(احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسياداعى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ ءسوزى)

تاڭداناتىنىمىز: بۇل جولى بۇرىنعىداي قيقۋلاپ اتقا ءمىنىپ، زەڭبىرەككە قارسى شاۋىپ، قانعا بوككەننەن ءمان شىقپايتىنىن، ۇرىمتال كەزدە جان-جاقتى قامداستىرىلعان جۇيەلى كۇرەس-پەن قارسى تۇرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەتىن كەمەل تۇلعالاردىڭ كەنەتتەن قالاي تابىلعانى؟ ۇلتتىق ءتول ەليتا ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. وقىعاندار شاشىراندى جۇرتتان ىققاندىقتان باس قوسىپ، كۇش بىرىكتىرۋگە قۇلىقتى ەمەس ەدى. مۇنداي جاعدايدا الگىندەي تاۋەكەلگە بەل بايلاماق تۇگىلى، ول جايىندا ويلانۋدىڭ ءوزى اقىلعا سيماس باتىلدىق ەدى. سوعان ايدالاداعى اۋىل مۇعالىمىنىڭ قالاي جۇرەگى تۇرعانىنا قانشا تاڭعالساڭ دا كوپتىك ەتپەيدى.

بۇل جاعىنان كەلگەندە، احمەت بايتۇرسىنوۆ – ۇلتتىق تاريحىمىزدا ەشكىممەن سالىستىرۋعا بولمايتىن ەرەكشە تۇلعا.

بالكىم، بىرەۋلەرگە بۇل ورىنسىز تامسانۋ بوپ كورىنەر. وعان دەيىن دە بۇل دالادا فارابي، ياسساۋي، قورقىت، اسانقايعى، ىبىراي، شوقان، ابايلار دا ءوتتى عوي دەسەر.

ول راس. بىراق، احمەت بايتۇرسىنوۆ ولارعا ۇقسايدى دا، ۇقسامايدى دا. ۇقسايتىنى: ول دا اتالمىش الىپتار سياقتى ۇلتتىق دامۋىمىزدىڭ ءۇردىسى مەن قارقىنى قالعان دۇنيەدەگى دامۋ ءۇردىسى مەن قارقىنىنا سايكەس كەلمەي كەندە قالىپ، كورەر كوزگە تىعىرىققا تىرەلگەن حالقىنا اداستىرماس جول ىزدەدى.

ۇقسامايتىنى: احمەت بايتۇرسىنوۆ ونداي جول قورقىت پەن اسانقايعىداي ۇيرەنشىكتى ءۇردىستى امان ساقتاپ قالاتىنداي جاڭا قونىس ىزدەۋمەن تابىلادى دەپ تۇسىنبەدى; فارابي مەن ياسساۋيدەي ءوز تۇسىنداعى كەڭ جايىلعان انتيكالىق نەمەسە يسلامدىق دۇنيەتانىمعا ۋاقىتىلى كوشۋ ارقىلى بارلىق ماسەلەنى شەشۋگە بولادى دەپ ۇقپادى; اباي، شوقان، ىبىرايلارداي تەڭدىككە جەتۋدىڭ جولىندا تەك اعارتۋشىلىقپەن شەكتەلگىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسىن دا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى دەۋ تىم اسىرا ايتقاندىق بولار ەدى. ول كەزدە جۇرتتىڭ كوبى فارابي مەن ءياسساۋيدىڭ زاتى تۇگىلى اتىنا قانىق ەمەس ەدى.

شوقان ۋاليحانوۆتىڭ اتىنا قانىق قازاق وقىعاندارى ەڭبەكتەرىمەن سونشالىقتى تانىس ەمەس ەدى. ال، ابايدىڭ اتىنا دا، زاتىنا دا بايتۇرسىنوۆ تىم بەرىدە، ءوز تاڭداۋىن جاساپ، سول ءۇشىن ايىپتى بوپ، سەمەيگە اۋىپ بارعان كەزدە قانىعىپتى. ال بالا جاسىنان جاقسى بىلەتىن ىبىراي ونەگەسىنىڭ جاڭا كەزەڭ جاعدايىندا جەتكىلىكسىز ەكەندىگىنە باستاپقى جىلدارى-اق كوزىن جەتكىزىپ ۇلگەرگەن-ءدى.

بايتۇرسىنۇلى ىقىلاسى اۋعان قاي سالادا دا ەڭ ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. ادەبي مۇرامىزدى جازۋدا، زەرتتەۋدە، ناسيحاتتاۋدا ارعى-بەرگى ايتۋلى شىعىس تانۋشىلارىمەن قاتار تۇرادى. ونەر مەن مادەنيەت تەورياسىن جاساقتاۋدا كۇللى تۇركى دۇنيەسىندە ەڭ ءبىرىنشى بوپ باتىل قادامدارعا بارا الدى. ونىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» ەندى تۇرا باستاعان كەبەڭ ادەبيەت تۇگىلى الەم مويىنداعان كەمەل ادەبيەتتىڭ وزىنە دە كورىك قوسا الاتىن سۇبەلى ەڭبەك ەدى. «ماسا» مەن «قىرىق مىسال» وتكەلەكتە تۇرعان

ۇلت ءومىرىنىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىنە ەڭ ءزارۋ جاۋاپتار ىزدەدى. ول بۇرىن ۇتقىر دا وتكىر شەشەن سوزگە عانا قۇلاق اسىپ قالعان جۇرتشىلىققا ەندى ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ، ماسەلەنىڭ مايەگىن ارشىپ، ەلىكتىرە سويلەۋدىڭ ورنىنا ەجىكتەي سويلەيتىن شىنايى كوسەم ءسوزدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى. اعارتۋ ىسىندە كوپ ماسەلەدە الەمدىك تاجىريبەدەن العا وزا ارەكەتتەندى. كوپ حالىقتاردا ەندى تالقىلانا باستاعان جايتتەرگە ول سوناۋ عاسىر باسىندا-اق ءوز تۇجىرىمىن ايتتى. كەيىنگى تاجىريبە ولاردى دۇرىسقا شىعاردى. قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا جەر جارالىپ، سۋ اققالى بەرگى قالعان قازاقتىڭ قوسقان ۇلەسى ءبىر پارا دا، بايتۇرسىنوۆتىڭ ءبىر ءوزىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ءبىر پارا. سول ارقىلى تۇركىتانۋعا دا كەلەلى ۇلەس قوستى. جاڭا جازۋ. جاڭا الىپپە. تۇڭعىش ەملە. تۇڭعىش فونەتيكا. تۇڭعىش گرامماتيكا. تۇڭعىش سينتاكسيس. تۇڭعىش تەرمينولوگيا مەن ادىستەمە. ءتىل اشارلار. ءتىل تانىتقىشتار. ءتىل جۇمسارلار. ۇلتتىق ءتىل بىلىمىنە تۇپكىلىكتى تەمىر قازىق بولار ماڭگىلىك ۇلەستەر. كەيدە كۇللى ءبىر ۇلتتىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ قولىنان

كەلە بەرمەيتىن كەلەلى ىستەردى ءبىر-اق ادامنىڭ تىندىرعانى تاڭدانباسقا بولمايتىن ءجايت. كەيدە، شىركىن، سول ساباز قازىر ءتىرىلىپ كەلسە عوي دەيسىڭ. بىزگە ۇيات بولعانىمەن، ەڭ ۇلكەن مارتەبەگە ەندى يە بوپ، سونى ءالى دۇرىستاپ يگەرە الماي جاتقان سورلى قازاق ءتىلىنىڭ ساۋابىنا ءبىر قالار ەدى-اۋ دەپ ويلايسىڭ. بۇل ماسەلەدەگى، ءبىر كەزدەگى ءوزى ايتقان، «تورعايعا اتىپ، شىرعايعا تيگىزىپ، شىرعايدى اتىپ، تورعايعا تيگىزىپ» جاتقان تالاي ولقىلىقتارىمىزدى كۇيزەلسە دە، تۇزەتىپ، كۇيىنسە دە، ۇيرەتىپ بەرەر ەدى-اۋ دەپ ارماندايسىڭ. ءبىر عانا «ش» دىبىسى مەن «ش» ارپىنە قانىقتىرۋ ءۇشىن: «مىناۋ سورلى شال، بويىنا نازار سال، ساقال-شاشى اق; قايراتى شاق، بالادان ادا، قارادان تازا، اۋقاتى-شاباق، سۋسىنى شالاپ، اياقتا شارىق، قاتقان اش، ارىق، شاباقتان، شالاپتان بولسىن با قارىق؟» – دەپ، الەۋمەتتىك تۇرمىستىڭ كۇللى ءبىر ەپوپەياسىن كوز الدىڭا كولدەنەڭ تارتاتىن، ءتىل تانىتا وتىرىپ، تىرشىلىك تانىتاتىن الىپپەلەرى، «باق-باق ەتكەن تەكەنى قىس كەلگەندە كورەرمىز، باتىرسىنعان جىگىتتى ءىس كەلگەندە كورەرمىز»، «كىسى ءبىر كورگەندە بۇلان، ەكى كورگەندە قۇلان، ءۇش كورگەندە ادام»، «ەكسەڭ ەگىن، ىشەرسىڭ تەگىن»، «ءتۇبى بىرگە تۇتىسپەيدى»، «ويناڭدار، ويلاڭدار» دەپ جاتاتىن ءتىل اشارلار، شىركىن، سالت وزگەرىپ، سانا وزگەرىپ جاتقان قازىرگى زاماندا دا كوپتەپ شىقسا عوي. احاڭدار قازىر ارامىزدا جۇرسە باياعى «قىزىل اسكەر ءتىل اشارى» سياقتى «كاسىپشىنىڭ ءتىل اشارى»، «ىسكەرلىك ءتىلاشارى»، «تاۋەلسىزدىك ءتىل اشارى»، «دەموكراتيا ءتىل اشارى»، «ادىلەت ءتىلاشارى»، «كەڭسە ءتىل اشارى»، «بيلىك ءتىل جۇمسارى»، «قۇق الىپپەسى» قوسىلماسىنا، ءتىل تانۋ قۇرالدارى، تىرشىلىك تانۋ، زاڭ تانۋ، ادام تانۋ، قوعام تانۋ قۇرالدارىنا اينالماسىنا كىم كەپىل؟ سونداي مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جولىنداعى تالاي پسيحولوگيالىق توسقاۋىلدىڭ ءوز-وزىنەن الاستالماسىنا كىم كەپىل؟ ال، وسى عاسىردىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ تا وت باسىندا ومالىپ قالعان انا ءتىلىمىزدىڭ جوق-جىتىگىن ايتىپ، كۇنى-ءتۇنى زارلاپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ السا، قازاق ءتىلى مەن ول تۋرالى عىلىمنىڭ ءالى كۇنگە كىندىگى كەسىلمەي، شىرىلداعان شارانا حالدە جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ ەگەر احمەت بايتۇرسىنوۆ وسىنىڭ ءبارىن سول كەزدە دۇنيەگە كەلمەك تۇگىل، ءالى ەشكىمنىڭ قيالىنا دا كەلە قويماعان ۇلتتىڭ مەملەكەت ورناپ، سول جاساپ بەرسىن دەپ، وتىرىپ السا، ۇلتتىق مەكتەپ، ۇلتتىق ءباسپاسوز، ۇلتتىق ءتىل تانۋ، ەل تانۋ، ونەر تانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋ بۇگىنگە دەيىن بولار-بولماسىنا كىم كەپىل؟

ءيا، احمەت بايتۇرسىنوۆ – ۇلتتىق دامۋدىڭ تالاي جىل ابدەن توت باسىپ قاراۋسىز قالعان، ءتىپتى قاراڭ قالا جازداعان تەگەرشىگىن ءبىر ءوزى اينالدىرىپ كورىپ، مىگىرسىز قوزعالىسقا قوسىپ بەرگەن، ەرتەگىنىڭ ەرلەرىندەي ەرەن تۇلعا. تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ سىرىن تاپ ونداي ءبىلىپ، سول جولدا قالتقىسىز ەڭبەك ەتىپ، ماڭگى ەسكىرمەيتىن اعىل-تەگىل مول ۇلەس قوسا العان قايراتكەر قازاق توپىراعىندا وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بولعان ەمەس. نەلىكتەن ول مۇنشالىقتى جانكەشتىلىككە بارىپ ءجۇر؟ بۇنىڭ جاۋابىن ونىڭ ارمان مەن ارپالىسقا تولى ءومىرىنىڭ ەڭ شىنايى شەجىرەسى – ولەڭدەرىنەن ىزدەلىكشى.

ماقتاعاندىقتان با؟ وندا: «ازىرگە قولدان كەلگەن وسى بارىم، قومسىنىپ، قوڭىرايما، قۇربىلارىم، بابى جوق جۇمىستاعى مەن ءبىر ارىق، كۇن قايدا ۇزدىك شىعار توپتى جارىپ، بار بولسا سونداي جۇيرىك قىزار دەيمىن، ەستىلسە قۇلاعىنا ءدۇبىر بارىپ: ايتپەسە، ارىق شاۋىپ وڭدىرا ما، جۇرگەندە قامىت باسىپ، قاجىپ-تالىپ»،– دەپ قايعىرا قايمىعار ما ەدى؟

ماساتتانعاندىقتان با؟ ويتسە: «قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق، تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ كەشپەسى جوق، جەل سوقسا، قۇيىن قۋسا جىلجي بەرۋ، بولعانداي تابان تىرەۋ ەشنارسە جوق; بۇل كۇنگە بۇگىن ەمەس، كوپتەن كىردىك، الدى-ارتىن اڭداماعان بەتپەن كىردىك، جات جاقتى جاراتقانعا كۇزەتتىرىپ، جاقىنمەن ىرىلداستىق، يتتەي ۇردىك... بىلدىردىك ەلدىڭ سىرىن، ەردىڭ قۇنىن، ەلىرىپ ەرەگىسكە ەكى-ءۇش كۇندىك... كىرەدى تەنتەك ەسى تۇستەن كەيىن، مۇشكىلىن ءحالىمىزدىڭ ەندى بىلدىك...»،– دەپ كۇيزەلەر مە ەدى.

داڭق قۇمارلىقتان دەيىن دەسەڭ: «جانعا كوڭىل قالىپ تۇر، جان بۇل كۇيگە سالىپ تۇر: تانگە كوڭىل قالىپ تۇر، ءتان شىداماي ارىپ تۇر; جۇرتقا كوڭىل قالىپ تۇر، جۇرت جالعانعا نانىپ تۇر، وتىرىك ورلەپ، كۇشەيىپ، شىن جەڭىلىپ، تالىپ تۇر; جالا دەگەن توبەتى بالتىرىڭدى قاۋىپ تۇر; تابالاعان جاماننىڭ شايان ءتىلى شاعىپ تۇر; جانى اشىعان جاقىننىڭ جاسى كوزدەن اعىپ تۇر...»، – دەپ ايتقانى راس بولسا، كىمگە سەنىپ اتاق ىزدەيدى، كىمنەن داڭق دامەتەدى.

سوندا مۇنشاما سارپ بولىپ سارسىلۋدا نە ءمان بار؟ سويتسە، ءمان بار ەكەن: «ادامدىق ديحانشىسى قىرعا شىقتىم، كولى جوق، كوگالى جوق – قۇرعا شىقتىم; تۇقىمىن ادالدىقتىڭ شاشتىم، ەكتىم، كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ»...، «راحاتسىز وتسە دە ءومىر-جاسىم، بۇل جونىمنەن قۇدايىم ايىرماسىن... شالدىعاتىن، شارشايتىن جەرلەر دە بار، ...شىققىزبايتىن جولىندا ورلەر دە بار... ەل بۇنىمدى بىلەمىن ۇقپايتىنىن، كوتەرمەگە قالعاندا شىقپايتىنىن، شالىس باسىپ اياقتى جىعىلعاندا، «جاتقانىڭنان تۇرما» دەپ مىقتايتىنىن ... مەن ولسەم دە، ولەمىن جونىممەنەن، تاننەن باسقا نەمدى الار ءولىم مەنەن،... ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم،... ويلايتىن دا مەن ەمەس ءبىر كۇنگى ءىسىن، جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن، جابىقپايمىن، ەل – بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن...»

مىنە، گاپ قايدا؟! شىن ازاماتتى پەندەشىلىككە، شىن ەردى ەسەرلىككە جىبەرمەيتىن دە وسى: ەرتەڭگە دەگەن سەنىم; كەلەشەك الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك.

ەندەشە، اڭگىمە ءالى كەلە قويماعان بوستاندىق، ورناي قويماعان تاۋەلسىزدىك جايىندا بولىپ وتىر. ويتكەنى، باسقا ءبىر ولەڭىندە: «كىم ءبىلىپ، ەر ەڭبەگىن سەزىپ جاتىر؟ كىم شىداپ جولداستىققا ءتوزىپ جاتىر. كەشەگى كەڭشىلىكتە كەرەك قىلعان بوستاندىق بولماعان سوڭ بەزىپ جاتىر»،– دەيدى. وسىعان قاراپ-اق، ونىڭ كوپ قىرلى قىزمەتىنىڭ قاي سالاسىنا باسىم ماڭىز بەرگەنىن اڭعارامىز.

ولاي بولسا، احمەت بايتۇرسىنوۆ ءبىرىنشى كەزەكتە حالقىنىڭ ازاتتىعى، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىڭ مەملەكەتتىلىگى جونىندە جان اياماعان كۇرەسكەر.

(«ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى» جيناعىنان قىسقارتىلىپ الىندى)

Abai.kz