«ءبىزدىڭ زامانىمىز - وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى» - دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، وسى ەكى زامانعا دانەكەر بولاتىن بۇگىنگى كۇن ءبىزدىڭ الدىمىزعا اۋىر دا ابىرويلى مىندەت قويىپ وتىر. وتكەن زاماننان قالعان قوقىس كوپ. باتپانداپ كىرگەن اۋرۋدىڭ مىسقالداپ   شىعاتىنى   راس   بولسا،   كەشەگى وتارشىلدىقتان باستالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جالعاسقان ورىستانۋ ساياساتىن توقتاتىپ، ءجونسىز وزگەرتىلگەن جەر-سۋ اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە كەيىنگى كەزدە جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى  «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي نەشە ءتۇرلى قيسىنسىز بولجامدار جازىلىپ ءجۇر.
قوستاناي اۋماعىنداعى كوپتەگەن جەر اتاۋلارى ورىسشاعا «جەتىك» بىرەۋلەردىڭ  جەر اتتارىن قازاقشالاۋىنان قاتە ايتىلىپ كەلگەنى راس. اۋليەكول دەگەن جەر اتى ورىس بوسقىندارىنىڭ قوڭىستانۋىنان كەيىن سول ارادا جەتى كولدىڭ بولۋىنا بايلانىستى سەميوزەر بولىپ اتالعان بولاتىن. ونى سول جەردىڭ كەيبىر تۇرعىندارى قازاق تىلىنە سوزبە-ءسوز اۋدارىپ الىپ، ءبىراز ۋاقىت جەتىكول دەپ تە اتاپ ءجۇردى. سول سەكىلدى جىتىقارا قالاسىنىڭ اتى ءبىراز ۋاقىت جەتىقارا دەپ جازىلىپ كەلدى.  جىتىقارا ورىس تىلىنەن قازاقشاعا كوشكەن اتاۋ ەمەس، كەرىسىڭشە، الدىنا «د» ءارپىن قويىپ، بۇرمالانىپ جازىلعان اتاۋ بولدى. سودان ورىسشا دجەتىگارا بولىپ ايتىلعان ءسوز قايتادان «شالا قازاقشالانىپ»، جەتىقارا بولىپ بۇرمالانعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا تاريحي ادىلەت قالپىنا كەلتىرىلدى.

«ءبىزدىڭ زامانىمىز - وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى» - دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، وسى ەكى زامانعا دانەكەر بولاتىن بۇگىنگى كۇن ءبىزدىڭ الدىمىزعا اۋىر دا ابىرويلى مىندەت قويىپ وتىر. وتكەن زاماننان قالعان قوقىس كوپ. باتپانداپ كىرگەن اۋرۋدىڭ مىسقالداپ   شىعاتىنى   راس   بولسا،   كەشەگى وتارشىلدىقتان باستالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جالعاسقان ورىستانۋ ساياساتىن توقتاتىپ، ءجونسىز وزگەرتىلگەن جەر-سۋ اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە كەيىنگى كەزدە جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى  «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي نەشە ءتۇرلى قيسىنسىز بولجامدار جازىلىپ ءجۇر.
قوستاناي اۋماعىنداعى كوپتەگەن جەر اتاۋلارى ورىسشاعا «جەتىك» بىرەۋلەردىڭ  جەر اتتارىن قازاقشالاۋىنان قاتە ايتىلىپ كەلگەنى راس. اۋليەكول دەگەن جەر اتى ورىس بوسقىندارىنىڭ قوڭىستانۋىنان كەيىن سول ارادا جەتى كولدىڭ بولۋىنا بايلانىستى سەميوزەر بولىپ اتالعان بولاتىن. ونى سول جەردىڭ كەيبىر تۇرعىندارى قازاق تىلىنە سوزبە-ءسوز اۋدارىپ الىپ، ءبىراز ۋاقىت جەتىكول دەپ تە اتاپ ءجۇردى. سول سەكىلدى جىتىقارا قالاسىنىڭ اتى ءبىراز ۋاقىت جەتىقارا دەپ جازىلىپ كەلدى.  جىتىقارا ورىس تىلىنەن قازاقشاعا كوشكەن اتاۋ ەمەس، كەرىسىڭشە، الدىنا «د» ءارپىن قويىپ، بۇرمالانىپ جازىلعان اتاۋ بولدى. سودان ورىسشا دجەتىگارا بولىپ ايتىلعان ءسوز قايتادان «شالا قازاقشالانىپ»، جەتىقارا بولىپ بۇرمالانعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا تاريحي ادىلەت قالپىنا كەلتىرىلدى.
الپايدا، سول ادىلەت قاناتىن كەڭگە جايا الماي جاتىر.مىسالى، قوستاناي وبلىسىندا ءارتۇرلى داۋىردە وزگەرتىلگەن ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارى مىناداي:
قۇتتى الاپ - زاتوبول
ايەت - ايات
شىبىندى - چەبيندوۆكا
قاسقا ات - لومونوسوۆ
مالدىباي - نوۆو-نيكولاەۆكا
قىزىلقوجا - مولودەجنىي
سونالى - تسەليننىي
مايبالىق- ۆوستوچنىي
وتەپ - قازاقستان    
الديار - ۆەسەلىي كۋت
شولان - ەلشانكا
ەڭبەك - كوتلوۆاننىي
مىڭباي - بەلوگلينوۆكا
ەركىنشىلىك - سۆياتوسلاۆكا
سۇلىكتى - دالنىي
شاعان - نوۆو-ترويتسك
سومجۇرەك - پودگورودكا
اقتاستى - بوريسوۆكا
يمانباي - وگنەۋپورنىي
بىرلىك - پوبەدا
شاقار باتىر اۋىلى - سامانى
قىزىلشىرپى - لەسنوي
سىرداق - سۆەتلىي
قاراعايلى - سلاۆيانكا
توعىزباي - وكتيابرسكي
قورپىلداق - لەنينسكي
باراقباي - پەسچانوە
قاراباس - سميرنوۆسكي
جادىرا - رىبكينو
كەرەي - پريوزەرنىي
سۇيىندىك  - تاران(ۆيكتوروۆكا)
قاراوبا - كراسنوسەلسكي
قايىڭدىكول - ششەربينوۆكا
جاباعى - جۋراۆلەۆكا
قىزىلتال - نيكولاەۆسكي
بەكىباي - اسەنكريتوۆكا
كورپەلى - ۆارۆارينكا
ماقپال - ەكاتەرينوۆكا
دوس  اۋىلى - اياتسكوە
مايشولاق - پاۆلوۆكا
قاداق - ناتالوۆكا
قاراقوجا - سترەتينكا
بورسىقباي - بارسۋكوۆكا
كوشقۇل - نەليۋبينكا
وبالكول - مارينوۆكا
كۇشىكباي - لۋگوۆوي
ءبىر عانا تاران اۋدانىندا (بۇرىنعى ايەت بولىسى) جەر بەتىنەن تىپ-تيپىل جوق بولعان قازاق اۋىلدارى: قاراتومار، قارباسقان، قاراقوعا، قارىمساق، قوجاي، كىندىكساي، سارىالا ات، سۇپىلى، سابىنكول، مىڭاتىز، جالتىر، شيەلى، شەگەباي، ەلتاي، ت.ب. ءبارىن ءتىزىپ ايتساق، ونىڭ ۇشى-قيىرى جوك. ۇزىنكول اۋدانىنداعى «ۇزىنكول» دەگەننەن باسقا ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋى ءتۇپ-تۇگەل ورىس تىلىندە. وزگە  اۋداندارداعى جاعداي دا جەتىسىپ تۇرعان جوق.
وبلىستاعى 4 قالانىڭ ەكەۋىنىڭ اتاۋى ورىسشا. رۋدنىيدىڭ بايىرعى اتاۋى - سارىباي. ليساكوۆ قالاسىنىڭ ورنىندا بۇرىن ناۋرىزباي دەگەن ەلدى مەكەن بولعان. اۋدان ورتالىعى وردجونيكيدزە - تۇيەمويناق، تاران - توبىل (نەمەسە ايەت),  فەدوروۆ - جاركول ەكەنىنە قازاق تۇگىلى باسقا ۇلت وكىلدەرى دە داۋلاسپاس دەپ ويلايمىن.
قوستاناي وبلىسىنىڭ كارتاسىنا كوز سالساڭىز، زورلىقپەن تاڭىلعان اتاۋلار اياق اتتاعان سايىن جولىعادى.
نيكيتينكا،ستەپانوۆكا،ميحايلوۆكا،سۋريكوۆكا،كوسترياكوۆكا،ريازانوۆكا،داۆىدەنوۆكا، كونستانتينوۆكا، تاتيانەۆكا، يانۋشەۆكا، دوكۋچاەۆكا، مالوروسسيكا،ۆارۆاروۆكا،نەچاەۆكا،كرىلوۆكا،سۆەردلوۆكا،ليۆانوۆكا،ۋسپەنوۆكا، ديەۆكا، موسكالەۆكا، تيموفەەۆكا، اننوۆكا، بۋدەننوۆكا، ماكوۆكا، سلاۆيانكا،كامەنكا،ليۋتينكا،بەلوياروۆكا،حاركوۆكا،تيميريازەۆكا،بارۆينوۆكا،نوۆونيكولاەۆكا،نوۆوپوكروۆكا،نوۆونەجينكا،نوۆوشۋمنوۆكا،ۆوسكرەسەنوۆكا،ەرشوۆكا،

ميروليۋبوۆكا، سۆياتوگوركا،ميليۋتينكا،ۆالەريانوۆكا،باننوۆكا،كوسترياكوۆكا،پودگورودكا،تاۆريچەنكا،زاتوبولوۆكا، مۇنىڭ كەيىنگىسىن كەزىندە ورىستاردىڭ ءوزى سامودۋروۆكا دەپ اتاعان. اراققا سىلقيا تويىپ العان كەلىمسەكتەر مەكەنىنە حالىق اۋزىمەن سونداي  اتاۋ بەرىلگەن. ءبىر كەزدەرى نەمىس اعايىندار مەكەن قىلعان، كەيىن تورعاي وڭىرىنەن قوڭىس اۋدارعاندار جايلاپ وتىرعان سەمەنوۆكا دەگەن جەردىڭ ءوزىن ورىستار بۇل كۇندەرى ۆوروبەۆكا دەپ اتايدى ەكەن. كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟! نە دەۋگە بولادى؟
نە ماعىناسى جوق، نە جەر تاريحىنا قاتىسى جوق وسىنداي اتاۋلار قۇمىرسقاداي قۇجىناپ ءجۇر. قازاق ۇعىمىنا ساي دەگەن كەيبىر اتاۋلاردىڭ ءوزى شاكيروۆكا، شادىكساەۆكا بولىپ بۇرمالانعان.
بۇل جالعاۋى «سكاعا» بىتكەندەردىڭ ءبىر پاراسى عانا. ال الەكساندروۆسكي، ۆلاديميرسكي، باۋمانسكي، لەنينسكي، پريۋرالسكي سەكىلدى جالعاۋى  «سكيلارعا» كوشسەك، ونى ايتىپ تاۋىسۋدىڭ وزىنە ەداۋىر ۋاقىت كەرەك.
جەر-سۋ جانە اۋىل اتاۋلارىنا ءبىر كەزدەگى كوزقاراسقا كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلەدى. ماسەلەن، اۋليەكول اۋدانىندا الگىندە اتالعان شاكيروۆكا دەگەن اۋىل بولدى. شاكىر دەگەن سول اۋىلدا وزات شوپان بولعان، اۋىل بولسا سول كىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق شاكيروۆكا اتالعان. بۇل ول كىسىنىڭ بەدەلىنە بايلانىستى ەمەس، سول تۇستاعى ۇلتى ورىس باسشىنىڭ ءبىرى: «وزات شوپان شاكىردىڭ اۋىلىن شاكيروۆكا دەپ جازا سالىڭدار» دەگەن ءبىر اۋىز سوزدەن قويىلىپ كەتكەن.
قازاق دالاسىندا وسى كۇنى زاتوبول، زارەچنىي، پريتوبولسكي، پريرەچەنسكي سەكىلدى زورلاپ جاپسىرىلعان جەر اتاۋلارى كوبەيىپ كەتتى. بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى توبىلدىڭ جاعاسى، سىرتى، وزەننىڭ جاعاسى نەمەسە ماڭايى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنى اتتارىنان-اق كورىنىپ تۇر. الايدا، كەلىمسەكتەردىڭ وكتەمدىگىمەن وسىلاي دەپ اتالعان جەرلەردىڭ تاريحي اتاۋلارى ۇمىت بولىپ بارادى.
قازىرگى قوستاناي اۋدانىنىڭ  ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن زاتوبولوۆكا ەرتەدە قۇتتى الاپ دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى ءوزىمىزدىڭ كلاسسيك جازۋشىمىز بەيىمبەت مايلين «جالبىر» پوۆەسىندە جازعان.
«توبىل وزەنىن تومەن قۋالاي ءجۇرىپ وتىرساڭ، ءبىر اۋىلدان كەيىن ەكىنشى اۋىل كەزدەسىپ، قوستاناي قالاسىنا جەتكەنشە ەكى بولىس ەلدىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىققانداي بولاسىڭ. اسىرەسە، جەرىڭ ايتسايشى. ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان كەڭ الاپتار - توبىل وزەنى تاسىعان كەزدە  تەڭىزدەي بوپ كەتەدى.  ماي ىشىندە تاسىعان سۋ قايتىپ، يۋن ىشىندە سول الاپتار  مىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى جوڭىشقامەن بەزەنەدى، يۋل ىشىندە قىبىرلاعان اداممەن تولىپ، جارقىلداعان وراقتى كورەسىڭ. «ءۇي ورنىنداي جەردەن ءبىر كەبەن ءشوپ بەرەتىن  «توبىلدىڭ قۇتتى الابى» اتانعان جەر وسى. الاپتىڭ ءشوبى بايدىڭ مالىنا  سۇلىدان دا جۇعىمدى. كەدەيدىڭ مالىنا مۇنىڭ ءشوبى بۇيىرعان ەمەس: كەدەيدىڭ بايعا قارىزدانباي جۇرگەن كۇنى بار ما، الاپتان العان ءشوبى سول قارىزىن وتەۋگە كەتەدى...» (ب.مايلين. «ەل سىرى».الماتى: جازۋشى،1994 ج.)
«جالبىر» پوۆەسى وسىنداي جولداردان باستالادى. ودان ءارى جازۋشى توبىلدىڭ ەكىنشى جاعى - قاناتتاسىپ جاتقان قالىڭ پوسەلكە تۇرعىندارىنا «قۇتتى الاپتان» ورىن تيگەنىن ايتا كەلىپ «بىراق، قازاق قۇساپ شوبىنە قىزىقپاي، القاپقا ولار وگورود ەگەدى. «ورىس، شىركىن، جەردىڭ قادىرىن بىلە مە؟» - دەپ ميىعىنان كۇلەتىن اقساقالدار دا جوق ەمەس. كۇز كۇنى سونداي اقساقالداردىڭ: «زناكوم، كارتوپ بەرەسىڭ بە؟» - دەپ ورىس پوسەلكەسىن قىدىرىپ جۇرگەنىڭ كورەسىڭ» - دەيدى. بوياماسىز ايتىلعان شىندىق وسى. قۇتتى الاپ ورىسقا قوڭىس بولعالى قازاققا ونىڭ قادىرى كەتكەلى قاشان؟!
جازۋشى جايساڭبەك مولداعاليەۆ («جومارت جۇرەك» الماتى: ونەر، 1990 ج.): «سامودۋروۆكا توبىلدىڭ شىعىس بەتىنە ورنالاسقان، ۋەزدىك قالانىڭ قالقانى سەكىلدى، ىلعي اننان، مۇننان قاشقان، نە ادامنىڭ، نە قۇدايدىڭ ەسەبىندە جوق جاتاقتار مەكەنى بولاتىن. قىر ەلىنەن قالاعا كەلۋشىلەر ول مەكەندى اينالىپ ءوتىپ، توبىل وزەنىنىڭ پارومىنا باسقا جاقتان كەلىپ مىنەتىن. ويتكەنى مۇنداعى جاتاق بۇزاقىلارى كولدەڭەن كوك اتتىنى وتكىزبەي، نە توناپ جىبەرەتىن، نە ساباپ جىبەرەتىن سول مىڭەزىنە لايىق رەسمي زاتوبولوۆكا اتى وزگەرىپ، سامودۋروۆكا بولىپ كەتكەن» - دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.
جازۋشى ىبىراي التىنسارينعا ارنالعان «العاشقى قوڭىراۋ» اتتى كىتابىندا: «كەدەي-كەپشىكتىڭ، جەتىم-جەسىردىڭ قارا سيراق جەتىمەكتەرىن تىشقان اڭدىعان قارا جاپالاقتاي قاعىپ الىپ، توبىلدىڭ سۋىنا ءبىر باتىرىپ الادى دا، پراۆوسلاۆيەگە كىرگىزە سالادى. ءتىپتى، وسى قىپشاق جۇرتىندا، توبىلدىڭ ءابىلساي اتالاتىن يىرىمىنە جانە ءبىر  فورپوستىڭ قالانا باستاعان كەزى ەدى. وزەننىڭ كۇنشىعىس بەتىنە كوشكەن بەيباستاق اسكەرلەردىڭ مەكەنىن ورىستار «سامودۋروۆكا»، قازاقتار «دوراق قالا» دەپ اتاي باستاعان. اشىتپا اراققا تويىپ العان اسكەرلەر اتتى قازاق كەزدەسسە، انادايدان مىلتىق اتىپ، تىماعىن ءتۇسىرىپ، ساباپ جىبەرەدى، ايەل جولىقسا، ابىرويىن توگەدى» - دەپ جازادى.
سامودۋروۆكا دەيتىنى - ساموگون ايداعان مۇجىقتار اراعىن ءىشىپ، ەسىرگەننەن شىققان ءسوز بولۋى كەرەك. سوندىقتان قاسيەتتى جەر اتاۋىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن مەزگىل جەتكەن تۇستا جەتكەن جەرىمىزدى سالماقتاپ، اسىلدارىمىزدى  ارداقتاپ جاتساق - بۇل ەلدىكتىڭ بەلگىسى.
قوستاناي اۋدانى كەيىنگى جىلدارى قازاقى قالىپقا كەلە باستادى. اۋدان ورتالىعىندا نۇرجان ناۋشابايۇلى اتىنداعى قازاق مەكتەبى، ونىڭ ىرگەسىندەگى زارەچنىي ەلدى مەكەنىندە تاعى ءبىر قازاق ورتا مەكتەبى بوي كوتەردى. بەيىمبەت ايتقان ەكى بولىسقا قاراعان كوپ قازاق اۋىلىنىڭ ءبىرى وسى زارەچنىي ورنالاسقان جەردە دە بولعانى انىق. ونىڭ قازاقشا اتاۋى قانداي ەكەنىن كونە قۇلاق قاريالار بىلمەسە، مەن تاپ باسىپ ايتا المايمىن.
ال زاتوبولوۆكا اتاۋى قازاق تۇگىلى، باسقا ۇلتقا دا جات. ماعىناسى بۇلدىر، ءمانى شامالى ءسوز. ولاي بولسا، «قۇتتى الاپ» دەگەن تاماشا جەر اتاۋىن قايتاراتىن مەزگىل جەتكەن جوق پا؟!
قازاق قازاق بولعالى كورگەن كۇنى ازاپ بولعانى، ال حح-شى عاسىردا وزگەلەرگە مازاق بولعانى وتىرىك ەمەس.  ءتانى ورتكە شارپىلعان، ساناسى دەرتپەن ۋلانعان، جانارى جاسپەن سۋلانعان حالىقتىڭ ءتىلى ءالى كۇنگە توقالدان تۋعان بالانىڭ كۇيىن كەشىپ كەلەدى.
اتامەكەنىمىزدى بىرلىگىمىزدىڭ ايعاعى، انا ءتىلىمىزدى تىرلىگىمىزدىڭ قاينارى دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، جەرىمىزدىڭ توبە قۇيقاسى سىپىرىلىپ، جايىلىمعا جامانى عانا قالعانىن، سۋىمىزدىڭ بالىعى مەن باقاسى تاۋسىلىپ، تابانى عانا قالعانىن، جاعالاۋدىڭ جەكەنى مەن بورىعى تاۋسىلىپ، كەلىمسەكتەردىڭ بوس قالبىرى مەن اراعى عانا قالعانىن، ال قازاق ءتىلىنىڭ بۇلتىلداعان بۇلشىق ەتى بار بىلەگى ەمەس، سۇيەگىندە جىلىك مايى بار، تەپسە تەمىر ۇزەتىن اياعى دا ەمەس، جاۋدىرەگەن جانارى عانا قالعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ەشقاشان كەمدىك كورمەگەن ورىس تىلىنە تەڭدىك سۇراعاندار پيعىلىن ءتۇسىنۋ قيىن. تىڭ  كەڭشارلارى قازاق اۋىلدارىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ايقىنداي المايتىنى  اقيقات.

اۆتوردان:

بۇل «قازاق» گازەتىندە 2011 ج. 25 قاراشا كۇنى (№ 46,47) جارىق كورگەن ماقالا. وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىندە دە (№ 139) جىتىقارا اتاۋى تۋرالى الىپ-قاشپا پىكىرلەر جازىلىپ جۇرگەندىكتەن وسىعان بايلانىستى تاعى ءبىر جاعدايعا نازار اۋدارعىم كەلەدى. ويتكەنى، ءجىتى قاراساڭ عانا ءسوز توركىنىن اڭعاراسىڭ.
كەزىندە جەتىسۋدى سەميرەچە، كوكشەتاۋدى سينەگورە دەپ اۋدارىپ العان ورىس تىلدەستەر جىتىقارانىڭ ەكىنشى بۋناعىنداعى «قارا» دەگەن ءسوزدى دە وزدەرىنشە وڭدەپ، دجەتىگورا دەپ تە جازعانىن بىلەمىز. سونداي جازۋلار قالاارالىق اۆتوبۋستاردىڭ بۇيىرىندە «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن.
قازاق توپونومياسىنداعى سىن ەسىمدەرگە كەلسەك، قازاق ۇعىمىندا قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلەتىن «ءۇش»، «جەتى»، «توعىز» ساندارىنا بايلانىستى قويىلعان اتاۋلار دا جەتكىلىكتى. ماسەلەن، توعىزاق. ونى كەيبىر باسىلىمدار توعۇزاق دەپ جازىپ ءجۇر. شىن مانىسىندە، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا،  اتاۋدىڭ ءتۇبىرى توعىز. ءبىر شايقاستا توعىز ۇلى بىردەي قازا تاپقان قىپشاق جۇرتىنىڭ  اقىلمان قارياسى: «توعىز-اق» دەپ بارماعىن شايناپ جىبەرگەننەن كەيىن تۋعان  اتاۋدا تاريح شىندىعى جاتىر.
«عىلىم» باسپاسىنان 1989 جىلى جارىق كورگەن «ورتالىق قازاقستاننىڭ جەر-سۋ اتتارى» دەگەن كىتاپتا بەرىلگەن تىزىمدە جىتىقارا اتاۋى  سان ەسىمدىك توپونوميالىق اتاۋلار قاتارىنا جاڭساق جاتقىزىلعان. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4-ءشى تومىندا قالانىڭ اتى جەتىقارا دەپ كورسەتىلگەن.
وسى قاتەلەردىڭ سالدارىنان كەيىن قالپىنا كەلتىرىلگەن قالا اتاۋى كوبىنەسە، اسىرەسە، ورىس تىلىندە قاتە ايتىلادى. كەيبىر تەلەديدار ديكتورلارى جيتيكارانى ىسىرىپ قويىپ، باياعىشا دجەتيگورا دەپ ساڭقىلدايدى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا دولانقارا دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل اتاۋدىڭ العاشقى بۋناعى دولان موڭعول تىلىندە دولوون، ياعني جەتى دەگەن ءسوز. بەلگىلى عالىم ە.مۋرزاەۆ ءوز زەرتتەۋىندە وسى اتاۋدىڭ ەكىنشى بۋناعىنداعى «قارا» ءسوزىن سلاۆيان تىلىندەگى  گورا (تاۋ), اۋعان تىلىندەگى گور (تاۋ), البان تىلىندەگى گۋر(تاۋ), ارميان تىلىندەگى قار (تاس), كونە ءۇندى تىلىندەگى گيريس( تاۋ), حيندي تىلىندەگى گار (قامال), گرۋزين تىلىندەگى گورا (تاۋ) سوزدەرىمەن سالىستىرادى. ارينە، انا تىلىمىزدەگى «قارا» ءسوزى تاۋ دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بىراق، ءبىز بىلەتىن جىتىقارادا جەتى تاۋ جوق، جالعىز-اق تاۋ بار. قازاقى ۇعىمعا سالساق، جالعىزتوبە. «قارايمىن قارايعانعا مال ما ەكەن دەپ» باستالاتىن حالىق انىندە ايتىلعانداي، بۇل ءسوزدىڭ باسقا ماعىناسى دا جەتكىلىكتى.وسى سوزدەرگە زەر سالساق، «جىتى»، «ءجىتى» دەگەن سوزدەر باجايلاپ قارا، انىقتاپ قارا دەگەندى،  ال ەكىنشى بۋناقتاعى ءسوز كادىمگى كورۋ، قاراۋ دەگەندى بىلدىرەدى ەمەس پە؟! ياعني، جىتىقارا اتاۋىن سان ەسىمنەن ەمەس، سىن ەسىمنەن ىزدەگەن ابزال.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1-ءشى تومىنىڭ 152 بەتىندە «جىتى» سوزىنە تۇسىنىك بەرىلگەن. وندا: «جىتى-تەز، شاپشاڭ، قولما-قول. جىتى قارا - تەز حابار الاتىن قاراۋىل ورنى (سم. كيرگيزسكو-رۋسسكي سلوۆار. يزدانيە ۆتوروە. ورەنبۋرگ، 1903, ستر 89)» - دەپ اتاپ جازىلعان.
«قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرىنداعى:
«الىس بولىپ بايان قىز بارا المايدى،
جىتى حابار جارىنا بەرە المايدى.
جۇرتىن جيىپ، قاراباي ويلاتسا دا،
سان كىسىدەن ءبىر كىسى تابا المايدى» - دەگەن شۋماقتاعى «جىتى» ءسوزى وسى ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني، جىتىقارانىڭ العاشقى  اتاۋى جىتىقارا بولىپ ايتىلۋى دا ىقتيمال.
ورىس پاتشاسىنىڭ وكىلى تەۆكەلەۆتىڭ 1748 جىلى جازىلعان قۇجاتتارىندا: «ابۋلگاير-حان كوچۋەت نىنە وت ورسكا نا ۆەرشينە كامىشلاك-رەكي نا دۆۋدەننۋيۋ ەزدۋ، ا دجانەبەك-تارحان - پو رەكە توبولۋ ۋ نازىۆاەموي گورى دجيتىكارا ەزدى نا تري دنيا» («يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆەكوۆ»، توم 3,152 بەت)» - دەگەن دەرەكتەر بار. وسى ورىس تىلىندەگى تاۋ اتىنىڭ جازىلۋىنان دا، ونىڭ اتاۋى جەتىقارا ەمەس، جىتىقارا بولعانى  كورىنىپ تۇر. قازىرگى جىتىقارا (ورىس تىلىندە جيتيكارا) اتاۋى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن تاريحي ادىلەت قالپىنا كەلتىرىلگەن تاريحي اتاۋ. ەندەشە وڭبەيتىن داۋدى قۋىپ، اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ نە قاجەتى بار؟!

اقىلبەك شاياحمەت،
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، جازۋشى

«اباي-اقپارات»