مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستاندا ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىتىلگەن بولاتىن.

اتالعان باعدارلامانىڭ ماقساتى - قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن تولىققاندى ساقتاي وتىرىپ، لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا، تىلدىك كاپيتالدى دامىتۋعا، ءتىل مادەنيەتىن ودان ءارى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋ. بۇل ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان ۇنەمى ۇلكەن قولداۋ بار.

مەملەكەت باسشىسى دا ءوز سوزىندە "قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ءرولى كۇشەيىپ، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭگە كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن",- دەگەن بولاتىن.

ال، وسى قازاق ءتىلىنىڭ قانداستار اراسىنداعى مارتەبەسى قانداي؟

شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني-رۋحاني قۇقىقتارى مەن مۇددەسىن قورعاۋدىڭ بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەرى قوردالانعان. قازاق دياسپوراسى ءومىر سۇرەتىن ەلدەردىڭ ءتۇرلى ۇستانىمدارىنا قاراي قازاق ءتىلىن وقىتۋ جۇمىسى وزگەرىپ وتىرادى. اتاجۇرتتان الىستاعى قانداستارىمىزدى انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى الاڭداتادى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدەگى ءتۇرلى قيىندىقتار شەتەلدەگى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالعان. 

البەتتە، قازاق دياسپوراسى وزدەرى ءومىر سۇرەتىن مەملەكەتتەردە سول ەلدىڭ جالپى ساياسي، مادەني قۇندىلىقتارىمەن مەيلىنشە ينتەگراتسيالانعان جاعدايدا ءومىر سۇرەدى. وزدەرى قونىستانعان ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرىپ، سول ەلدىڭ جالپى قۇندىلىقتارىن مويىنداعان. ەشبىر ەلدە شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى اراسىندا سەپاراتيستتىك پيعىلداعى نەمەسە مەملەكەتتىڭ رەسمي يدەولوگياسىنا جانە ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان وپپوزيتسيالىق ارەكەتتەر بايقالمايدى. كەيىنگى جىلدارى «وتانداستار قورى» تاراپىنان جۇرگىزىلگەن ءىس-ساپارلار ناتيجەسىندە شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيى تىكەلەي زەرتتەلىپ، تالداۋ جۇرگىزىلدى. 

ءار ەلدىڭ جاعدايىنا قاتىستى اقپاراتتارعا تالداۋ جۇمىستارى بەرىلمەستەن بۇرىن قازاق دياسپوراسىنىڭ انا ءتىلى توڭىرەگىندە تومەندەگىدەي ماسەلەلەرى بويىنشا جالپى قورىتىندى جۇرگىزىلگەن. ولار: قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي-كۇيى; قازاقشا وقىتاتىن كۋرستاردىڭ جاعدايى; قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ; جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا كادرلار دايارلاۋ; جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق مەكتەپتەرىنە پەداگوگ كادرلار دايارلاۋ; قازاق تىلىندە گازەت-جۋرنال باسىپ شىعارۋدىڭ جاعدايى; قازاق تىلىندەگى راديو، تەلەديدار باعدارلامالارىنىڭ جاعدايى; قازاق تىلىندە قازاقستاندىق راديو جانە تەلەونىمدەردىڭ وزگە ەلدەردە تاراتىلۋ جاعدايى ەدى. 

قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاعدايى. بۇگىندە شەتەلدەردەگى قازاق دياسپورالارى اراسىندا وزبەكستان مەن موڭعوليادا عانا قازاق مەكتەپتەرى بار. قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرى 2010 جىلعى ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمادان كەيىن ارالاس مەكتەپتەرگە اينالىپ، نەگىزگى دارىستەر قازاق تىلىندە ەمەس، قىتاي تىلىندە جۇرگىزىلە باستادى. ءدال وسىنداي تەندەنتسيا موڭعوليادا دا بايقالادى. موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا عانا قازاق مەكتەبى بار. جالپى 43 مەكتەپتىڭ 5 عانا قازاق مەكتەبى، قالعان 38 ارالاس مەكتەپ وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرەدى. قازاق مەكتەپتەرىندە پاندەردى بىرىڭعاي قازىق تىلىندە وقىتۋ توقتاتىلعان.

قازاق دياسپوراسىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ وتىرعان ەل – وزبەكستان. 2019 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جالپى سانى – 372. سالىستىرمالى تۇردە الىپ قارايتىن بولساق، وزبەك ەلىندە تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى 550 قازاق مەكتەبى بولعان. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىندا – 168 ارالاس مەكتەپ، بۇحارا وبلىسىندا – 11, ناۋاي وبلىسىندا – 56,  جيزاق وبلىسىندا – 4,  سىرداريا وبلىسىندا – 4, تاشكەنت وبلىسىندا – 127, حورەزم وبلىسىندا – 1, تاشكەنت قالاسىندا – 1 قازاق مەكتەبى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىمەن اينالىسادى. دەگەنمەن، ەتنيكالىق قازاقتار تۇراتىن وزبەكستاننىڭ وزگە وبلىستارىندا انديجان، قاشقارداريا، نامانگان، سامارقاند، سۇرحانداريا، فەرعانا وبلىستارىندا قازاق مەكتەپتەرى جوق. ويتكەنى، قازاق مەكتەپتەرىن، قازاق سىنىپتارىن اشاتىن بالا سانى جەتكىلىكتى ەمەس جانە قاجەتتى كادرلار جەتىسپەيدى. وزبەكستاندا جىل وتكەن سايىن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ازايۋدا. مۇنىڭ بىرقاتار ساياسي، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق سەبەپتەرى بار. 

وزبەكستاندىق قازاقتار اراسىندا بالالارىن جاپپاي وزبەك مەكتەپتەرىنە بەرۋ تەندەنتسياسى بەلەڭ العان. سەبەبى، قازاق جانە ورىس مەكتەبىنە بارعان بالالار لاتىن ەمەس، كيريلل الىپبيىنە جاتىق بولادى. ال قازاقشا وقۋ-ادىستەمەلىك ماتەريالداردىڭ بارلىعى كيريلل الىپبيىندە. وزبەك مەكتەپتەرى بارلىق پاندەردى تۇگەلدەي لاتىن الىپبيىمەن وقىتادى. قازاقتار بالالارىنىڭ مەكتەپ بىتىرگەندە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى ازايادى دەپ الاڭدايدى. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق مەكتەپتەرى جابىلۋدا. 

تاعى ءبىر سەبەپ، ەڭبەككە قابىلەتتى ورتا جاستاعى نەمەسە جاس ەتنيكالىق قازاقتار قازاقستانعا كوشۋدە. بۇل دا مەكتەپتەردىڭ ءتيىستى بالا سانىمەن قامتاماسىز ەتىلمەي جابىلۋىنا جول اشتى. 

باستاۋىش، نەگىزگى ورتا، جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋ قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىندا عانا قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق مەكتەپتەرى كادرلىق جانە وقۋ-ادىستەمەلىك تۇرعىدان قامتىلعان. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باستاۋىش جانە جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ستاندارتتارى بويىنشا وقۋلىقتارمەن قامتىلعان. 

قاراقالپاقستانداعى جەرگىلىكتى ينستيتۋتتاردا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن فاكۋلتەتتەردەن باسقا وزبەكستاندا نيزامي اتىنداعى تاشكەنت پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، سىرداريا وبلىسىنداعى گۇلىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عانا قازاق تىلىندە پەداگوگ كادرلار دايارلايدى.

قورىتا كەلگەندە، وزبەكستانداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋى، ۇلتتىق-مادەني قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاپ، جاڭعىرتۋى تۇرعىسىنان كوپتەگەن تۇيتكىلدى سۇراقتار بار. بۇل ماسەلەلەردىڭ باسىم بولىگى وزبەكستاننىڭ ەتنوسارالىق ىشكى ساياساتىنا تاۋەلدى فاكتورلار بولسا، بىرقاتارى قازاقستان تاراپىنان شەشىمىن تاباتىن ماسەلەلەر. 

قازاقشا وقىتاتىن كۋرستاردىڭ جاعدايى. قازاق مەكتەپتەرى جوق ەلدەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ كۋرستارىنىڭ تيىمدىلىگى جوعارى. قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا جاستاردىڭ قازاق ءتىلىن باستاۋىش دەڭگەيدە بولسىن ۇيرەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ءدال وسىنداي كۋرستار. قازاق ءتىلى كۋرسى اقش، ەۋروپا، تۇركيا، يران سەكىلدى ەلدەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى. 

«وتانداستار قورىنىڭ» قىزمەتكەرلەرى 2019 جىلى 24-29 تامىز ارالىعىندا اقش-تاعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ومىرىمەن جاقىننان تانىسۋ ءۇشىن ارنايى ءىس-ساپار ۇيىمداستىردى. ساپار اياسىندا نيۋ-يورك، چيكاگو، حيۋستون، سان-فرانتسيسكو جانە بوستون قالالارىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋلەر ءوتتى.

اقش-تىڭ ءتۇرلى قالالارىندا وننان استام قازاق دياسپوراسىنىڭ مادەني بىرلەستىكتەرى مەن ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. اتالعان ورتالىقتاردا قازاق ءتىلى كۋرستارى دەمەۋشىلىك قاراجات ەسەبىنەن قىزمەت اتقارادى. مۇعالىمدەر دە كوبىنە ەرىكتى تۇردە، تەگىن ۇيرەتەدى. 

نەگىزگى سۇرانىس – قازاق تىلىندەگى وقۋلىق كىتاپ، مۋلتفيلم، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى جانە بىرلەسكەن ءىس-شارالاردى وتكىزۋگە قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋ.

اقش-تاعى ەتنيكالىق قازاقتار اراسىندا ۇلتتىق، مادەني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتىپ، ناسيحاتتاۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاس بار. باسىم كوپشىلىگى انا ءتىلىن ۇمىتپاۋعا تىرىسادى. اسىرەسە، قانداستارىمىز اقش-تا تۋعان بالالارىنىڭ قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن بىلگەنىن قالايدى. 

باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن تۇركيادا ءومىر سۇرەتىن قازاقتاردىڭ ازشىلىق رەتىندە قۇقىقتارى تولىقتاي كەپىلدىككە الىنعان. ەتنيكالىق، تىلدىك، مادەني جانە ءدىني تۇرعىدان قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋعا ەشقانداي كەدەرگى جوق. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدە بىرقاتار ماسەلەلەر بار. 

بىرىنشىدەن، قازاقتار اسىرەسە، جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. مۇنىڭ سەبەبى، قازاقشا وقىتاتىن كاسىبي ماماندار مەن لاتىن الىپبيىندەگى وقۋ قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بولىپ وتىر. وسى ەلدەردە قۇرىلعان قازاق مادەني ورتالىقتارى ءوز مۇمكىنشىلىكتەرىمەن ەرىكتى تۇردە قازاقشا ۇيرەتەتىن مۇعالىمدەردى جالداپ، ءتۇرلى جاس توپتارىنداعى قازاقتارعا قازاقشا كۋرستار ۇيىمداستىرىپ وقىتۋدا. مۇعالىمدەر ەرىكتى نەگىزدە وقىتاتىندىقتان جانە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ كاسىبي مامانى بولماعاندىقتان كۋرستار اۋەسقوي ۇيرەنۋ، اۋىزەكى سويلەۋ، ءسوز جاتتاۋدان ارى اسا المايدى. 

ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ لاتىن الىپبيىندە قازاقشا كىتاپتار، قازاق ادەبيەتىن وقۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق ادەبيەتتى انا تىلىندە وقىپ ءبىلۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەلىپ وتىر. 

يران قازاقتارىنىڭ باسىم بولىگى اۋىزەكى تىلدە قازاقشا سويلەي الادى. اسىرەسە، جاسى 40-تان اسقان ازاماتتاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاقشا سويلەي الادى. جالپى يراندا قوعامدىق ورىنداردا پارسى تىلىنەن باسقا تىلدە سويلەسۋگە تيىم سالىنعان. بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ارنايى ءتىل ماماندىقتارىنا پارسىشادان وزگە تىلدە ءبىلىم بەرىلمەيدى. دەگەنمەن، وسىعان قاراماستان يراندىق قازاقتاردىڭ انا تىلدەرىن ۇمىتپاۋى ەرەكشە جاعداي. مۇنىڭ بىرقاتار الەۋمەتتىك-مادەني سەبەپتەرى بار.

بىرىنشىدەن، يران قازاقتارى ارقايسىسى ارجاقتا شاشىراپ ەمەس، قالالارداعى مولتەكاۋدانداردا ءبىر-بىرىنە جاقىن قونىستانعان. ارالارىندا الىگە دەيىن تىعىز تۋىستىق قاتىناس بار. وسى سەبەپتەن، قازاقتار اسىرەسە اعا بۋىن وكىلدەرى ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسەدى. 

ەكىنشىدەن، قازاقتار بالالارىن بالاباقشاعا بەرمەيدى. مەكتەپ جاسىنا جەتكەنشە بالالار ۇيدە قازاقشا سويلەسكەندىكتەن ءتىلى مەن باستاپقى ويى قازاقشا قالىپتاسادى. 

ۇشىنشىدەن، يراندىق قازاقتاردىڭ جاسى ۇلكەندەرى اعايىن-تۋىس اراسىندا اقساقال رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە، سول سەبەپتى جاس بۋىنعا ۇنەمى قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن جاس ۇرپاقتىڭ جادىن شەگەلەپ وتىراتىن فۋنكتسيانى مۇلتىكسىز ورىنداۋدا. 

تورتىنشىدەن، يران ۇكىمەتى قوعامدىق ورىنداردا پارسى ءتىلى مەن مادەنيەتىن مىندەتتەگەنىمەن، وتباسى مەن حالىق ىشىندەگى مادەني اركەلكىلىككە بارىنشا تولەرانتتى. مۇنداي تولەرانتتىلىق تىپتەن يراندىق ەۆرەيلەرگە دە تانىلعانىن اتاپ وتكەن ءجون. 

بەسىنشىدەن، يراندىق قازاقتاردىڭ ەتنوس رەتىندە بولمىسىن جوعالتپاۋعا دەگەن دياسپورالىق ءوزىن-ءوزى قورعاۋ تۇيسىگى اسا كۇشتى. 

التىنشىدان، قازاقتار اراسىندا پارسىلارمەن جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس نەكە مۇلدەم جوققا ءتان. مۇنىڭ باستى سەبەبى، قازاقتاردىڭ سۋننني حانافي ءمازحابىن قاتاڭ ۇستانۋىنان تۋىنداۋدا. وسىنىڭ ناتيجەسىندە وتباسىندا بالالاردىڭ ءتىلى قازاقشا شىعىپ وتىر. 

يران قازاقتارى اراسىندا، ونىڭ ىشىندە جاس بۋىننىڭ قازاقشا ۇيرەنۋگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى مول. دەگەنمەن، كوپتەگەن قوردالانعان ماسەلەلەردى تالداپ كورسەتكەن ءجون. 

بىرىنشىدەن، يراندا مەكتەپتەر تەك پراسى تىلىندە وقىتىلىپ، اراب الىپبيىندە جازىلاتىندىقتان قازاقستاننان ەلشىلىك ارقىلى كەلەتىن كيريلل نەمەسە لاتىن الىپبيىندەگى وقۋ قۇرالدارى كوبىنەسە پايداعا جارامايدى. 

ەكىنشىدەن، قازاقشا كاسىبي تۇرعىدان وقىتاتىن كۋرستار مەن ورتالىقتار مۇلدەم جوق. 

ۇشىنشىدەن، يراندا قازاق مادەني ورتالىعى الىگە دەيىن قۇرىلا الماۋدا. يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن يراندىق قازاقتار اشىق تۇردە قازاق مادەني ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى ۇكىمەتكە ءوتىنىش بىلدىرگەنىمەن ءالى كۇنگە دەيىن ۇكىمەتتەن رۇقسات بەرمەگەن. 

تورتىنشىدەن، يراندىق قازاقتار قازاقستاندىق سپۋتنيكتىك تەلەراديو باعدارلامالارىن كورۋ مۇمكىندىگى جوق. قازاق تىلىندە بىردە-ءبىر گازەت، جۋرنال، كىتاپ جاريالانبايدى. قازاقستاننان كەلگەن كىتاپتار كيريلل ءالىپبيى بولعاندىقتان كوپشىلىك وقي المايدى. 

بەسىنشىدەن، يراندىق قازاق جاستارىن ارنايى كۆوتامەن قازاقستاندا وقىتۋ ماسەلەسى جۇيەلى تۇردە جولعا قويىلماعان. 

«وتانداستار قورى» كەاق پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ديدار بولات

Abai.kz