بۇگىن تامىزدىڭ 24-ءى كۇنى، قازاق جەرىنىڭ شەكارالىق اۋماعى بەكىتىلگەنىنە – 100 جىل!

قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى 1920 جىلى قازان ايىندا جاريالاندى. سونىڭ الدىندا، قازاق جەرىنىڭ شەت-شەگىن بەلگىلەۋ ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلى پمەن ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆ (بايانداماشى) لەنينگە، بىردە ستالينگە كىرىپ ءجۇرىپ، 1920 جىلى 24 تامىز كۇنى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەرريتورياسىن بەكىتتىردى، وعان لەنين مەن ستالين قول قويدى. ء(بىز سول بەكىتىلگەن تەرريتوريانىڭ قازىر 15 پايىزىنان ايرىلىپ قالدىق. قاراقالپاقستان، شىرشىق – وزبەكستانعا، ەلەك، التايدىڭ ارعى بەتى، جازاتىر جوتاسى رەسەيگە بەرىلدى). بۇكىل الەم مەملەكەتتەرى 1991 جىلى سول تەرريتوريانى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جەرى رەتىندە تانىدى. سونداي تاريحي وقيعانىڭ 90 جىل تولۋى اتاۋسىز قالدى ء(بىر جىلدان كەيىن ءجۇز جىل تولادى). قازىرگى گەوساياسات تۇرعىسىنان العاندا اسا ماڭىزدى داتا. ءۇنسىز قالدىق. ءۇنسىز عانا قالىپ قويماي، بارلىق تاريحي-ساياسي، جاعىراپيالىق رەسمي باسىلىمدارعا قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسى 1991 جىلدان كەيىن بەكىدى دەپ جازدى. سوندا، بۇل قىرىمنىڭ كەبىن قۇشۋعا ۇرىندىراتىن تاريحي دولبار ەكەندىگى الگى «وقىمىستىسىماقتاردىڭ» ويىنا كەلمەگەنى مە؟

1920 جىلدىڭ 26 تامىز كۇنى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ جەر كولەمىن بەلگىلەۋ جونىندە دەكرەت دۇنيەگە كەلدى. بۇل ايتۋعا جەڭىل بولعانىمەن، قازاق جۇرتىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانى مويىنداتىپ، ءوز الدىنا ىرگە كوتەرۋى وڭاي بولعان جوق. جان بەردى، جان الىستى. كرەملدە وتكەن ۇزاق تارتىستان سوڭ، قىزىل پرولەتارياتتىڭ كوسەمى – لەنين ارنايى قاۋلىعا قول قويدى. بۇل جەكە ازات ەل بولۋدى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى. سول تارتىسى مول القالى ماجىلىستە بولاشاقتا قۇرالاتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى مەجەلەندى. نەگىزگى تارتىس «قازاق اۆتونومياسىنا قاي جەرلەر كىرەدى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، قاتتى ۋشىققانى بەلگىلى. بىراق الاش ارىستارى العا قويعان ماقساتىنا جەتتى. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق مەملەكەتى الدىنداعى تاريحي ميسسياسىن وسىلايشا ورىنداپ شىقتى. سول كەزدە بار-جوعى 29 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءاليحان مەن احمەتتىڭ دەم بەرۋىنىڭ ارقاسىندا ازۋلى توپتىڭ الدىندا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى جايىندا بايانداما جاسادى. ول باياندامادا استارحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرگانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن، جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى سۇرادى. كورسەتىلگەن جەردىڭ 81 پايىزىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىن. بۇل سول ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ 54 پايىزى ەدى. سول ماجىلىستە وتىرعاندار ەرمەكوۆتىڭ ايتقاندارىنا تولىقتاي بولماسا دا قوسىلاتىنىن ءبىلدىردى. بىراق مۇنى جەڭىس دەۋگە ەرتەرەك بولاتىن. ويتكەنى ەندىگى كەزەك اۆتونوميانىڭ اۋماعى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننىڭ الدىندا قورعاپ شىعۋ كەرەك ەدى. 12 تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وتكەن ماجىلىستە ءالىمحان ەرمەكوۆ بارىن سالدى. ويتكەنى ول ءيىسى قازاقتىڭ تاعدىر-تالايى شەشىلەتىن كەز ءدال وسى تۇس ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىندى جانە جاعدايدى اسا جەتىك بىلەتىندىگى ءھام شەشەندىگى ارقاسىندا ءوز ايتقاندارىمەن لەنيندى يلاندىرا الدى. ءتىپتى كوزبە-كوز سويلەسۋدەن كەيىن، قازاقتىڭ ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان اتىراۋ ءوڭىرىن دە الاش جۇرتىنا ماڭگىگە قايتارىپ بەردى. راس، ءسىبىر رەۆكومى 1922 جىلعا دەيىن سولتۇستىك وبلىستاردى قازاقستانعا قوسپاۋعا تىرىسىپ باقتى. بىراق اقىرى كونگەن ەدى. وسىلايشا الاش ارىستارى تۇعىش رەت الاش جۇرتىنىڭ شەكاراسىن رەسمي تۇردە بەكتىپ الدى.

تەرريتوريا ماسەلەنى قويىپ، ونى زاڭداستىرۋ، قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعىنا دەيىن انىقتاپ، ونداعى تۇرعىندار مەن ولاردىڭ كۇنكورىسىنە دەيىن ناقتىلاپ ايقىنداۋ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭەسى مەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بولاتىن. ولار سەنىمدى اقتادى. ماجىلىستە ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ، لەنيننىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماعاندا جانە وسى ءسوزدى لەنيننىڭ نۇسقاۋىنا تىرەپ، «لەنيننىڭ نۇسقاۋىن ورىندايسىڭدار ما، جوق پا!» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاتتى ايتقان ءسوزىنىڭ ناتيجەسىندە عانا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە شەشىلگەن. ول داۋعا تۇسپەيدى. ەندى وسى بەلگىلەنگەن تەرريتوريانىڭ ناقتى شەكاراسىن انىقتاۋ كەرەك دەگەن شەشىم ءتۇستى.قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەۋ تۋرالى جۇمىسى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن لەنين 12, 14, 18 جانە 19 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىستارىن ءوزى باسقارادى. 24 تامىزدا لەنين: «قاۋلى دايىن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايتا بايانداما جاساعانى دۇرىس. وسى بويىنشا زاڭداستىرۋ كەرەك» دەپ شەشىم شىعارادى. وسى شەشىم قابىلدانىپ شىققاننان كەيىنگى ءساتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەستەلىگىندە بىلاي جازادى: «ءوزىمنىڭ تابىسىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ شىقتىم. ول كەزدە بار-جوعى 29 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قولىمدى الىپ جاتتى. قاراسام، بوكەيحانوۆ جوق ەكەن. ءبارىمىز دالىزگە شىقتىق. قازاقستاننىڭ دەلەگاتسيا قۇرامى ون بەستەي ادام بولاتىن.ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. ون بەس، جيىرما مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءاليحان لەنينگە بەكىتىلگەن شەكاراعا تەزدەتىپ قول قويۋعا ءوتىنىش ەتىپتى، لەنين ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى». سونىمەن جالپى وتىرىستا بەكىتىلگەن تەرريتوريانى قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى ەتىپ بەكىتكەن بۇيرىق 26 تامىز كۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى. مىنە، سودان باستاپ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى قالىپتاستى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەكاراسى بەكىتىلگەن. سونىڭ بەكىتىلگەنىنە توقسان ءۇش جىل بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولدى. وسىنى اقپارات قۇرالدارى نەگە ايتپايدى؟ ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەمىز عوي. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى عوي. نەگە ۇندەمەيمىز؟ ءبىز تاريحىمىزدى، تاريحتاعى وقيعالاردى ۇلىقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك.مەن ءۇشىن 1920 جىلدىڭ 26 تامىزى – اللا جازسا، ماڭگىلىك ازات قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ماڭگىلىككە بەكىگەن كۇنى، ماڭگىلىك سالتاناتى».

تۇرسىن جۇرتبايدىڭ جازباسى

Abai.kz