كۇن سايىن تارىلىپ بارا جاتقان مىنا زاماندا تاريحي تامىرى، رۋحى مىقتىلاردىڭ عانا بولاشاعى بارلىعىنا كوزىمىز جەتكەندەي. ءتۇرلى وبەكتيۆتىك، سۋبەكتيۆتىك جاعدايلارعا بايلانىستى تاريحىن بىلە بەرمەيتىن، ۇلتتىق رۋحى السىرەگەن ۇلتقا اينالا باستاپىز. تاۋەلسىز ەل بولعان سوڭ، شىنايى تاريحىمىزدى تۇگەلدەۋگە، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى جاساۋعا كىرىسىپ جاتقان جايىمىز بار. سويتسەك، ءبىز دە وزگە حالىقتار سياقتى الەمدىك تاريحتا، الەمدىك وركەنيەتتە وزىندىك ورنى بار ىرگەلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ەكەنبىز.

تاريحتىڭ «قۇم باسقان» كونە «رۋحاني كۇمبەزدەرىنىڭ» ىشىندە الىستان مۇنارتىپ، جاقىنداعان سايىن جارقىراي تۇسەتىن ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال-ءفارابيدىڭ تۇلعاسى بيىكتەي تۇسەدى. قازاق ەلى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ءال-ءفارابيدى بىلە بەرمەدى. ونىڭ ەسىمى شىعىستانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە اتالىپ جۇرگەنىمەن دە ول وزىنە لايىقتى باعاسىن ءوز دارەجەسىندە تولىق الا الماي كەلدى. 1975 جىلى جارىق كورگەن وزبەك عالىمى م. حايرۋللاەۆتىڭ «ميروۆۆوززرەنيە فارابي ي ەگو زناچەنيە ۆ يستوري فيلوسوفي» (تاشكەنت، 1967), «م. فارابي: ەپوحا ي ۋچەنيە» (تاشكەنت، 1975) اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى شىعىپ، وسى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعاننان كەيىن بارىپ، قازاق عالىمدارى بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارا باستادى.

ءال-ءفارابيدى قازاق دالاسىنا الىپ كەلگەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار عۇلامالارىنىڭ ءبىرى اقجان ماشانوۆ بولدى. ول ءال-فارابي مۇراسىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋ ناتيجەسىندە فارابيتانۋدىڭ  نەگىزىن قالادى. «ءال-فارابي» تاريحي رومانىندا ونىڭ كوركەم بەينەسىن سومدادى.  ءال-فارابي جانە اباي» (الماتى، 1994)  ەڭبەگىندە ءار داۋىردە جاساعان قازاقتىڭ ەكى عۇلاماسى اراسىنداعى عىلىمي جانە رۋحاني بايلانىستار ماسەلەسىن زەردەلەدى. ۇلى عۇلامانىڭ ارتىندا قالعان عىلىمي مۇراسىن جان-جاقتى قاراستىرعان «ءال-فارابي» (الماتى، 1971), «ءال-فارابي جانە بۇگىنگى عىلىم» (الماتى، 2004) كىتاپتارى جارىق كوردى.

ءار جىلداردا «ەكىنشى ۇستازدىڭ» عىلىمي مۇراسىن ءتۇرلى جاقتارىنان قاراستىرعان ا. كوبەسوۆتىڭ، ا. قاسىمجانوۆتىڭ، ا. قاسىمجانوۆانىڭ، س. داۋكەەۆانىڭ، ت. ب. زەرتتەۋلەرى كىتاپ بولىپ شىقتى. سونىمەن بىرگە، ءال-فارابيگە ارنالعان ۇجىمدىق مونوگرافيالار، كونفەرەنتسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناقتارى جارىق كوردى. ءا. ءالىمجانوۆتىڭ «ۇستازدىڭ ورالۋى» (1975) رومانىندا عۇلامانىڭ كوركەم بەينەسى سومدالدى. ءال-فارابي جايلى زەرتتەۋلەر شەتەلدەردە دە، اسىرەسە اراب، تۇركى ەلدەرىندە جالعاسىپ جاتىر.

ءال-فارابي - عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىمەن دەرلىك، اينالىسىپ، 150-دەي عىلىمي تراكتات جازىپ، ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان ەنتسيكلوپەديست عۇلاما، ورتا عاسىرلارداعى تۇركىلىك، يسلامدىق وركەنيەتتىڭ جارىق جۇلدىزى. ونىڭ ەسىمى الەمدىك وركەنيەتتىڭ تاريحىندا ايگىلى ويشىل، فيلوسوف، ماتەماتيك، فيزيك، استرونوم، الەۋمەتتانۋشى، ءتىلدى، ءسوز ونەرىن، ساز ونەرىن زەرتتەۋشى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال بولدى. 

ول «عىلىمداردىڭ جىكتەلۋى تۋرالى ءسوز» اتتى ەڭبەگىندە عىلىمدى بەس سالاعا ءبولىپ جىكتەيدى:

 «ءبىرىنشىسى - ءتىل ءبىلىمى جانە ونىڭ بولىمدەرى;

ەكىنشىسى - لوگيكا جانە ونىڭ بولىمدەرى;

ءۇشىنشىسى - ماتەماتيكالىق عىلىمدار. بۇلار : اريفمەتيكا، گەومەتريا، وپتيكا، تالىمدىك استرونوميا، مۋزىكا عىلىمى، اۋىرلىق تۋرالى عىلىم، مەحانيكا;

ءتورتىنشىسى - فيزيكا جانە ونىڭ بولىكتەرى، ءدىني ءىلىم جانە ونىڭ بولىمدەرى;

بەسىنشىسى - ازاماتتىق عىلىم جانە ونىڭ بولىمدەرى، ءدىني ءىلىم جانە ونىڭ بولىمدەرى» ء(ابۋ ناسىر ءال-فارابي. تاڭدامالى تراكتاتتارى. الماتى، «ارىس»، 2009, 15-بەت). 

ورتاعاسىرلارداعى عىلىم ءبىرتۇتاس، ءالى ىشتەي جىكتەلىنىپ، جەكە سالا بولىپ قالىپتاسا قويماعان بولاتىن. سوندىقتان دا عالىمدار ءومىردىڭ، بارلىق  عىلىم سالالارىنىڭ ورتاق امبەباپ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن فيلوسوف بولدى. ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ سالماقتى جاعى عىلىمنىڭ فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرىن زەردەلەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەرىندە عىلىمنىڭ اسا ماڭىزدى پروبلەمالارى كوتەرىلىپ، عۇلامانى اسقان ويشىل، كەمەڭگەر فيلوسوف رەتىندە الەمگە تانىتتى.

يدەاليزم مەن يسلامنىڭ نەگىگى قاعيدالارىنان باستاۋ الاتىن ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفياسى ماتەرياليزمگە ارقا سۇيەيتىن باتىستىڭ فيلوسوفياسىنان وزگەشەلەۋ كەلەدى. عالىم مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر ءال-فارابي فيلوسوفياسىنا تىرەك بولعان ءۇش دايەكتەمەنى كورسەتەدى: «1) دۇنيەنى  ماڭگىلىك دەپ تانۋ; 2) زەرتتەۋ ءپرينتسيپى رەتىندەگى دەتەرمينيزم; 3) پاراسات جايىنداعى ءىلىم، بۇل ءىلىمنىڭ ادام جانىنىڭ ماڭگى ولمەيتىندىگى بەكەر دەيتىن قورىتىندىعا بەيىم تۇرعاندىعى» (ب. م. كەدروۆ، ش. ە. ەسەنوۆ، ا. ح. قاسىمجانوۆ. ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى. كىتاپتا: ءابۋ ناسىر ءال-فارابي. باقىت تۋرالى كىتاپ. الماتى، 2015, 20-بەت).

ءال-فارابي عىلىم سالالارىن جۇيەلەگەندە، ەڭ الدىنا ءتىل ءبىلىمىن قويادى. ويتكەنى، «بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن پايىمداۋ جولىمەن - ءوز ويىمىزدى قالاي جەتكىزۋ كەرەكتىگىنەن، ۇيرەتۋ نەمەسە ۇيرەنۋ كەرەكتىگىنەن، قالاي بايانداۋ، سۇراۋ، جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگىنەن ابستراكتسيالانۋ ارقىلى تاپتىق. وسى سەبەپتى بارلىق عىلىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىرىنشى عىلىم ءتىل تۋرالى عىلىم دەيمىن. ول زاتتارعا، ياعني سۋبستانتسيا مەن اكتسيدەنتسيالارعا اتاۋ بەرەدى. ەكىنشى عىلىم  - گرامماتيكا، ول اتاۋلاردى قالاي رەتتەۋ كەرەكتىگىنە، سۋبستانتسيالار مەن اكتسيدەنتسيالاردىڭ ورنالاسۋىن بىلدىرەتىن سوزدەر مەن سويلەمدەردى جانە سودان شىعاتىن سالدارلاردى قۇراستىرۋعا ۇيرەتەدى».  بۇل جەردە عۇلامانىڭ ادامنىڭ ادام رەتىندەگى سانالى تىرشىلىگىندە، ادامنىڭ ءومىردىڭ قۇپيالارىن تانىپ-بىلۋىنە كومەكتەسەتىن عىلىمي ىزدەنىستەرىندە ءتىلدىڭ ايرىقشا ورنىنا ەرەكشە ءمان بەرگەندىگى كورىنەدى. 

ءال-ءفارابيدىڭ انىقتاۋىنشا، ءتىلدىڭ سان قىرلى قىزمەتى تىكەلەي لوگيكامەن بايلانىستى: «ول قورىتىندى الۋ ءۇشىن لوگيكالىق فيگۋرالارعا ساي بايانداۋىش سويلەمدەردى قالاي ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىنە ۇيرەتەدى. سولاردىڭ ارقاسىندا ءبىز تانىماعاندى تانيمىز، نەنىڭ اقيقات، نەنىڭ جالعان ەكەندىگى تۋرالى پىكىر ايتامىز» (سوندا).

«پوەزيا (ونەرى) تۋرالى» تراكتاتىندا ول نەگىزىنەن، ارابتىڭ ءسوز ونەرى جايلى ويلارىن  باسقا ەلدەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، اڭگىمەلەيدى. ولەڭدەگى دىبىستىڭ، ىرعاقتىڭ، باسقا دا بولىكتەردىڭ، شارتتاردىڭ، ايتىلىمنىڭ  ۇيلەسىم تابۋى زاڭدىلىق دەيدى. بۇل جەردە ءسوز ونەرىنىڭ بەينەلەۋشىلىك سىپاتى باسقالارمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءدال كورسەتەدى.  

ونىڭ «پوەزيا (ونەرى) تۋرالى» تراكتاتىنداعى «دەمەك، ونەر ەكى تۇرگە بولىنەدى: بىرەۋىنىڭ ماقساتى تاماشا كوركەمدىككە يە بولۋ، ەكىنشىسىنىڭ ماقساتى پايداعا يە بولۋ»; «تەك تاماشا كوركەمدىككە جەتۋدى ماقسات ەتەتىن ونەر فيلوسوفيا دەپ،  نەمەسە ابسوليۋتتىك ماعىنادا ايتقاندا، دانالىق دەپ اتالادى» (سوندا، 35-بەت)-دەگەن پىكىرلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويعان جوق. عۇلامانىڭ «بارلىق پوەتيكالىق شىعارمالار ءبىر نارسەنى قيالمەن جاقسى بەينەلەۋ ءۇشىن عانا شىعارىلعان» (233-بەت)-دەگەن وي تۇيىنىندە ءسوز ونەرىنىڭ باستى قاسيەتى اشىلعان.

عالىمنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات»، «باقىتقا جەتۋ جايىندا»، «باقىت جولىن سىلتەۋ»، «ازاماتتىق ساياسات»، «سوعىس پەن بەيبىت ءومىر تۋرالى كىتاپ»، «قوعامدى زەرتتەۋ كىتابى» ەڭبەكتەرىندە  ادام قايتسە، باقىتتى بولادى، ادامدار باقىتتى ءومىر سۇرە الاتىن قوعامدىق قۇرىلىس قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ماسەلەنىڭ مانىنە تەرەڭدەپ بارادى. 

ءال-فارابي قوعام دۇرىس بولۋ ءۇشىن وندا ءومىر سۇرەتىن ادامدار دۇرىس بولۋ كەرەك دەپ بىلەدى. ال ادامداردىڭ الدىنا بەلگىلى ءبىر ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋ ءۇشىن بارىنشا ۇمتىلاتىنى بەلگىلى. سوندا ادام تىرشىلىگىنىڭ بار ءمانى باقىتتى بولۋعا سايادى. «ەكىنشى ۇستاز» ادام ءومىرىنىڭ ەڭ جوعارى ساتىسى سانالاتىن «باقىت» كاتەگورياسىنا توقتالىپ، وعان فيلوسوفيالىق تۇرعىدان سىپاتتاما، تەرەڭ تالداۋلار جاسايدى. ول «ادامزات كەمەلدىگىنىڭ ەڭ بيىك دارەجەسىنە جەتكەن» ادامدى باقىتتى ادام  سانايدى. ادام باقىتتى بولۋ ءۇشىن ول ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدىڭ باسشىسى دا  كەمەل ادام بولۋى كەرەك»، «ادامدار ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلى جان ءبىرىنشى باسشى بولۋعا ءتيىس» دەپ بىلەدى. وسىنداي ويمەن باسشىعا قويىلاتىن التى تالاپتى اتايدى: 

«ءبىرىنشى شارت - دانا بولۋ.

ەكىنشى شارت - قالاعا ارناپ ءبىرىنشى يمامدار (باسشى، د. ى.) بەلگىلەگەن زاڭداردى، ەرەجەلەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى جادىندا ساقتاپ، جەتىك ءبىلۋ، ءوزىنىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىن وسىلارعا سايكەس جۇرگىزۋ.

ءۇشىنشى - بۇرىنعىلاردان ءتيىستى زاڭ ساقتالماعان جاعدايدا، ءبىرىنشى ادامداردىڭ ۇلگىسىمەن ارەكەت جاساي وتىرىپ، بۇل جونىندە تاپقىرلىق كورسەتۋ.

ءتورتىنشى - ءبىرىنشى يمامدار اڭداي الماعان نارسەلەردى بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان جاعدايدى دا، بولاشاق وقيعالاردى دا قالاعان كەزىندە تانىپ-ءبىلىپ وتىرارلىقتاي تاپقىر دا بىلگىر بولۋ; ءوزىنىڭ وسىنداي ءىس-ارەكتىندە ول حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋدى ماقسات ەتۋگە ءتيىس.

بەسىنشى - ءبىرىنشى يمامداردىڭ زاڭدارىن جانە سولاردان كەيىن، ولاردىڭ ۇلگىسى بويىنشا ءوزى بەلگىلەگەن زاڭداردى ورىنداۋعا جۇرتتى ءوز سوزىمەن جىگەرلەندىرە ءبىلۋ. 

التىنشى - اسكەري ىستەردى جۇرگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى دارەجەدە قايراتتى بولۋ، ونىڭ بەر جاعىندا اسكەري ونەردى قىزمەت بابىنداعى ونەر رەتىندە جانە بيلەۋشى ونەر رەتىندە ءبىلىپ الۋ». 

عۇلاما «ادامدار ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلى جان ءبىرىنشى باسشى بولۋعا ءتيىس...» (سوندا، 356-بەت)-دەپ، نەگىزگى ويىن نىعارلاي تۇسەدى. سوندا ەڭ تاڭداۋلى، كەمەلدىككە جەتكەن باقىتتى ادام قانداي ادام؟ بۇل ساۋال - ادامزات قوعامىن ادام-اتا جارالعالى بەرى ويلاندىرىپ كەلە جاتقان ماڭگىلىك ماسەلە. ءال-فارابي «باقىت جولىن سىلتەۋ»، «باقىتقا جەتۋ جايىندا»، «مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ناقىل سوزلەرى»، «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» سەكىلدى ەڭبەكتەرىندە وسى ماسەلەگە تەرەڭدەي بارىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ قۇنىن جويماعان باعالى پىكىرلەر ايتتى. جاھاندانۋدىڭ سالدارىنان الەم داعدارىسقا، توقىراۋعا ۇشىراپ وتىرعان مىنا زاماندا ءال-فارابيدىڭ گۋمانيستىك يدەيالارعا نەگىزدەلگەن عىلىمي وي-پىكىرلەرىنىڭ ومىرشەڭدىگى كورىنىپ تۇر. 

ءال-فارابي ومىرگە كەلگەن ءاربىر ادام باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى دەيدى:    «باقىت - ءاربىر ادام ۇمتىلاتىن ماقسات...» ء(ال-فارابي. الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتتار. الماتى،  «عىلىم»، 1975, 3-بەت), «جان بىتكەننىڭ ءبارى ەڭ بيىك كامەلەتتىككە جەتۋ ءۇشىن جارالعان، ول بۇعان وزىنە ءتان بولمىس ساتىسىنا سايكەس جەتە الادى» ء(ال-فارابي. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار. الماتى، 1973, 347-بەت).

ادامنىڭ باقىتقا جەتۋ جولىنداعى كۇرەسىندە ءۇش ءتۇرلى جاعدايدى باسىنان وتكەرەدى. ولار: «1. بۇل - ارەكەتتەر، ادام ءوزىنىڭ دەنە مۇشەلەرىن پايدالانۋ ءۇشىن كەرەكتى ارەكەتتەر، مىسالى، ورنىنان تۇرۋ، وتىرۋ، كولىككە ءمىنىپ ءجۇرۋ، كورۋ، ەستۋ ءۇشىن كەرەكتى ارەكەتتەر. 2. جان ەففەكتىلەرى. مىسالى، قۇشتارلىق، راحات، قۋانىش، اشۋ، قورقىنىش، جابىرقاۋ، كۇيىنۋ، قىزعانىش جانە سول سياقتىلار. 3. اقىل-پاراسات. بۇل ءۇشىنشىسى ادامنىڭ بۇكىل ءومىر بويىندا بولادى نەمەسە كەيدە بولىپ، كەيدە بولمايدى». 

وسى ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى اقىل-پاراسات - ادامداردىڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن اللانىڭ سىيلاعان سىيى. «ادام ناق وسى اقىل ارقىلى ادام بولعان...»;  «اقىل-پاراسات كۇشى - ادامنىڭ ويلاۋىنا، پايىمداۋىنا عىلىم مەن ونەردى ۇعىنۋىنا جانە جاقسى قىلىق پەن جامان قىلىقتى ايىرۋىنا كومەكتەسەتىن كۇش» (سوندا، 194-بەت). 

اقىلدى، پاراساتتى بولۋ ءۇشىن ادام ءومىر بويى وقۋمەن، وقىعاندارىن بويىنا توقۋمەن، جاقسىلاردان ۇيرەنۋمەن  وتەدى: «ۇيرەتۋ دەگەنىمىز - حالىقتار مەن قالالارعا تەوريالىق ىزگىلىكتەردى دارىتۋ دەگەن ءسوز». جاقسى تاربيەمەن دۇرىس باعىتتا بەرىلگەن ءبىلىم ادامدى كەمەلدىككە، دانالىققا قاراي باستايدى. «دانالىقتىڭ ەرەكشەلىگى - ءاربىر تۇپكى نارسەنىڭ شەكتى سەبەپتەرىنىڭ وعان مالىمدىلىگى بولسا جانە ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى باقىت بولسا، ال ماقسات سول سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولسا، وندا، دانالىق دەگەنىمىز، شىن باقىت بولىپ تابىلاتىن زات تۋرالى ءبىلىمنىڭ بىزگە بەرەتىنى بولىپ شىعادى. دانالىق دەگەنىمىز - شىن باقىت تۋرالى ءبىلىم بەرەتىن نارسە، ال پايىمداعىشتىق - باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ورىنداۋ كەرەك بولاتىن ارەكەتتەر تۋرالى ءبىلىمنىڭ بەرەتىن دۇنيەسى» ء(ال-فارابي. باقىت تۋرالى كىتاپ. الماتى، 2015, 16-بەت). 

باقىت دەگەننىڭ نە نارسە ەكەندىگىن جان-جاقتى بىلىمدارلىعىنىڭ، ويشىلدىعىنىڭ ارقاسىندا جان-جاقتى  تۇسىندىرەدى; ءار ءتۇرلى قىرىنان سىپاتتايدى: 

«كەيبىرەۋلەر ءلاززات الۋدى ەڭ جوعارى باقىت دەپ، ەسەپتەيدى. ەندى بىرەۋلەر بايلىقتى باقىت دەپ، سانايدى. ءۇشىنشى بىرەۋلەر باقىتتى سول ەكەۋىنىڭ ۇشتاسۋى دەپ بىلەدى» (سوندا، 311-312 بەتتەر); 

«باقىت دەگەنىمىز -  يگىلىكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قادىرلىسى، ەڭ ۇلكەنى  جانە ەڭ جەتىلگەنى...» (سوندا، 5-بەت); 

«...ءبىز فيلوسوفيانىڭ ارقاسىندا باقىتقا جەتەمىز. ال ونى ءبىز جاقسى اقىل-پاراسات ارقىلى مەڭگەرەمىز» (سوندا، 36-بەت); 

«ەڭ دۇرىسى، باقىت - وقىعاندا، ساباق العاندا، ءبىلىمدى يگەرۋ، ءارتۇرلى ونەرلەردى ۇيرەنگەندە، ولاردى يگەرۋ، (ولارعا سايكەس) جۇمىستاردى ورىنداۋ سياقتى يگىلىكتى ىستەر ارقىلى قول جەتەتىن ماقسات» (سوندا، 258-بەت);

«باقىت - ءوز باسىڭ ءۇشىن كوكسەيتىن يگىلىك; بۇعان ەشبىر جاعدايدا جانە ەشقاشاندا باسقا نارسەگە بولا تالپىنبايدى، ويتكەنى (باقىتتىڭ) ارجاعىندا ادامنىڭ قولى جەتە المايتىن بۇدان ارتىق نارسە جوق. باقىتقا جەتۋگە كومەكتەسەتىن ەركىن ارەكەت - تاماشا ارەەكەت. مۇنى تۋعىزاتىن ادەت-عۇرىپ - قايىرىمدىلىق. قايىرىمدىلىق دەگەنىمىز، ونىڭ ءوزى بەلگىلەگەن، بىراق باقىتقا جەتۋ ماقساتىنان تۋعان جاقسىلىق. باقىتقا (جەتۋگە) بوگەت جاسايتىن ارەكەت جامان نەمەسە سۇمپايى ارەكەت بولماق. بۇل ارەكەتتى تۋعىزاتىن ادەت-عۇرىپ - كەمشىلىك، كەسەپات، پاسىقتىق» (سوندا، 179-بەت). 

ءال-ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ءسانى، ەڭ جوعارعى شىڭى بولىپ سانالاتىن باقىت جاننىڭ بايلىعىنا، ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلەدى. «جاقسى مىنەز-قۇلىق پەن اقىل كۇشى بولىپ، ەكەۋى بىرىككەندە - بۇلار ادامشىلىق قاسيەتتەر بولىپ تابىلادى» (سوندا). جانى جايساڭ، ادامگەرشىلىگى مول ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى دا جاقسى كەلەدى. جاقسى مىنەز-قۇلىق ءبىلىم الۋ، ۇيرەنۋ بارىسىندا كوبىنە تاربيەمەن قالىپتاسادى.       

«ادامنىڭ بويىنا دارىعان، حالىقتار مەن قالا تۇرعىندارىنا ءتان جانە بۇل دۇنيەدە تيەسىلى باقىتقا جەتۋىنە، و دۇنيەدە اسقان راحاتقا كەنەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىن ءتورت ءتۇرلى نارسە بار، بۇلار: تەوريالىق ىزگىلىكتەر، ويشىلدىق ىزگىلىكتەر، ەتيكالىق ىزگىلىكتەر جانە پراكتيكالىق ونەرلەر».

«ادامنىڭ يگى قىلىقتارى مەن جاقسى ارەكەتتەرىن جاساۋعا كومەكتەسەتىن جان قاسيەتتەرى - ىزگىلىكتى قاسيەتتەر، ال ادامنىڭ پاسىق ىستەر مەن وڭباعان ارەكەتتەر جاساۋىنا سەبەپشى بولاتىندارى - سۇرقيالىق، كەمشىلىك نەمەسە وپاسىزدىق بولىپ تابىلادى» 

ادامنىڭ سانالى ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن - دەنىنىڭ ساۋلىعى مەن جان ساۋلىعى. وسى ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ساي، ۇيلەسىم تاپقاندا عانا ادام باقىتتى بولا الادى. دەنساۋلىقتى دارىگەر قاداعالاسا، جان ساۋلىعى - اسا كۇردەلى; ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ دۇنيەگە كوقاراسىنان باستاپ، العان بىلىمىنە، تاربيەسىنە، ومىرلىك ماقساتىنا، ماماندىعىنا، قورشاعان الەۋمەتتىك ورتاسىنا سياقتى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى.  

«دەنە سياقتى جاندا دا وزىنە ءتان دەنساۋلىعى جانە ناۋقاسى بولادى. جاننىڭ ساۋلىعى سول، ونىڭ ءوزىنىڭ جانە بولشەكتەرىنىڭ جايى جاقسى بولۋىنىڭ اسەرىنەن ءاردايىم ىزگى قىلىقتار كورسەتىلەدى، يگىلىكتى ىستەر ىستەلەدى جانە تاماشا ارەكەتتەر جاسالادى. ال جاننىڭ ناۋقاستىعى سول، ونىڭ ءوزىنىڭ جانە ونىڭ بولشەكتەرىنىڭ جايى ناشار حالدە بولۋىنىڭ اسەرىنەن ءاردايىم جامان قىلىقتار كورسەتىلەدى، ازعىندىق ىستەر ىستەلەدى جانە سوراقى ارەكەتتەر جاسالادى». «جامان مىنەز-قۇلىق - رۋحاني كەسەل». جان سۇلۋلىعى، جاقسى مىنەز ادامدى قايىرىمدى ەتەدى. «قايىرىمدىلىق ادامدار جانىنان بەرىك ورىن العاندا، نە ادامدار ۇستامدى بولعاندا، قالالاردا تەرىس قىلىقتار جويىلادى» (سوندا، 201-بەت).

ءال-فارابي ادامدارعا ءومىردىڭ نەبىر قيىن-قىستاۋ ساتتەرىندە بىرجاقتىلىقتان، ۇشقارىلىقتان ساقتاندىرىپ، تەڭ ورتا شاماسىن ۇستاۋدى ۇسىنادى. ورتادان اۋىتقاۋشىلىق جاقسىلىققا اپارا بەرمەيدى دەپ، ەسكەرتەدى. «ءبىز قانداي ارەكەت، قانداي ءىس ىستەسەك تە سودان راحات تابۋ، سونىڭ راحاتىن كورۋ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بولادى» دەي كەلىپ، «سەزىمدىك راحات ءبىزدى جاقسى (ارەكەتتەر) جاساۋعا يتەرەتىنىن كورسەك، ءبىز سونى ىستەۋگە بەيىم تۇرامىز. ادام وسى راحاتتاردان باس تارتۋعا نەمەسە بەلگىلى ءبىر مولشەردە سولاردى ازايتۋعا قابىلەتى بولسا، مۇنىڭ ءوزى ونى ماداقتايتىن مىنەز-قۇلىقتارعا ءبىر تابان جاقىنداتادى» (سوندا، 27-بەت).

ومىردە نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن ايىرۋدىڭ ءوزى قيىن. بايقاماسا، جاقسى دەپ، ىستەگەن ءىسىڭنىڭ جامانعا، جاقسىلىق جاسادىم دەگەنىڭنىڭ جامانشىلىققا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. «ارتىنشا جان ازابىنا سوقتىراتىن ابزال ىستەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن راحاتقا جەتكىزبەي قويمايدى. جانە (كەرىسىنشە) ارتىنشا راحاتقا بولەيتىن جامان ىستەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن قايتكەندە دە ازاپقا اپارىپ سوقتىرۋعا ءتيىستى» (سوندا، 28-بەت).

ومىردەگى ادامداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى وقىعان، وقىماعان، جوعارى ءبىلىمدى دەگەندەي، تۇرلىشە بولۋى - زاڭدى. وسىنداي ادامدار تۋرالى «اقىل-ەستىڭ تىلەگەنىن (جاساۋعا) پاراساتى جانە باتىلدىعى جەتەتىن ەستى ادامدار بولادى. مۇنداي (ادامداردى) ءبىز ادەتتە، ءوزىنىڭ لايىعىنشا، ەرىكتى ادام دەپ اتايمىز، ال ەندى ءوز بويىندا وسى ەكى (قاسيەت) جوق ادامداردى حايۋان تارىزدەس ادامدار دەپ اتايمىز، ال تەك اقىل-ەسى عانا جەتىپ، باتىلى بارمايتىنداردى جاراتىلىسىنان قۇل ادامدار دەيمىز» (سوندا، 29-بەت)-دەگەن سىپاتتامالار بەرىلىپتى. ارى قاراي ويىن «بۇلاردىڭ ىشىندە باتىل بولا تۇرسا دا، اقىل-ەسى كەم تۇسەتىندەر بار. بۇلار ءۇشىن باسقالار اقىلعا سالىپ، پايىمدايتىن بولادى. بۇل جاعدايدا مۇنىڭ ءوزىنىڭ قامىن جەۋشى باسقا ادامدارعا بۇل نە باعىنىپ، نە باعىنبايدى. ەگەر باعىنباسا، وندا بۇل دا حايۋان تارىزدەس، ال ەگەر باعىنسا، ول كوپ ىستەرىندە تابىسقا جەتەدى جانە وسىنىڭ ارقاسىندا قۇلدار (قاتارىنان) شىعىپ، ەرىكتىلەر قاتارىنا قوسىلادى» (سوندا، 30-بەت)-دەپ، جالعاستىرعان.

«ءسوز - عىلىمداردىڭ كلاسسيفيكاتسياسى تۋرالى» ەڭبەگىندە «ازاماتتىق عىلىم» تۋرالى ايتا كەلىپ، «بۇل عىلىم وسىلاردىڭ قاندايى شىن باقىت بولىپ تابىلادى، ال قاندايى شىندىعىندا وسىنداي بولماسا دا، قيالداعى باقىت بولىپ تابىلادى. شىن باقىتتىڭ بۇل ومىردە بولۋى مۇمكىن ەمەس، وسى ومىردەن سوڭ كەلەتىن باسقا ومىردە عانا بولادى، ال بۇل ايتىپ وتىرعانىمىز - و دۇنيە. قيالداعى باقىتقا كەلسەك - بۇل مىسالى، بايلىق، دارەجە، راحات - بۇلاردىڭ بارلىعى دا وسى ومىردەگى ماقسات» (سوندا، 191-بەت)-دەپ، ماسەلەگە ءدىني تۇرعىدان كەلەدى.

باقىتتى بولۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرەر وڭاي شارۋا ەمەس. وعان ءومىردى سۇرە بىلۋگە قاجەتتى جان-جاقتى ءبىلىمى بار، جانى باي، ادامگەرشىلىگى، رۋحى جوعارى، ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قيىندىقتارعا شىداپ، كۇرەسە بىلەتىن ادامدار عانا قول جەتكىزە الادى. «ەگەر ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ماقساتى - ەڭ جوعارى كامەلەتكە جەتۋ بولسا، وندا ادامنىڭ وسى باقىتقا جەتۋىن كورسەتۋ ءۇشىن ونى مەڭگەرۋگە قابىلەتتى نارسەلەردىڭ ءبارىن الۋ كەرەك». «ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ماقساتى ەڭ جوعارى باقىتقا جەتۋ بولاتىن بولسا، ول ادام باقىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋى قاجەت جانە ونى ءوزىنىڭ ماقساتى ەتىپ قويىپ، سوعان ۇمتىلۋى قاجەت. سونان كەيىن ول باقىتقا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە ءتيىس ەكەنىن ءبىلىپ، سوعان ارەكەت جاساۋى كەرەك» (سوندا، 409-بەت).

ءال-ءفارابيدىڭ ادام كونتسەپتسياسىندا جۇرەك اسا ماڭىزدى ورىنعا يە. ويتكەنى، ادامنىڭ باقىتتى بولۋ جولىنداعى ءومىرىنىڭ بارلىعى وسى جۇرەك ارقىلى باسقارىلادى. جۇرەگى تازا، جىلى ادامدار عانا باقىتتى ءومىر سۇرە الادى. وعان سەبەپ، جۇرەك - ادامنىڭ دەنەسىندەگى ەڭ باستى ورگان; ادام انانىڭ قۇرساعىندا جاراتىلا باستاعاندا، ەڭ الدىمەن جۇرەك جاراتىلادى; ادامنىڭ باسقا دەنە مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى مي ارقىلى جۇرەككە قىزمەت ەتەدى:

«جۇرەك - باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا - باستى مۇشە; بىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس، ەكىنشى، ويتكەنى ول بارلىق باسقا مۇشەلەردى بيلەيتىن بولسا، ونىڭ ءوزىن جۇرەك بيلەيدى. بىراق بۇل تەك جۇرەككە قىزمەت ەتەدى جانە جۇرەكتىڭ تابيعي نيەتىنە قاراي، بۇعان باسقا مۇشەلەر قىزمەت ەتەدى..

(مي جۇرەكتەن كەيىنگى) مۇشە رەتىندە (ارەكەت ەتەدى), باستى (مۇشە) بەيىمدەلە الماعان جەردە ونىڭ ورنىن باسادى، ونىڭ وكىلى بولادى، ءار ىسكە بەيىمدەلىپ وتىرادى; جۇرەكتىڭ ىزگى نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋ تەك قانا ميعا ءتان قابىلەت.

ماسەلەن، جۇرەك -  ىشكى تابيعي جىلىلىقتىڭ كوزى...

مي (مۇندا) جۇرەككە قىزمەت ەتەدى، سەزىمدىك جۇيكە تامىرلارعا ءوز كۇشىن بويىندا ساقتايتىن قۋات بىتىرەدى، بۇل قۋات كورەكتەندىرۋشى (كۇشتەردىڭ) سەزىمتال بولۋىنا  مۇمكىندىك بەرەدى...

مۇشەلەردىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت جۇرەك پايدا بولادى، بۇدان كەيىن مي، ودان سوڭ باۋىر، ودان كەيىن كوباۋىر، سونسوڭ باسقالارى پايدا بولادى. بارىنەن سوڭ بارىپ، قيمىلعا كەلەتىنى - جىنىس مۇشەلەرى...

ۇستەم كۇشتىڭ مەكەنى - جۇرەكتە» ء(ال-فارابي. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار. الماتى، 1973, 289-295  بەتتەر).

ۇلى اباي دا ادامنىڭ ومىرىندەگى جۇرەكتىڭ اتقارار قىزمەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ميدا قورىتىلعان وي جۇرەكتىڭ سارابىنان ءوتىپ بارىپ، سوزگە اينالىپ، سىرتقا شىعادى. اقىننىڭ ايتۋىنشا، ءسوز «جۇرەكتەن شىقپاسا، جۇرەككە جەتپەيدى»;  «بويدا قۋات، ويدا كوز بولماسا، وندايلارعا ايتپا ءسوز»; جۇرەكسىز ايتىلعان ءسوز - جالعان ءسوز; وندايلارعا سەنبە. ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن قايناعان ىشىندە ءجۇرىپ كوپ كورگەن، بارىنشا سەزىنگەن حالقىنىڭ كوزى، سەزىمى، جىرشىسى اتانعان اقىننىڭ جۇرەگى - «قىرىق جاماۋ».    

بۇل جەردە قازاق توپىراعىنان شىققان ەكى ۇلى ايتقان وي-پىكىرلەرىنىڭ  ارادا مىڭنان استام جىل ۋاقىت وتسە دە ءبىر ارنادان شىعىپ جاتقانى كورىنەدى. ۇلى فيلوسوف ءال-فارابي ادام باقىتتى بولۋى ءۇشىن ول اقىل-پاراساتتىڭ يەسى، جۇرەگى تازا، جىلى بولۋى كەرەك دەسە، اقىن اباي ەڭ الدىنا ونىڭ ويىنىڭ دۇرىس بولۋىن،  ياعني ميدىڭ قىزمەتىن قويادى. ەكى ۇلى دا ادام ومىرىندەگى سانداعان ويلاردى قورىتىپ، وي ويلاپ، دانالىققا، پاراساتتىلىققا جەتەلەيتىن، دۇرىس جولدى تاباتىن ميدىڭ، سول ميدىڭ قورىتىپ ۇسىنعان «اقىلدارىنىڭ» ىشىنەن دۇرىسىن قابىل الىپ، «جىلىلىققا وراپ»، ءسوز ارقىلى سىرتقا شىعاراتىن جۇرەكتىڭ قىزمەتتەرىن اسا جوعارى باعالاعاندىقتارى، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا تۇسكەندىكتەرى كورىنىپ تۇر. ۇلىلاردىڭ ۇلىلىعى، ۇلىلاردىڭ ۇندەستىكتەرى  وسىلاي بولسا كەرەك.

«ابدەن جەتىلگەن ادامداردىڭ عانا جاندارى ماڭگى ولمەيدى» ء(ال-فارابي). «ءولدى دەۋگە بولا ما، ايتىڭدارشى، // ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» (اباي). ءيا، اقىل-پاراساتتىڭ شىڭىنا شىعىپ، ونى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ارتتا كەلە جاتقان ۇرپاقتاردىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە كومەكتەسەتىن «ولمەيتۇعىن ءسوز» قالدىرعان ۇلىلاردىڭ رۋحتارى ماڭگى جاساي بەرەدى.

دانداي ىسقاقۇلى،   

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz