عاسىر تولعاعى جانە ودان سوڭ…
قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق. ءبىز كەشەگىسى تۇلدىر، بولاشاعى بۇلدىر حالىق ەمەسپىز. بابالارىمىز ءتىرى بولۋ ءۇشىن ءبىر بولعان، ەندى ءبىز ءىرى بولۋىمىز ءۇشىن ءبىر بولۋىمىز كەرەك.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
كۇيگە تۇسكەن مەنى الىس-جاقىن ساپارلارعا شاقىرۋداي-اق شاقىرىپ جاتىر. نەلىكتەن؟ بالكىم، «11» دەيتىن تەمىرجولدىڭ قوس رەلسىنە، ياكي اۋىلدىڭ قوس تارماقتى قاراجولىنا ۇقساستاۋ تاڭبادا ءبىر سىر بولار؟.. كىم ءبىلسىن، تىلسىمعا تولى دۇنيە عوي، قايسىسىن تەرەڭدەپ تانىعاندايسىڭ... قايتكەندە دە استانانىڭ وزىنە ءتورت رەت بارىپپىن: قىسقى ازيادا وليمپياداسى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى، جامبىل وبلىسىنىڭ ەلورداداعى كۇندەرى، بالۋان شولاق اتامىزدىڭ كەلىنى عازيزا جەڭگەمىزدىڭ 90-عا تولعان تويى. بۇلاردىڭ اراسىندا شالكودەدە وتكەن قازاقتىڭ حح عاسىرداعى ۇلى اقىنى مۇقاعاليدىڭ 80 جىلدىق تويىنا قاتىسۋ. جانە جاز بەن كۇزدىڭ توعىسار تۇسىندا جاسالعان ماسكەۋ ساپارى.
اسىرەسە، وسى ماسكەۋ ساپارىنىڭ اسەرى كوپكە دەيىن كوڭىلدەن كوشپەي-اق قويعان. ول، ارينە، باياعى بالا كەزدە «كيپۋچايا، موگۋچايا موسكۆا مويا، تى سامايا ليۋبيمايا!» دەپ اندەتەتىندەگى اسەر ەمەس. تورلاعان ويعا توسقاۋىل قويا الماعاندىقتان، قيالدىڭ قيىرلاردى كوپ كەزۋىنەن كەلگەن حال ەدى. سولاي بولۋىنا ساپاردىڭ ماقساتىنىڭ ءوزى-اق ءا دەگەننەن بەيىمدەگەن-ءدى. ال ماقسات: تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى ماسكەۋدە تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ سالتاناتىنا قاتىسۋ بولاتىن.
ماسكەۋدە ويانعان ويلار
قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق. ءبىز كەشەگىسى تۇلدىر، بولاشاعى بۇلدىر حالىق ەمەسپىز. بابالارىمىز ءتىرى بولۋ ءۇشىن ءبىر بولعان، ەندى ءبىز ءىرى بولۋىمىز ءۇشىن ءبىر بولۋىمىز كەرەك.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
كۇيگە تۇسكەن مەنى الىس-جاقىن ساپارلارعا شاقىرۋداي-اق شاقىرىپ جاتىر. نەلىكتەن؟ بالكىم، «11» دەيتىن تەمىرجولدىڭ قوس رەلسىنە، ياكي اۋىلدىڭ قوس تارماقتى قاراجولىنا ۇقساستاۋ تاڭبادا ءبىر سىر بولار؟.. كىم ءبىلسىن، تىلسىمعا تولى دۇنيە عوي، قايسىسىن تەرەڭدەپ تانىعاندايسىڭ... قايتكەندە دە استانانىڭ وزىنە ءتورت رەت بارىپپىن: قىسقى ازيادا وليمپياداسى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى، جامبىل وبلىسىنىڭ ەلورداداعى كۇندەرى، بالۋان شولاق اتامىزدىڭ كەلىنى عازيزا جەڭگەمىزدىڭ 90-عا تولعان تويى. بۇلاردىڭ اراسىندا شالكودەدە وتكەن قازاقتىڭ حح عاسىرداعى ۇلى اقىنى مۇقاعاليدىڭ 80 جىلدىق تويىنا قاتىسۋ. جانە جاز بەن كۇزدىڭ توعىسار تۇسىندا جاسالعان ماسكەۋ ساپارى.
اسىرەسە، وسى ماسكەۋ ساپارىنىڭ اسەرى كوپكە دەيىن كوڭىلدەن كوشپەي-اق قويعان. ول، ارينە، باياعى بالا كەزدە «كيپۋچايا، موگۋچايا موسكۆا مويا، تى سامايا ليۋبيمايا!» دەپ اندەتەتىندەگى اسەر ەمەس. تورلاعان ويعا توسقاۋىل قويا الماعاندىقتان، قيالدىڭ قيىرلاردى كوپ كەزۋىنەن كەلگەن حال ەدى. سولاي بولۋىنا ساپاردىڭ ماقساتىنىڭ ءوزى-اق ءا دەگەننەن بەيىمدەگەن-ءدى. ال ماقسات: تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى ماسكەۋدە تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ سالتاناتىنا قاتىسۋ بولاتىن.
ماسكەۋدە ويانعان ويلار
ورىس استاناسىنىڭ ورتالىعىنداعى پوكروۆ بۋلۆارى دەيتىن كوشەدەگى بەس قاباتتى 14-ءۇيدىڭ جانىنا جيىلعان جيىن قاراسى قالىڭداۋ بولدى. قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ باستاعان ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى، ەلدەن، اسىرەسە شىمكەنتتەن كوپتەپ كەلگەن اعايىندار، تاعدىردىڭ تالقىسىمەن وسىندا قىزمەت ىستەپ، وسىندا قالىپ قويعان قارتاڭداۋ قازاقتار، ماسكەۋ مەرياسىنىڭ وكىلدەرى، اتاقتارى «سسسر» دەپ باستالاتىن مايتالمان ءمۇسىنشى، ساۋلەتكەرلەر، تاريحشى عالىمدار...
الدىمەن ءسوز، ارينە، زاۋىتبەككە ءتيدى. وسىناۋ اردا ازاماتتىڭ ءسوزى عانا ەمەس، جان جالىنى دا ءاردايىم الاۋلاپ تۇراتىن سياقتانادى ماعان. اناۋ جىلدارى وزبەكستاندا ەلشى بوپ تۇرعانىندا تاشكەنتتەگى تولە بي مازارىن ساۋلەتتەندىرىپ، زاڭداستىرۋعا كوپتەن بەرى كونبەي كەلگەن وزبەك باسشىلىعىن كوندىرگەنى دە ەستە. نۇراتاداعى ايتەكە بي كەسەنەسىن دە سولاي ەتتى. ماسكەۋگە كەلگەلى باۋىرجان اعامىزعا ەسكەرتكىش ورناتىپ، باتىردىڭ اتىن ءبىر مەكتەپكە بەرۋدى ىسكە اسىرعان. ءوزىن وزگەگە قانداي جولمەن بولسا دا تانىتۋدان كەيىنگى بەس عاسىردا ەش تايىنىپ، تارتىنىپ كورمەگەن استام يمپەريانىڭ استاناسىنا ءوز تاريحىمىزدىڭ تۇلعالارىن تانىتۋ، تاڭبالاۋ قيىننىڭ قيىنى بولدى، ارينە. ەندى، مىنە، قىرىق ءتورت جىلدان تۇراتىن قىسقا عۇمىرىن كۇرەس، داڭق، قاسىرەت دەيتىن ءۇش-اق سوزبەن سيپاتتايتىنداي تۇرار اعاعا ەسكەرتكىش ورناتىپ وتىر. بۇل دا قىرۋار ىزدەنىستى، دايەكتى ارەكەتتى، ءتىپتى، قاجەتتى جەرىندە ءتۇرلى امال-ايلانى كەرەك ەتكەن. تۇپكى ماقسات - ءوز ەلىنىڭ كەشەگىسىن دە وزگەگە مويىنداتا ءتۇسۋ بوپ تۇرعاندا ولاردىڭ ءبارىن دە ىركىلىسسىز، تاباندىلىقپەن اتقارۋعا تۋرا كەلگەن. بالكىم، وسى ءىس جونىندە العاش وي تاستاپ، ءجون سىلتەگەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ رەسەيدەگى زور بەدەلى دە دەمەگەن بولار، ۇلى تۇرەكەڭنىڭ ارۋاعى دا جەلەپ-جەبەگەن شىعار، ايتەۋىر، ويداعى ماقسات ورايىن تاۋىپتى...
اق ءشايى ماتا سىرىلعاندا تۇرەكەڭنىڭ بەلىنە دەيىنگى بەدەرلى بەينەسى جارق ەتە ءتۇستى! تولقىن-تولقىن بۇيرا شاشى، دوڭەستەۋ كەلگەن جازىق ماڭدايى، قىرلى مۇرىن، تولىقتاۋ ەرىنى كوزگە وتتاي باسىلدى. ءاسىرەسە، كوزىلدىرىك كومكەرگەن كوزدەرى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىن وتكىزگەن مىنا ءماسكەۋگە اراعا جەتپىس بەس جىلداي ۋاقىت سالىپ جەتكەن باۋىرلارى - بىزگە ەرەكشە ىستىق ساعىنىشپەن قاراعانداي. سۋىق مەتالدان جاسالسا دا جۇزىنەن جىلىلىق لەبى ەسكەندەي! ءسال بۇگۋلى سالالى ساۋساقتارى سالدەن كەيىن سالەمىمىزدى الۋ ءۇشىن جازىلىپ كەتەتىندەي.
ارماندا كەتكەن اعانىڭ ەلدە ورناتىلعان تالاي ەسكەرتكىشتەرىن كورىپ ءجۇرىپ ءجۇرەككە اسەر ەتىپ، كوڭىل تولقىتارداي قۇدىرەتتىسىن كەزدەستىرمەگەن ەدىك. مىناۋ بولسا، عاجاپ. جانسىزعا جان بىتىرگەندەي. جاي جان ەمەس، باسقانىڭ جانىن الاۋ-جالاۋ ەتىپ، ويعا شومدىرارداي... ءمۇسىننىڭ اۆتورى - ازات بايارلين. ازات - قازاقستاننىڭ ونەرپاز ازاماتى. ازات... تۇرار اعانىڭ ءومىر بويعى باستى ارمانى دا ەلىنىڭ، قازاقتىڭ ازاتتىعى ەمەس پە ەدى. ەندەشە، سول ازاتتىق جولىنداعى ۇلى كۇرەسكەردىڭ ەسكەرتكىشىن ازات ەسىمدى ۇرپاقتىڭ جاساۋىندا دا ءبىر سيمۆوليكالىق سىر، قۇپيا بايلانىس جاتپادى ما ەكەن؟ بالكىم، بۇل ۇلى جاراتۋشىنىڭ تۇرەكەڭنىڭ رۋحىنا تۇسكەن مەيىرىمى، كەيىنگى تىرىلەر ءتۇسىنسىن دەگەن يشاراسى شىعار؟.. قايتكەندە دە ەل ازاتتىعى - سونىڭ جولىندا، تاريحتىڭ تايعاناعىندا جانىن وتقا دا سالعان، سۋعا دا سالعان اعانىڭ اسىل ارمانى بولعانى داۋسىز. وعان ونى تاعدىردىڭ ءوزى يتەرمەلەگەن ءتارىزدى. وزبىرلىققا، وپاسىزدىققا وق اتقان اكەسى رىسقۇلمەن بىرگە ءتۇرمەگە تۇسكەن توعىز جاسار بالانىڭ قۇدايدان ەڭ اۋەلى تىلەيتىنى ەركىندىك بولماعاندا نە بولۋشى ەدى. سونداي سابيلىك سانا ەسەيە كەلە كەڭەيىپ، جالعىز اكەسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ، قازاق تەكتەس كوپ حالىقتىڭ وتارشىلدىقتىڭ وراسان ۇلكەن تۇرمەسىندە قاماۋلى ەكەنىن تۇيسىنگەن، تۇسىنگەن، جانى اۋىرا سەزىنگەن. اۋىرعان جان جازىلۋدىڭ امالىن ىزدەگەن. جالعىز امال، جالعىز جول - ىمىراعا كەلمەيتىن كۇرەس قانا ەكەنىن تاپ باسىپ تانىعان. ال ول تانىم ونىڭ بۇكىل تاعدىرىنا اينالىپ كەتكەن. سيراتتىڭ قىل كوپىرىندەي قيىن دا قاتەرلى تاعدىر، سونىمەن بىرگە، قاسيەتتى دە تاعدىر بولاتىن ول.
سونداي تاعدىر پەشەنەسىنە جازىلعان جاس تۇرار ءوز ۇلتىنىڭ شەرلى تاريحىنا دا ەرتە زەر سالعان (كەيىنىرەكتە قازاقستان تاريحىن جازىپ قالام تەربەگەنى بەلگىلى). ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى ارپالىستا يساتاي باتىردىڭ مەرت بولعانىن دا، ماحامبەت اقىننىڭ باسى كەسىلگەنىن دە بىلگەن. كەنەسارى حاننىڭ قايعىلى تاعدىرىنان دا حاباردار بولعان. ءمايىتى زەڭبىرەكپەن اتىلعان اتالاس دەيتىندەي اتاسى بايزاق داتقانىڭ جانە سۇرانشى باتىردىڭ دا ازاتتىق قۇربانى بولعانىن جادىنا تۇيگەن. وتارشىلداردىڭ قازاقتى جەر-سۋىنان ايىرىپ، ەزگىگە سالۋىمەن قويماي، ادام قۇرلى كورمەگەن ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتىڭ نەشە ءتۇرلى قۇبىجىقتارىن جاساعانى جانىنا باتپادى دەيمىسىڭ. ابىز جازۋشى لەۆ تولستوي «سۇمپايى وفيتسەر» دەپ اتاعان چەرنياەۆتىڭ اسكەرى 1864 جىلى اۋليەاتانى تالقانداپ، باسىپ العاننان كەيىن سالىنعان تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفمان اتىنداعى (قازىرگى پۋشكين) كوشەگە «كيرگيزوۆ ي سوباك نە پۋششات!» («كيرگيز» دەگەنى ءبىز، قازاق قوي) دەپ باتتيتا جازىپ قويعانىن كورمەدى نەمەسە ەستىمەدى دەيمىسىڭ...
تۋعان حالقىن وسىنداي سۇمدىقتاردان قۇتقارۋعا باسىن ءبىرجولاتا بايگەگە تىككەن، جاراتىلىسىنىڭ ءوزى جالىن اتقان جانارتاۋعا ۇقساس جيىرماعا جاڭا كەلگەن تۇرار 1916 جىلى ارقادا امانگەلدى، جەتىسۋدا ۇزاق، بەكبولات، ءالي باتىرلار باستاعان كوتەرىلىستەردىڭ ءدۇبىرى جەتىسىمەن ءوزى ءجاسوسپىرىم ءداۋىرىنىڭ ءبىرازىن وتكىزگەن مەركىدە اقكوز باتىر كوتەرگەن تۋدىڭ استىنداعى كۇرەسكەر كوپكە كەپ قوسىلادى. زەڭبىرەك پەن پۋلەمەتكە نايزا، قىلىش قالاي قارسى تۇرا السىن، كوتەرىلىس وشاقتارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ وتى وشەدى. اياۋسىز جازالاۋ باستالىپ، البان كوتەرىلىسىنىڭ قولعا تۇسكەن ساربازدارى قاراقولدا قويداي قىرىلسا، مەركىدە اقكوزدىڭ سەرىكتەرى تەلەگراف باعانالارىنا اسىلعان. تۋرا ءبىر ەجەلگى ريمدەگى كراسس اسكەرىنەن جەڭىلگەننەن كەيىن ءپالەنباي شاقىرىمعا سوزىلعان باعانالارعا شەگەلەنگەن سپارتاك جاساعىنداي. زاماندارى اسا الشاق بولسا دا يمپەريالاردىڭ ەسكى-جاڭاسىنىڭ جاۋىزدىقتاعى ۇقساستىعى ەگىز قوزىداي ەكەندىگىنە قالاي تاڭ قالماسسىڭ!
بىرىگىپ قايتا كۇرەسكە ءتۇسۋ ءۇشىن بىرلىگى كۇشتى ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن تۇرار مەركىدە قابىلبەك سارمولداەۆ، ماقسۇت جىلىسباەۆ سەكىلدى سەرىكتەستەرىمەن قازاق جاستارى وداعىن قۇرادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقايلارمەن ساياسي سوقپاقتارى ارقيلى بولعانىمەن تۇپكى ماقساتتارى ءبىر رىسقۇلوۆ قازان توڭكەرىسىن ۇلت ازاتتىعىنا اپارار العاشقى باسپالداق رەتىندە قابىلداپ، ءاۋليەاتا سوۆدەپىنىڭ، ودان سوڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعىندا بولعان جىلدارىندا قانداي ارەكەتتەر جاساماسىن، ەلدى وتارشىلدىق بۇعاۋىنان ءبىرجولاتا بوساتۋدى نىسانا تۇتادى. بۇل كرەملدەن دە كورىنەتىن تىم ۇلكەن نىسانا ەدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىمەن قوسا بۇكىل ورتا ازيا دەربەستىككە بەت بۇرىپ بارا جاتسا، وعان ون جەردەن دەموكرات بولعانىمەن لەنين، ستالين، تروتسكيلەر قالاي كونسىن. كونگەن جوق. جوق نارسەنى سىلتاۋ قىلىپ رىسقۇلوۆتى تاشكەنتتەن ماسكەۋگە الدىردى. كومينتەرن. ودان سوڭ موڭعوليا. ودان كەيىن الماتى. كوپ كەشىكپەي نەپ ءداۋىرىنە نۇكتە قويىپ، ەلدى يندۋستريالاندىرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ سەكىلدى وراسان وزگەرىستى قولعا العان ستالينگە رىسقۇلوۆتىڭ قاي ماسەلەنى دە ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارا قاراستىراتىن العىر اقىلى كەرەك بولىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى داۋىرىنەن بەرى كۇش-قۇدىرەتتىڭ كىمدە ەكەنىن انىق اڭعارعان سوڭ ازاتتىقتى كوزدەيتىن اساۋلىعى بوساعان شىعار نەمەسە قازاقستاندا كىشى قازان توڭكەرىسىن جاساۋعا بارعان گولوششەكينمەن باستارى ءبىر قازانعا سىيماس دەدى مە، كىم ءبىلسىن، تۇراردى ماسكەۋگە شاقىرىپ، قۇرامىنا قازاق اۆتونومياسى دا كىرەتىن رەسەي فەدەراتسياسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دەگەن بيىك بيلىك بەرەدى... مىنە، سونداعى تۇرعىن جايى - مىنا كوشە، مىناۋ سۇرعىلت ءۇي. قىزمەت ورنى - كرەمل... ال، وندا وتىرعان ون جىلىندا التى ءجۇزدەن اسا ۇكىمەت ءماجىلىسىن وتكىزىپ، الىپ مەملەكەتتىڭ مىڭداعان ماسەلەسىن شەشىپتى. قازاقستاننىڭ وركەندەۋىندە اسا زور ماڭىزى بولعان تۇركسىب تەمىرجولىنىڭ قۇرىلىسى جونىندەگى كوميسسيانى تىكەلەي ءوزى باسقارىپ، جالعىز ماگيسترالدىڭ عانا ەمەس، ونىڭ بويىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ ينفراقۇرىلىمىنا دا باس-كوز بولعان. گولوششەكين سىندى جەندەتتىڭ ۇستانعان باعىتى ءبىر ۇلتقا ارنالعان ناعىز گەنوتسيدتىك ساياسات ەكەنىنە ءستاليننىڭ كوزىن جەتكىزىپ، تالاپ ەتىپ، قازاقتىڭ جارتىسىن جالماعان اشارشىلىقتى توقتاتقان. ال، ەگەر ول تاعى دا ەكى-ءۇش ايعا سوزىلعاندا جەر بەتىندە قازاق اتاۋلى قالار ما ەدى، قالماس پا ەدى؟ قالسا دا شەتەلگە اۋعان ازىن-اۋلاعى قالار. ال، ولار ەشقاشان دا قازىرگى قازاقستان سىندى تاۋەلسىز، قابىرعالى ەل بولا الماس ەدى... ەندەشە، ءبىزدى ونداي سۇمدىقتان ءبىرىنشى اللا ساقتاسا، ەكىنشى تۇرار سىندى اعامىز ساقتاعان! سوندىقتان دا، ءبىز ءبارىمىز، بۇكىل قازاق، بولاشاق ۇرپاقتارىمىز دا مىنا ەسكەرتكىشتە بەينەلەنگەن كىسىنىڭ رۋحىنا ماڭگى-باقي قارىزدارمىز.
- ماڭگى تاعزىم سىزگە، اعا! ءوزىڭىز اڭساپ وتكەن ازاتتىققا جەتكەن ەلىڭىز ءسىزدى ەشقاشان جادىنان شىعارمايدى. مىنا ەسكەرتكىشتى سونىڭ ءبىر بەلگىسىنە بالارسىز...
قانشا قۋانىشتى سالتاناتتا تۇرعانمەن وسىنداي ويلاردان سوڭ كوزگە جاس ىركىلدى...
ەسكەرتكىشتىڭ ەتەگىنە القىزىل گۇل شوقتارى قويىلىپ، جيىن تاراعان سوڭ تارازدان بىرگە كەلگەن سەرىگىم - «شىمىر اتا» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى وڭلاسىن ەسىركەپوۆ ەكەۋمىز ماسكەۋدى ءبىراز ارالاۋعا بەكىندىك تە، جاياۋ اياڭدادىق. بىراق، كوشەدەگى كورىنىس كوڭىلدى الاڭداتا المادى. الگىندەگى اسەردەن ارىلا المادىم. تۇرار اعا تۋرالى ويدى وي قۋالادى...
مىنا ءبىز كەلە جاتقان كوشەمەن دە ول كىسى ون جىل بويى ماشينامەن دە، جاياۋ دا تالاي-تالاي جۇرگەن شىعار-اۋ. بىراق، ءبىز قۇساپ الاڭسىز، ەنجارلاۋ كۇيدە ەمەس، كۇندەلىكتى كۇردەلى تىرلىكتىڭ اۋجايىن ويلاۋمەن دە، الىستاعى زامانانىڭ ءزايىلىنە وراي بولاشاعى بۇلدىرلاۋ بوپ تۇرعان ەل-جۇرتىن ساعىنۋمەن، سونىڭ قامىن جەۋمەن جۇرگەن بولار-اۋ، ءسىرا. اسىرەسە، 36-شى جىلى. كەيىن «ستاليندىك» دەگەن اتاۋعا يە بولعان سسسر كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى قارالىپ جاتقان تۇس. ول بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكا بولۋ ءۇشىن حالقىنىڭ كەمىندە جارتىسى جەرگىلىكتى ۇلت جانە اۋماعى ءبىر شەتەلمەن شەكتەس بولۋى شارت. ال، ونىڭ قازاقستانى بولسا، رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا. 32-33-ءشى جىلدارى قىرعىنعا ۇشىراعان قازاعىنىڭ سانى جالپى حالىقتىڭ جارتىسى تۇرماق، ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيدى... سوندا شارتقا سايكەس اۆتونوميا بوپ رەسەي قولاستىندا قالا بەرمەك پە؟ وسى سۇراق تۇرەكەڭنىڭ جانىن وتقا سالمادى دەيمىسىڭ؟ ءوزى ورتەنىپ كەتسە دە ەل دەگەندە ەشكىمنەن تايسالمايتىن ول قازاقتىڭ سانىن ءوزى باسقارعان بيلىكتىڭ قىلمىستىق جولمەن قولدان ازايتقانىن ءستاليننىڭ بەتىنە ايتىپ، قازاقستاننىڭ وداقتاس رەسپۋبليكا بولۋىن تالاپ ەتكەن شىعار-اۋ قايتسە دە... ال، ەندى سوندا، 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا قابىلدانعان كونستيتۋتسيا بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىن الماساق، 1991-ءدىڭ جەلتوقسانىندا سسسر كۇيرەگەندە تاۋەلسىز ەل بولار ما ەدىك، بولماس پا ەدىك؟ باۋىرلاس، تامىرلاس تاتارستان، باشقۇرتستان، ياكۋتيا سياقتى رەسەيدىڭ قولاستىندا قالا بەرەر مە ەدىك، قايتەر ەدىك؟ ءبىر قالساڭ، الپاۋىت يمپەريا ولسە دە قازىنالى قازاقستاننان ايىرىلار ما ەدى؟! ءبىزدى تۇرەكەڭ زامانىنداعى ۇرىمتال تۇستا قۇدايىمىز ساقتاعان ەكەن. تاۋبە، تاۋبە...
وسىنداي وي جەتەگىمەن قىزىل الاڭعا دا كەپ قالىپپىز. مىنە، لەنيننىڭ مازارى، ۇشار باسىنداعى بۇرىنعى ەكى باستى جىرتقىش قۇسىن ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، ورنىنا ستالين قىزىل رۋبيننەن ورناتتىرعان بەس جۇلدىزى بار سپاس مۇناراسى، قىپ-قىزىل بيىك قامال-قابىرعا... ءبارى باياعىدان تانىس. ءتىپتى، بالا كەزدە اسا ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن ءداپتەرگە سۋرەتىن دە سالاتىنبىز. سويتسەك... سويتسەك، مۇنداعىلاردىڭ بىزگە دەگەن جۇرەگى ىستىق ەمەس، مۇزداي سۋىق ەكەن عوي. 86-نىڭ جەلتوقسانىندا مىنا الاڭنىڭ ار جاعىنداعى پاتشا سارايىنان، گورباچەۆتىڭ اۋزىنان شىققان بۇيرىق الماتى الاڭىنداعى مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ قانىن توككەنى دە ەستە. الايدا كرەملدەن تۋىنداعان سودىرلىق جاستارىمىزدى جايپاعانىمەن، جاڭا زاماننىڭ، ەۋرازيانىڭ ءبىرتالاي ەلىنە ازاتتىق سىيلار زاماننىڭ بوسانار الدىنداعى عاسىر تولعاعىن، قيىن تولعاعىن توقتاتا العان جوق...
قاڭعىر-گۇڭگىر. اسا تانىس، وتكەن زاماندى ەسكە تۇسىرەر ءۇن. سپاس مۇناراسىنداعى ساعات 12-ءنى كورسەتىپ تۇر ەكەن. ايتپاقشى، مىنا يمپەريانىڭ باستى ساعاتى ءبىزدىڭ جەلتوقسانىمىزدان كەيىن ءدال بەس جىل وتكەندە سسسر-ءدىڭ باستى ساعاتى رەتىندە سوڭعى رەت سوعاتىنىن ءبىلدى مە ەكەن؟ ءاي، قايدان. جانسىز تەمىر عوي...
- قوناقۇيگە قايتايىق تا، - دەدى وڭلاسىن.
- ءيا، قايتايىق، - دەدىم مەن ساعاتقا قاراپ تۇرىپ ونىمەن قوشتاسقانداي...
استانادا اسقاقتاعان سەزىم
اينالايىن استاناما ءاردايىم قۋانىپ كەلەم. پەندە بولعان سوڭ كوڭىلگە ارا-تۇرا ءتۇسىپ تۇراتىن قاياۋ، كىربىڭ دەيتىندەرىڭ جايىنا قالىپ، مىنا جارىق دۇنيەنىڭ بار شۇعىلاسى ماعان قۇيىلعانداي، بار جاقسىلىعى ماعان بۇيىرعانداي وزىمشە ءبىر راحات حال كەشەم. سونداي حالدە ەسىلدىڭ وڭ جاعاسىن دا، سول جاعاسىن دا جالعىز ءوزىم جاياۋ كەزگەندى ۇناتامىن. كورەم دەگەنىڭدى كورەسىڭ، ويلايىن دەگەنىڭدى ويلايسىڭ. ەشكىم بوگەت جاسامايدى. ال، استانادا كورەتىن نارسە دە، كورىپ الىپ، ويعا تۇسىرەتىن جايلار دا، و-و، وتە كوپ. اسپانمەن تالاسقان، ارحيتەكتۋرالىق ءپىشىنى ءارتۇرلى، ارقيلى نىسانداعى ۇيلەر، بايتەرەك، حان شاتىر، تاۋەلسىزدىك، بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم، سپورت سارايلارى، ستاديون، كونتسەرت زالى، مينيسترلىكتەر ءۇيى، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ عيماراتتارى... قايسى ءبىرىن ايتارسىڭ، قيالداۋعا عانا بولاتىنداي عاجايىپتار. كەڭ-كەڭ كوشەلەر، گۇلزارلار، بۇرقاقتى الاڭدار. ەسىل جاعاسىنداعى اناۋ توبەدە جەلبىرەگەن كوك تۋىمىز كوز سالعاننىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ اكەتكەندەي. مارتەبە دەمەكشى، اسا ساۋلەتتى اق وردا ەلباسىنىڭ قىزمەت ورنى عانا ەمەس، مەملەكەتىمىزدىڭ الەم الدىندا مەرەيىن اسىرار ورنى بولەك عيمارات قوي. جارق-جۇرق ەتكەن نۇرلى قالانىڭ ءتۇنى قانداي كورىكتى!
وسىنىڭ ءبارىن كورگەن سايىن تاڭداي قاعاسىڭ. تاڭدانا تۇرىپ وتكەن ءبىر جايلاردى ەسكە تۇسىرەسىڭ... 1994 جىلعى 6 شىلدەدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جوعارعى كەڭەسكە كەلىپ، استانانى اقمولاعا كوشىرۋ جونىندە ماسەلە قويعاندا، ءتىپتى ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعان ارىپتەستەرىمىز دە بولىپ ەدى-اۋ. ەندى بۇگىندە سول ازاماتتار ءالادديننىڭ سيقىرلى شامىنىڭ قۇدىرەتىمەن اينالاسى ونشاقتى جىلدا ورناعانداي مىنا عاجايىپ قالانى كورگەندە نە دەر ەكەن، ءا؟.. راس، ولاردىڭ بىرقاتارى بۇگىندە مىنا دۇنيەدە جوق، كەيبىرى الىس-جاقىن شەتەلگە اسىپ كەتىپتى. ال، بارلارى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ كەلەشەكتى تىم الىستان كورە بىلەتىن جانە سول كەلەشەكتىڭ باستى باعدارلارىن ايقىن بەلگىلەي الاتىن قاسيەتى بار ەكەنىنە ەرىكسىز ءتانتى بولعان شىعار-اۋ قالايدا.
سوندا ەشقانداي ءالادديننىڭ شامىنسىز-اق بۇرىن الەم تاريحىندا بولىپ كورمەگەن تەزدىكپەن قۇرىلىسىنا وسى زامانعى ەڭ وزىق تەحنولوگيا مەن ماتەريالدار قولدانىلعان اسا سۇلۋ شاھار سالعان قانداي قۇپيا قۇدىرەت؟ ول، ارينە، تۋىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوتەرگەن ۇلى مارتەبەلى تاۋەلسىزدىك! استانا - سونىڭ پەرزەنتى، سونىڭ ماڭگىلىك الىپ تا اجارلى ەسكەرتكىشى.
ويدى وسىعان تىرەگەندە ەسكە تۇسەدى: سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە الماتىدا اراسان مونشاسى، «قازاقستان» مەيمانحاناسى، رەسپۋبليكالىق مۇراجاي سالىنعاندا وداقتىق باسىلىمدار ديمەكەڭ جارىقتىقتى جاپپاي سىناپ، «رەسپۋبليكاعا مۇندايلاردىڭ كەرەگى نە ەدى؟! بۇل - استامشىلىق» دەپ ۇلارداي شۋلاعانى دا ەستە. بۇل تاۋەلدىلىكتىڭ، بوداندىقتىڭ تۇسى ەدى.
ەندى، مىنە، تۇتاس استانا سالدىق. بۇل ەندى ەكى جارىم عاسىر ارمان ەتكەن، سول ءۇشىن قان دا توككەن، تەر دە توككەن، ازاپتى جولدان ءوتىپ جەتكەن ەڭ قىمبات قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسى!
تاۋەلسىزدىك! 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا ەل تاۋەلسىزدىگى سالتاناتپەن جاريا ەتىلگەندە مىنا دۇنيەگە قايتا تۋعانداي بولعان جوق پا ەدىك ءبارىمىز دە. عاسىر، تاريح تولعاتىپ ەلىڭ دۇنيەگە مۇلدە جاڭا تۇرپاتتا، ەندىگى جەردە ءبىر قۇدايدان وزگەگە قۇل بولمايتىنداي كەيىپتە كەلىپ جاتسا، ونىڭ ءاربىر ازاماتى ءوزىن دە سولاي سەزىنبەگەندە قايتۋشى ەدى. ءيا، ءبىز، بۇكىل قازاق، تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزىمىزگە قۋانىش جاسى ۇيىرىلە تۇرىپ قابىلدادىق، قارسى الدىق. ەگەر جەكە ادامنىڭ، كۇللى حالىقتىڭ جادىندا ەشقاشان، ەشقانداي جاعدايدا دا ۇمىتىلمايتىن جالعىز-اق ءسات بولاتىن بولسا، وندا ول ءبىز ءۇشىن، ءسوز جوق، تاۋەلسىزدىك جاريالانعان ءسات بولارى كۇمانسىز.
وسىناۋ وتانداستارىمىز ءۇشىن ەڭ قاستەرلى وقيعادان كەيىن بەس كۇن وتكەندە مەن ديماش اعاعا، قوناەۆقا سالەم بەرۋ ءۇشىن ۇيىنە باردىم. اقساقالىمىز وتە كوڭىلدى ەكەن. ءوڭى دە جاسارىپ كەتكەندەي جارقىرايدى. ءبىر-ءبىرىمىزدى تاۋەلسىزدىكپەن قۇتتىقتاپ، قۇشاقتاستىق.
- بۇل كوپتەن كوڭىلدە جۇرگەن ارمان ەدى عوي، ءىنىم! قۇدايعا شۇكىر، ورايى كەلىپ ورىندالدى، - دەپ ديمەكەڭ از-كەم ويلانىپ بارىپ ءسوزىن جالعادى. - راس، العاشقى كەزدە وڭاي بولماس. ءۇزىلىپ جاتقان ەكونوميكالىق بايلانىستار وراسان قيىنشىلىقتار تۋعىزباي قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە دەربەس مەملەكەتتىڭ بۇكىل ينستيتۋتتارىن قۇرۋ، ونىڭ ىشكى، سىرتقى ستراتەگيالىق باعىت-باعدارىن ايقىنداۋ دا جەڭىل-جەلپى شارۋا ەمەس... ايتسە دە مەن قازاقستاننىڭ كەلەشەگىنە قاتتى سەنەم. ول رەسۋرسقا باي، باسقا دا پوتەنتسيالى زور. باسقالارعا قاراعاندا ءبىز باستاپقى كۇردەلى كەزەڭنەن جەڭىلدەۋ وتەمىز...
ءيا، ديماش اعا ايتقانداي، كۇردەلى كەزەڭدە كوپ نارسە كۇرمەۋگە مۇلدە كەلمەيتىندەي حالدە ەدى. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كەيىنگى جىلدارىن جالاپ-جۇقتاعان داعدارىستىڭ جالماۋىز كەيپى ادام شوشىرلىقتاي ەدى. ونىڭ ورشىمەسە، دەندەلىپ دەس بەرەر ءتۇرى جوق بولاتىن. ساياسي تاۋەلسىزدىككە قۋانعان حالىق كۇندەلىكتى تىرلىكتە تورىعاتىنداي جاعدايدا ءجۇرىپ ءبىر عانا ازاماتىنا ءۇمىت ارتتى. ول - تاريح ساحناسىنا تابيعي تالانتىمەن جارقىلداي شىققان، حالىقتىڭ ءوز پەرزەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوگەرۋگە ءتيىس كوسەگە تەك نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن عانا كوگەرەدى دەپ ءبىلدى حالىق. قۇداي جارىلقاپ جاڭىلماپتى. جاڭىلماۋدىڭ دالەلى تاۋەلسىزدىك الىنعاننان كەيىن ەكى اپتادان سوڭ كەلگەن 1992 جىلدىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق كورىنە باستادى.
6 قاڭتار. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ توراعالىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى تالقىلاندى. ماقسات - الەمنىڭ ساياسي كارتاسىنا جاڭا عانا ەنگەن ەلدىڭ دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، زايىرلى مەملەكەت رەتىندەگى بۇكىل بولمىسىن زاڭمەن بەكىتۋ.
10 قاڭتار. پرەزيدەنت جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ ىشكى اسكەرلەرى قۇرىلدى. ماقسات - جاس مەملەكەتتى ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردەن قورعاۋ.
27 قاڭتار. وسكەمەندە قازاقستاندىق تۇڭعىش التىن قۇيماسى قورىتىلىپ شىعارىلدى. ماقسات - ەلدىڭ ءوزىنىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىن جاساقتاۋ.
30 قاڭتار. قازاقستان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە بولدى. ماقسات - ءوزىمىزدىڭ جانە الەمنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ۇلەس قوسۋ.
1-3 اقپان. پرەزيدەنت نازارباەۆ داۆوس فورۋمىنا قاتىستى. ماقسات - دۇنيەجۇزى دامىعان ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋ.
3 ناۋرىز. قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشەلىككە ءوتتى. ماقسات - ادامزات قاۋىمداستىعىندا ءوز ورنىن الۋ.
21 ناۋرىز. پرەزيدەنت نازارباەۆ بارلىق وتانداستارىن تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا تۇڭعىش تويلاناتىن ناۋرىز مەرەكەسىمەن قۇتتىقتادى. ماقسات - قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، اتا-بابا ءداستۇرىن جالعاستىرۋ.
7 مامىر. پرەزيدەنت نازارباەۆ قازاقستاننىڭ ءوز قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا جارلىق بەردى. ماقسات - قازاقستانعا بەرىك قالقان ورناتۋ.
29-30 قىركۇيەك. قازاقتىڭ دۇنيەجۇزىلىك تۇڭعىش قۇرىلتايى وتكىزىلدى. ماقسات - بۇكىل الەمدەگى قانداستارىمىزبەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ جانە ولاردىڭ وتانىمىزعا ورالۋىنا ىقپال جاساۋ...
مىنە، بۇلار قازىرگە دەيىنگى جيىرما جىلدا تاۋەلسىز قازاقستان ءجۇرىپ وتكەن نۇرلى جولدىڭ، اتقارىلار ۇلى ىستەردىڭ العاشقى باستاماسى عانا ەدى. ال، دانىشپان اباي اتامىزدىڭ جاقسىنى ءىستى باستاعانىنان تانى دەيتىن قاعيداتتىق پىكىرى بار عوي. وسىعان سايساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دە، ەلدىگىمىزدىڭ دە تىرەگى بوپ كەلە جاتقان ەلباسىمىزدى تەرەڭىرەك تاني تۇسكەندەي بولامىز. وسىناۋ ەلدىك قانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى قايراتكەردىڭ، اي ماڭدايلى ازاماتىمىزدىڭ دانالىعىنا سۇيسىنە تاڭدانباسقا لاج جوق. جانە ولاي ەتەتىن ءبىز عانا ما... نازارباەۆ فەنومەنىن تولىعىراق تانۋ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءاربىر قازاقستاندىق ءوز-وزىنە: «كەشە كىم ەدىك، بۇگىن كىمبىز؟» دەگەن ءبىر عانا سۇراق قويىپ، سوعان مەيلىنشە ءادىل، ادال جاۋاپ ىزدەگەنى ءجون بولار-اۋ. وسى سۇراقتى اندا-ساندا وزىمە قويعاندا، مەنىڭ ەسىمە ىلعي دا 96-شى جىلى جازدا نيۋ-يوركتىڭ كەننەدي اۋەجايىندا كەزدەيسوق كەزدەستىرىپ، از-كەم اڭگىمەلەسكەن ەگدەلەۋ امەريكاندىق تۇسە بەرەدى. الگى كىسى سۇراعان سوڭ ءجونىمدى ايتقانىمدا، قازاقستان دەگەن ەلدىڭ دە بار ەكەنىن، «بار» دەگەنىمدە ونىڭ جەر پلانەتاسىنىڭ قاي تاراپىندا ەكەنىن بىلمەي-اق قويعانى. ول تاڭداندى، مەن نامىستاندىم...
قۇدايعا شۇكىر، ەندى ءبىزدىڭ ەلدى قايدا دا بولسىن بىلمەيتىن كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ ادام جوق تا شىعار. ول نەنىڭ، كىمنىڭ ارقاسى؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ، تاۋەلسىز ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني قاتىناستارىمىزدىڭ ارقاسى. سولاردى مەيلىنشە بىلىكتىلىكپەن، زاماناۋي يكەمدىلىكپەن ورنىقتىرىپ، ەڭ اۋەلى قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك مۇددەسىمەن سايكەستىكتە جۇرگىزىپ وتىرعان ەلباسىنىڭ ارقاسى ەكەنى ايدان انىق. سونداي كورەگەندىكتىڭ ءناتيجەسىندە وسى 20 جىلعا عاسىرلار جۇگىن ارتۋمەن قاتار، قانشاما سىن-سىناقتاردان امان وتتىك. ەڭ باستىسى - ەل ىشىندە تۇراقتىلىق، بەرەكە-بىرلىك ساقتالدى. ەكونوميكالىق وڭ ساياساتتىڭ جانە نازارباەۆتىڭ ۇلتتىق قور جاساقتاۋ جونىندەگى كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ الەۋەتتى دەگەن ەجەلگى ەلدەرىنىڭ تالايىن السىرەتىپ كەتكەن، ءتىپتى كەيبىرىن دەفولتقا جەتكىزگەن قارجىلىق داعدارىستان دا ەسەن-ساۋ وتتىك. وسىنىڭ ءبارى قازاقستان بەدەلىن كوتەرىپ، الەمدىك ساياسي بيىكتەرگە شىعاردى. ەقىۇ-عا توراعالىق ەتىپ، ونىڭ ءسامميتىن جانە باسقا كوپتەگەن حالىقارالىق فورۋمدار وتكىزۋ، كەيدە ءتىپتى استانانى الەمنىڭ رۋحاني ورتالىعى دەگەن ءسوزدىڭ شىعىپ جاتۋى دا زور بەدەلدىڭ بەدەرلى كورىنىسى ەكەنى حاق...
...بۇگىندە ويلاپ وتىرسام، حح عاسىردىڭ تولعاعىنان تۋىپ، ءححى عاسىردىڭ باسىندا بەكەمدەلگەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءاۋ باستا جاريالانعان ساتىندە دە، ءتىپتى سوڭعى جوعارعى كەڭەستە، تۇڭعىش پارلامەنتتە دەپۋتات رەتىندە جەتى جۇزگە تارتا قازاقستان زاڭدارىن قابىلداۋعا اتسالىسىپ جۇرگەنىمدە دە اينالاسى جيىرما-اق جىلدا ەلىمىزدە وسىنداي كەرەمەتتەر جاسالاتىنىنا سەنبەپپىن. ەندى سول ەسكىرگەن سەنىمسىزدىكتى جاڭادان تۋعان اسقاق سەزىم، ەلىمە قاتىستى ماقتانىش سەزىم سەرپىپ، سەيىلتىپ، جويىپ جىبەرىپ وتىر. تاۋبە!
* * *
ۇستەل باسىندا باعانادان بەرى سەگىز جاسار نەمەرەم يبراھيم بىرەسە تەرەزەگە، بىرەسە الدىنداعى داپتەرگە قاراپ قويىپ بىردەمە جازىپ وتىرعان. زەر سالسام - تەرەزەدەن قازاقستاننىڭ سيمۆوليكاسى ىسپەتتەس بايتەرەك كورىنەدى ەكەن. ال، داپتەرگە ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشپەن سول بەينەلەنىپتى. «اينالايىن، قازاقستانىمىز دا، بايتەرەگىمىز دە، سەن دە - ءبارىڭ دە امان بولىڭدار»! دەدىم ىشتەي...
ارعىنباي بەكبوسىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى، جامبىل وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
تاراز.
