ءىنجىلدى، جوحان جازعان ىزگى حاباردى وقيىق: «اۋەل باستا ءسوز بولاتىن، ءسوز قۇدايدا بولاتىن، ءسوز قۇداي ەدى. ءسوز اۋەلدەن-اق قۇدايدا بولاتىن. قۇداي ءبارىن ءسوز ارقىلى جاراتقان، جاراتىلعان ەشتەڭە دە ونسىز پايدا بولماعان. ءسوز ءومىردىڭ باستاۋى بولعان. سول ءومىر ادامزات ءۇشىن نۇر ەدى. نۇر تۇنەكتە جارقىرايدى، ال تۇنەك نۇردى جەڭە العان ەمەس». دەمەك، ءسوز ء(تىل) دەگەنىمىز قۇداي، باستاۋ، ءومىر، نۇر، قۇداي دانالىق ەكەن. بۇل جويقان اقيقاتتى ورىس، اراب، گرۋزين، ەستون، تۇرىك، دۇنيەنىڭ بۇكىل وركەنيەتتى حالىقتارى بىلەدى، بىراق قازاقستاندىق ينتەلليگەنتسياسى دەپ اتالاتىندار مەن قازاق بيلىگى بىلە المايدى جانە بىلگىسى كەلمەيدى. قازاقستاندا جيىرما جىل بويى قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا دەگەن «قارعىس» ەلەسى كەزىپ ءجۇر. انا ءتىلى تولىق قاندى قىزمەت ەتە الماي قازاقتار ءوز جەرىندە جات، بوتەن، زومبيلانعان، ۆيرتۋالدى دۇنيەدە، ءتىل گەنوتسيدى مەن ءراسيزمى جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە.

ءىنجىلدى، جوحان جازعان ىزگى حاباردى وقيىق: «اۋەل باستا ءسوز بولاتىن، ءسوز قۇدايدا بولاتىن، ءسوز قۇداي ەدى. ءسوز اۋەلدەن-اق قۇدايدا بولاتىن. قۇداي ءبارىن ءسوز ارقىلى جاراتقان، جاراتىلعان ەشتەڭە دە ونسىز پايدا بولماعان. ءسوز ءومىردىڭ باستاۋى بولعان. سول ءومىر ادامزات ءۇشىن نۇر ەدى. نۇر تۇنەكتە جارقىرايدى، ال تۇنەك نۇردى جەڭە العان ەمەس». دەمەك، ءسوز ء(تىل) دەگەنىمىز قۇداي، باستاۋ، ءومىر، نۇر، قۇداي دانالىق ەكەن. بۇل جويقان اقيقاتتى ورىس، اراب، گرۋزين، ەستون، تۇرىك، دۇنيەنىڭ بۇكىل وركەنيەتتى حالىقتارى بىلەدى، بىراق قازاقستاندىق ينتەلليگەنتسياسى دەپ اتالاتىندار مەن قازاق بيلىگى بىلە المايدى جانە بىلگىسى كەلمەيدى. قازاقستاندا جيىرما جىل بويى قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا دەگەن «قارعىس» ەلەسى كەزىپ ءجۇر. انا ءتىلى تولىق قاندى قىزمەت ەتە الماي قازاقتار ءوز جەرىندە جات، بوتەن، زومبيلانعان، ۆيرتۋالدى دۇنيەدە، ءتىل گەنوتسيدى مەن ءراسيزمى جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە.

ءبىزدىڭ ءورىستىلدى بيلىككە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى كوك تيىن. ءوزىنىڭ انا ءتىلىنسىز، ءوز تاعدىرىنىڭ ىرقى وزىندە بولماي قازاقتار رۋحاني جات دۇنيەدە تىرشىلىك ەتۋدە. تىلدىك كەڭىستىكتە قازاقستان - رەسەيدىڭ ۇلكەن گۋبەرنياسى. تىلدىك نيگيليزم، بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىناسى، «نەگردىڭ كۇنگە قارايۋى» - بىزدەگى شىندىقتىڭ ماسقارالىق قۇبىلىسى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ حالىقارالىق ستاندارتقا ساي قىزمەت ەتۋىن مويىندامايتىن مەملەكەتتىك بيلىك - زاڭسىز، ولىك. قازاقستاندا قازاق ءتىلى - ءولى ءتىل. ولىلەر تۋرالى جاقسى ايتۋ كەرەك نەمەسە ەشتەڭە ايتپاۋ كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ باستى «كور قازۋشىسى» تۋرالى مەن ءبىر جەردە جازىپ ەدىم. ەندى ودان دا قالىسپايتىن الاپات «كور قازۋشىلار» تۋرالى ءسوز باستايىق.

ەرمۋحامەت ەرتىشباەۆ، «ەر» - «ەر-توقىم»، «باتىل» دەگەن ماعىناداعى ءتۇبىر سوزدەن تۋىندايدى، ياعني قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا قارسى شىعاتىن «ازامات»، «جىگىت»، «باتىر» دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ التىن پەرزەنتى التىنبەك سارسەنبايۇلى كەزىندە، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى، بۇرىن كپسس تاريحى وقىتۋشىسى جانە ۇگىتشىسى بولعان ە. ەرتىسباەۆ تۋرالى: «ول - پرەزيدەنت كەڭەسشىسى عانا، سوندىقتان ول قوعامعا ەمەس، پرەزيدەنتكە كەڭەس بەرۋى كەرەك. مەملەكەت باسشىسى قابىلداعان شەشىمدەرگە، شىن مانىندە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگىلەر نەمەسە قوعامي - جۇرتشىلىقپەن بايلانىسقا جاۋاپ بەرەتىن ادامدار تۇسىنىكتەمە بەرۋلەرى كەرەك»، - دەگەن. ءبىزدىڭ كورەتىنىمىز، ول ءبارىن بىلگىش، ءاربىر تەسىككە تىعىن، كەڭەسشى ساناتىندا ونى ساياساتتاعى شوۋ رەتىندە ەلەستەتەسىز. ونىڭ ءتۇيىنى جوق سىلدىر ءسوز، سۇرەڭسىز، ەدىرەڭدەپ سويلەۋ مانەرى قوعامدا باياعىدان بەرى جاعىمسىز جانە جەك كورىنىشتى اسەر قالدىرادى. وداندا بەتەرى، ونىڭ بەتالدى، ەشبىر دالەلسىز سويلەۋى، جۇگەنسىزدىگى، ساياسي باعا بەرۋ مەن پايىمداۋ، پىكىر ايتۋداعى ونىڭ گيپەرتروفيالىق، شەكتەن شىققان وزىمشىلدىگى شىنىندا دا قوعامدا بيلىككە دەگەن جەك كورىنىشتى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى. ە. ەرتىسباەۆ پورترەتىنە تاماشا مىنەزدەمەنى «پراۆدا كازاحستانا» گازەتىنىڭ 11.11.2010 ج. №40, «ول ءوزىن جارقىراعان جارىق رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى» دەگەن ماقالاسىندا داۋرەن ارمان (دا) بەرەدى. مەن وسى ماقالاعا كوبىرەك توقتالامىن، سىلتەمە جاسايمىن.

«ازعىندىقتىڭ ەكى تەگى بار دەپ سانالادى: ءبىرىنشىسى، ادام قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسىن، پايداسىن ەمەس، تەك ءوزىنىڭ قامىن جەيدى. ەكىنشىسى - ەكزالتانعان مەنمەندىكپەن ازعىندانۋ، بۇزىلۋ - بۇل اۋرۋ جازىلمايدى، ويتكەنى ونىڭ ەمى ادامنىڭ ءوزىنىڭ مىنەزىندە بىتىمدەلگەن - شەكتەن شىققان، ولشەۋسىز، ەسسىز ءوزىن ءسۇيۋ، كورسەتۋ» (دا). وسى «ەكىجۇزدىلىك» بۇزىلۋدىڭ، ازعىندىقتىڭ شىعۋ تەگى كوبىنەسە مانساپقورلىق. كەزىندە ف. نيتسشە دە جازعان: «مانساپقورلىق دەگەنىمىز ءوزى سونداي بولماسا دا، بىراق ۇقساپ باعاتىن، ياعني ءوزى تاۋەلدىكتە بولىپ، ءوزىن تاۋەلسىز ەتىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن ادامنىڭ ىقتيارسىز بەيىمدىلىگى».

«كەڭەسشى ە. ەرتىسباەۆقا قاراساڭىز، - نە دەگەن پاڭدىق، مەنمەندىك، قىلىمسۋشىلىق، ماقتانشاقتىق، داڭعويلىق. ول بيلىك بۋىمەن ءوزىن شەكسىز ەمىن-ەركىن سەزىنەدى جانە ءتىپتى ارسىزداۋ، دورەكى» (دا).

«ۋاقىت كورسەتتى: شەنەۋنىك - كەڭەسشى ە. ەرتىسباەۆ (ەە) ءۇشىن ساياسات - ەڭ الدىمەن ونىڭ ءوزى ءۇشىن، ءوزىنىڭ امبيتسياسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن كەرەك. ءدال وسى ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى لاۋازىمى وعان وتە ءتيىمدى بولىپ تۇر، ويتكەنى ونىڭ جەكە باسىنا قىزىعۋشىلىقتى ۇدايى ۇستاپ تۇرۋ، ەڭ باستىسى - وعان دەگەن سۇرانىستى تۋدىرۋ، ساياساتتىڭ جاڭا سفەرالارىنا قاتىسا الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى ءۇشىن كەرەك. جانە دە ايتارىمىز: ونىڭ جۇرتتى دۇرلىكتىرەتىن دەموكراتيالىق اشىقتىعىنىڭ ارتىندا ءوزىن-ءوزى ماقتاۋ، ءوزىن دارىپتەۋشىلىك، وزگەلەرگە قىر كورسەتۋ ءپوپۋليزمى جاسىرىن جاتىر» (دا).

كەڭەسشى ە.ە-ءنىڭ ەڭ وسال جەرى، كەمشىلىگى - ۇجدان، ادەپتىلىك، ساياساتتىڭ ادەپتىلىك اسپەكتى، ساياساتتان ادەپتىلىك قۇندىلىقتارى مەن قاعيداتتارىن جوعالتۋ، ونى سانالى تۇردە، نەگاتيۆتى، قاساقانا جۇرگىزۋ. م. شاحانوۆتى سىناي كەلە، ويىنا، اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتا سالۋ: «مىنا ءساتتى ەلەستەتەيىك. بارلىق ورىستار قازاقستاننان كەتىپ قالدى. وزگە ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلدەرى دە ەمميگراتسياعا كەتتى. ءتىلدى بىلمەيتىن نەمەسە ناشار بىلەتىن قالا قازاقتارى دا كەتۋگە شەشىم قابىلدادى. مىنە، ءماجىلىستىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى، شاحانوۆ نەمەسە وزگە ءماجىلىس سپيكەرى ايتسا: «ال، كانى بۇل زالدا ورىستار جوق، وزگە ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرى دە جوق، شالا-قازاقتار دا جوق، سوندىقتان ورىس تىلىندە سويلەيىك. بۇل ىڭعايلى جانە تەزىرەك» («مەگاپوليس»، №38 10.10.2011).

وتكەن ۋاقىتتىڭ، زاماننىڭ ەڭ باستى ساباعى سول، قوعامنىڭ رۋحاني، ادەپتىلىك سالاۋاتى سفەراسىنداعى جىبەرىلگەن ەلەۋلى قاتەلىكتەر مەن جاڭساقتىقتار مەملەكەت ومىرىنە، اسىرەسە، قازاققا قىمباتقا ءتۇسىپ وتىر. ادەپتىلىك پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىن ەلەمەيتىن ساياسات ارقاشان انتيادامي جانە انتيالەۋمەتتىك بولىپ تابىلادى.

اۆتوريتارلىق، وكتەمشىل تۇلعا رەتىندە پرەزيدەنت كەڭەسشىسى شىن مانىندە كۇرەس ءۇشىن كۇرەسۋ اۋرۋىنا شالدىققان. جانجال، شيەلەنىس، سوقتىعىس، اسىرەسە باق-تا جانجالقوي مالىمدەمە جاساۋ، سەبەپتى سەبەپسىز بىرەۋگە ايىپ تاعۋ، كۇنشىلدىك، بەكەردەن بەكەرگە  جالا جابۋ ونىڭ انىق بەينەسى: «ەگەر شاحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى تالاپ ەتىپ: تەك قازاقشا سويلەڭدەر دەسە، وندا كونستيتۋتسيانى بۇزعان (؟!) بولادى جانە قوعامدا شيەلەنىس تۋعىزىپ، ونى بولىنۋگە اكەلەدى. ولار ۇشقالاق، قىزبا مىنەزدى (؟!) ادامدار عوي، نە تىڭداي دا المايدى، نە ەستي دە المايدى. سەن ولارعا فوما تۋرالى ايتساڭ، ولار ساعان ەروما تۋرالى ايتادى! سەن ولارعا كونستيتۋتسياعا قارسى عوي دەسەڭ، ولار ساعان - شىرەگەن جۇمىرتقا ۇسىنادى. بۇل ادامدارمەن قالاي سويلەسۋگە بولادى؟ ولار اقىلمەن ەمەس، ەموتسيامەن ءومىر سۇرەدى» (ۆرەميا، №144, 04.10.2011). مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي المايتىن ە.ە-ءنىڭ ءوزى كونستيتۋتسيانى بۇزىپ تۇر!

ە.ە-ءنىڭ ادام نامىسىنا ءتىل تيگىزىپ ءسوز ايتۋى، جابىرلەۋى ءجيى كەزدەسەدى. ەستەرىڭىزدە بولار، «ۆرەميا» گازەتىنىڭ جۋرناليستىك ۇجىمى اتىنا، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى س. ماتاەۆتى، ءبىزدىڭ مۇحتار شاحانوۆتى قورلاۋى: «جيىرما جىل بويى قازاقتاردى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ازاماتتارىن سەلت ەتكىزەر ءبىر شىعارما جازا الماعان مۇحتار شاحانوۆقا نەمەسە باسقا اقىن-جازۋشىلارعا «شىرىگەن جۇمىرتقا» سىيلىعىن بەرۋ كەرەك شىعار؟! ەگەر سونداي ءبىر ادەبي تۋىندى شىقسا، بارلىق جۇرت سونى جاپاتارماعاي وقىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستاماي ما؟!» («ايقىن»، №192, 15.10.2011). بۇل «ە.ە-تسيتسەروننىڭ» اقىلى جەتپەيدى; ەگەر قازىر پۋشكين مەن اباي ءتىرىلىپ كەلسە، ونى ەشكىم بايقامايتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ تۇرعانىن.

«ە.ە-گە ودان دا بىلگىش، اقىلدى، ودان دا ارتىق ءجون ايتاتىن ادامدار بولاتىنى ويىنا دا كەلمەيدى. ونىڭ ۇيعارۋىنشا، تەك ونىڭ ايتقانى، ونىڭ پىكىرى مەن ساندىراعى ارقاشان دۇرىس، بار نارسەنىڭ ولشەمى، ايعاعى. ەڭ شىنايى اقيقاتتى سول عانا ايتۋى كەرەك، ءبىرىنشى بولۋى ءۇشىن كەڭەسشى «سوڭىنا دەيىن» كۇرەسۋگە دايار. ال ونىمەن كەلىسپەيتىن بارلىق قارسىلاستارى، وپپونەنتتەرى (ساياساتكەرلەر، عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى جانە ت.ب.) ونىڭ ىزاسىن كەلتىرەدى، كەيدە دولدانعان قويانشىق ۇستاماسىنا اكەلەدى. وپپونەنتتى باسىپ تاستاۋ، وعان شابۋىل جاساۋ، شاتاستىرۋ، ءتىل تيگىزۋ - بۇل سىزگە جاي قاتەلىك بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق ولاي ەمەس; بۇل زورىعۋ - نەۆروز، كەڭەسشى ساناسىنداعى «نەۆروتيكالىق كوبىك». ە.ە-ءنىڭ جانىنا مايداي جاعاتىن كەكشىلدىك شاتتانۋ، ونىڭ دورەكى شابۋىلدارى مەن جابىرلەۋلەرگە بارۋى وسى نەۆروزدان تۋىندايدى. ماسەلەن، ءوزىنىڭ پىكىر سايىستاعى وپپونەنتتەرىن ونىڭ بالەقور دەپ، «ءبىلىمسىز ادامدار»، «ەكلەكتيكتەر» نەمەسە «سانانىڭ جىكتەلمەگەن اعىمى» جانە ت.ب. دەپ جاريالاۋى (دا).

ە.ە-ءنىڭ ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا جازعان، سويلەگەن بىرنەشە ماقالالارىندا («ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسىنا قارسى دوكترينەرلەر شىعۋدا»، «ليتەر»، №5 16.01.2010, «قازاقستان حالىقتارى اراسىنا كىم سىنا قاعىپ ءجۇر؟» «ەكسپرەسس ك»، №13, 28.01.2010, جانە ت.ت.) ءبىز كەڭەسشىگە وبەكتيۆتىك ديالەكتيكالىق ويلاۋ مۇلدە جەتىسپەيتىنىن، ونىڭ ويلاۋ جۇيەسى شولاق ەكەنىن اڭعارامىز. ەمپيريالىق الەۋمەتتىك-ساياسي شىندىقتى جەتە تۇسىنبەي، ول جاتتاندى، استىرتىن اقپاراتتار لەگىنەن قازىرگى ساياسي جاعدايعا سايكەس تەك وزىنە ءتيىمدى، ۇنايتىن تۇستارىن عانا تەرىپ الادى. سونان سوڭ فاكتىلەردەن جالتارىپ، ءوڭىن اينالدىرىپ، سوزبەن بۇرمالاپ، قۋلىققا بارىپ ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامي-ساياسي ءومىردىڭ وتكىر، وزەكتى ماسەلەلەرىن بويامالاۋ ارقىلى جاسىرۋعا، بۇركەمەلەۋگە تىرىسادى.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»