، الدە ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە حاتتامالىق قۇجاتتاما ما، اقپاراتتىق قولداۋ بولسىن، اسا ماڭىزدى», - دەدى پرەزيدەنت.

ورتاق كوبەيىپ كەلەدى

ءسويتىپ، القا-قوتان جينالىس سوڭى اتالعان قۇجات كوميسسيا مەن وداققا مۇشە مەملەكەت ۇكىمەتتەرىنە قايتا پىسىقتاۋعا جىبەرىلدى. ستراتەگيالىق قۇجات جالپى وتىرىستا ماقۇلدانعانىمەن، قابىلدانباعان. «ەۋرازيالىق بەستىكتىڭ» كوشباسشىلارى جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەلەسى وتىرىسىن 2020 جىلدىڭ كۇزىندە مينسك قالاسىندا وتكىزۋگە ۋاعدالاستى.

جالپى اۋەلدە «ەكونوميكالىق وداق بولادى»، دەپ قۇرىلعان بۇل وداقتىڭ جۇرە كەلە ساياسيلانىپ بارا جاتقانىن ءبىرازدان بەرى جازىپ كەلەمىز. دابىل قاقتىق. دات ايتتىق! «وداقتا «ورتاق» كوبەيىپ كەلەدى» دەدىك. ورتاق وداق، ورتاق ەكونوميكا، ورتاق بيزنەس، ورتاق كەدەن، ورتاق فۋتبول، ورتاق مادەنيەت، ورتاق تاريح، ورتاق اسكەر ت.س.س. بۇل ورتاقتاردى بۇگىن ءتىزىپ بىتپەسپىز... الگىندە ورتاق اقشا تۋرالى دا ايتتى. ەندىگىسى نە؟ ورتاق ءرامىز بەن ورتاق شەكارا ما؟

لۋكاشەنكونىڭ نارازىلىعى

وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن الەكساندر لۋاشەنكو «دەمارش» جاساعان. «رەسەي مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتەتىن مۇنداي وداقتىڭ كەرەگى جوق»، دەپ سويلەگەن. 2017 جىل. حالىقارالىق ساياسات بىردە اق، بىردە كوك دەسەك تە، سول جولى لۋكاشەنكو ارىنداپ سويلەدى. ەاەو-دان دا، كەدەندىك وداقتان دا شىعىپ، ءتىپتى رەسەي مەن بەلورۋسسيا قارىم-قاتىناسىنا توقتاۋ قوياتىنىن ايتقان. باتكانىڭ وسى مالىمدەمەسىنەن كەيىن، رف مەن ەكىارادا شەكارا قايتا ورناتىلدى. بۇرىنعىداي ەمىن-ەركىن كىرىس-شىعىس توقتادى. جالپى لۋكاشەنكو وسى وداقتاعى ءپۋتيننىڭ بىرجاقتى «مونولوگىنا» باعىنباي، ارا-تۇرا قاتۋ سويلەپ، «قاھارلانىپ» قوياتىن جالعىز-جارىم ادام. راس، ءوز ەسەبىن تۇگەندەۋ ءۇشىن دەسەك تە، مۇنداي ديسكۋسسيالار ءولى وداققا جان بىتىرگەندەي اسەر قالدىراتىن.

راسىندا، كەدەندىك ءام ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردەگى ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ ءماز ەمەستىگىن جازىپ ءجۇرمىز. تەڭ باسەكەلەستىكتىڭ جوقتىعىنان، ەلدەر ەكونوميكاسى قۇلدىراپ، تاۋار اينالىمى تومەندەگەن. بۇل جەردە كادىمگى مونوپوليا. ال كرەمل  سول مونوپوليادان شىققىسى كەلگەندەرگە اشىقتان-اشىق قوقان-لوقى جاساعان كۇندەر دە بولدى.

2016 جىل. بەلورۋسسيا-قىرعىزستان «دەمارشى». بۇل جولى ەاەو-نىڭ جاڭا كەدەندىك كودەكسىنە قول قويىلۋى كەرەك ەدى. قىرعىزستان جاڭا كودەكسكە قول قويمادى. ال بەلورۋسسيا سامميتكە مۇلدە قاتىسپادى. سەبەپ بىرەۋ - وداقتاعى اشىق كەدەندىك جۇيە ىشكى نارىققا ءتيىمسىز.

 اتامباەۆ پەن مەدۆەدەۆ ايتىسى

2016-2017 جىلدار. پەتەربورداعى باس قوسۋدا قىرعىزدىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ ەاەو-داعى تەڭسىزدىك تۋرالى اشىق ايتتى. «ارمەنيا وداققا تەك ورتاق اسكەر ءۇشىن كىردى»، دەپ سويلەدى. وداقتىڭ ويرانى شىعار كۇن الىس ەمەستىگىن ەسكەرتكەن اتامباەۆ بەس جىلعا تولار-تولماس ۋاقىت ىشىندە رەسەيگە 15 ميلليارد دوللار بەرىپ قويعانىن ايتىپ كۇيىندى. ءسويتتى دە، «ورىسپەن وداقتى ۇزەم»، دەدى.

وسىنىڭ بارلىعىن ءۇنسىز تىڭداعان مەدۆەدەۆ  كرەملدىڭ رەسمي پوزيتسياسىن جايىپ سالدى. «وداقتان شىققىلارىڭ كەلسە، ءبىزدىڭ گازدى ەۋروپالىق باعامەن ساتىپ الاسىڭدار»، دەدى توتەسىنەن.

رەسەيدىڭ «رۇقساتى»

2018 جىل. رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ: «قازاقستان اقش-پەن ۆيزاسىز رەجيم ورناتۋى ءۇشىن بىزبەن اقىلداسۋى كەرەك ەدى. مۇنداي ماسەلە مىندەتتى تۇردە كەلىسىم جاساۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى، ەۋرازيالىق وداق اياسىندا دا ۆيزاسىز رەجيم ورناعان. ادامدار ەمىن-ەركىن كەلىپ-كەتىپ ءجۇر»، - دەپ شالا بۇلىنگەن.

كسرو-نى قايتا قۇرۋ

ال بيىل كرەملدىڭ قوجايىنى ۆلاديمير پۋتين بۇرىنعى سوۆەت وداعىن قايتا قۇرعىسى كەلەتىنىن اشىق ايتتى. «روسسيا 1» ارناسىنا. «موسكۆا. كرەمل. پۋتين» دەيتىن باعدارلامادا. «بىرىگۋ - بۇرىنعى سوۆەت وداعى ەلدەرىنىڭ بارلىعىنا پايدا اكەلمەسە، زيانى جوق»، - دەپ سويلەدى.

پۋتين نە دەدى؟

«وتكەن شاقتىڭ، اسىرەسە سوۆەت وداعىنىڭ، سوۆەت يمپەرياسىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا قاتىستى قانداي دا ءبىر ۇرەي-قورقىنىشتان ارىلعان سوڭ، كۇش بىرىكتىرۋدىڭ بارلىعى ءۇشىن پايدالى ەكەنى تۋرالى تۇسىنىك تۋادى. بۇل مۇمكىندىكتى، بۇل باسىمدىقتى پروتسەسستىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارى كورىپ، ءبىلىپ وتىر. ءبىز ءارى قاراي جىلجىپ، جاڭا قادام جاساپ، العا باسىپ كەلەمىز»، - دەپتى ۆلاديمير پۋتين.

رەسەي پرەزيدەنتى ءوز سوزىندە: «بىرىككەن كەزدە عانا باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەن بولادى. بۇرىنعى كسرو ەلدەرى ءۇشىن دە سولاي»، - دەپ سويلەپتى.

«ءبىزدىڭ ورتاق ءتىلىمىز بار. ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى - ورىس ءتىلى. بارلىق ەلدە ورىسشا ەركىن سويلەيدى. بۇل ۇلكەن باسىمدىق. بىزدە بۇرىنعى ورتاق مەملەكەتىمىزدەن قالعان ورتاق ترانسپورت، ورتاق ەنەرگەتيكا،  ورتاق بايلانىس ينفراقۇرىلىمدارى بار. بۇل تاعى ءبىر باسىمدىق»، - دەيدى پۋتين.

ءبىز بۇلاردى نە ءۇشىن ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرمىز. ەكونوميكالىق وداق ساياسي سيپات الىپ بارا جاتقانىن بۇل جولى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزى ايتىپتى، انە. پۋتين سەكىلدى: «وداقتاعى ورتاق ءتىلىمىز – ورىس ءتىلى»، - دەپ توتەسىنەن سوقپاسا دا، ساياسي تىلمەن سويلەپتى.

«دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم جانە عىلىم سالالارىن ەەك قۇزىرەتىنە تولىق بەرۋ، ونىڭ ەكونوميكالىق باعىتىن ايتارلىقتاي وزگەرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ياعني، 2015 جىلعى ەاەو قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ مانىنە قايشى كەلەدى», - دەپتى توقاەۆ.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن ورىستىڭ ايتاقتاعى اتتانشىلارى ءبىراز شۋلايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سولوۆەۆ، سكابەەۆا، كيسەلەۆ سەكىلدى جالدامالى جاۋشىلار جاتتا كەپ جامانداۋعا كىرىسەدى. «قازاقستاندا ورىستاردىڭ قۇقىعى شەكتەلىپ جاتىر»، «ورىس الەمىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇر»، «اقش-تىڭ الماتىداعى زەرتحاناسى»، «قىرىم ستسەناري» سەكىلدى ءسوز شىعارىپ، قىزىل كەڭىردەك بولارى دا شىن. دەسە دە، پرەزيدەنت بۇل جولى كوپكە ۇنايتىن ءسوز ايتىپتى. ساياسيلاندىرۋ پروتسەسسىنە توقتاۋ جاسار باعىت ۇستانىپتى. ءسىز نە دەيسىز؟

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz