(الەم عالىمدارى مەن جازۋشىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە)

شىڭعىس حاننىڭ قىپشاق-قازاق ەكەندىگىن الەمدىك زەرتتەۋشىلەر مەن عالىمداردىڭ، جىلناماشىلاردىڭ جازعاندارىنا قاراپ-اق بىلۋگە بولادى. ماسەلەن، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.فەدوتوۆتىڭ «زاپيسكي و گرانيتساح وكرۋجايۋششيە گوسۋدارستۆامي روسسي» دەگەن زەرتتەۋ كىتابىندا بىلاي دەلىنەدى: (93 بەت، 1997 جىل)

«…ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني نازىۆايۋت سەبيا مونگولامي، فاكتيچەسكي وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە. ۋ نيح وبششيە تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە وچەن مالوچيسلەننو. سلوۆو «مون-گولل» ياۆلياەتسيا كيتايسكيم سلوۆوم. ۆ پەرەۆودە كاك «سكوتنيكي».

بۋريات-مونگولى نە موگلي ۆىستۋپات پروتيۆ درۋگيح گوسۋدارستۆ، تاكيح كاك ۆەليكي كيتاي ي درۋگيح يمپەري. پوەتومۋ بۋرياتى ۆ داننوە ۆرەميا (مونگولى) نە ۆ سوستوياني بىلي توگدا وبرازوۆات ميروۆۋيۋ دەرجاۆۋ، تاك كاك وني بىلي وچەن مالوچيسلەننى.

ا چينگيس حان ي پودچينيايۋششيەسيا ەمۋ رودى، پلەمەنا بىلي تولكو كيپچاكامي. وني گوۆوريلي نا كيپچاكسكوم يازىكە (درەۆنەكازاحسكوم يازىكە), - دەيدى.

سونىمەن قاتار، كورنەكتى جازۋشى جانە تانىمال زەرتتەۋشى عالىم ر.حراپاچەۆسكيدىڭ «ۆوەننايا دەرجاۆا چينگيسحانا» - اتتى زەرتتەۋ كىتاپىندا، مىنانداي جولدار بار:

...سوبستۆەننو مونگولسكايا پيسمەننوست سلوجيلاس تولكو ۆ XVII ۆەكە. تاك چتو نيكاكيح «سوۆرەمەننىح چينگيسحانۋ» مونگولسكيح لەتوپيسەي ۆ پريرودە نە سۋششەستۆۋەت. ەست نا سۆەتە دۆا ۆاريانتا «درەۆنەي مونگولسكوي يستوري» : «سوكروۆەننوە سكازانيە» ي «التان توبچي». داۆايتە پريسموتريمسيا…

«سوكروۆەننوە سكازانيە» (پرەدستاۆليايۋششەە سوبوي ليش چاست كنيگي «التان توبچي»), يلي، نا كيتايسكي مانەر، «يۋان-چاو بيشي»، وبياۆيلوس تولكو ۆ دەۆياتنادتساتوم ستولەتي. ۆ 1841 گودۋ كيتايسكي ۋچەنىي چجان مۋ سوستاۆيل سبورنيك رەدكيح ستاريننىح سوچينەني ي لەگەند و كوچەۆىح پلەمەناح كيپچاكوۆ ۆەليكوي ستەپي ، زاتەم  ۆ 1848 گودۋ ناپەچاتال ەگو – ي ەتو- تو پەچاتنوە يزدانيە ي پوپالو ۆ رۋكي ك زنامەنيتومۋ كيتاەۆەدۋ پاللاديۋ كافاروۆۋ، پريۆەزشەمۋ ەگو ۆ روسسيۋ.

نيكاكيح وريگينالوۆ «سوكروۆەننوگو سكازانيا»، نيكاكيح بولەە-مەنەە ستارىح رۋكوپيسەي وبنارۋجيت تاك ي نە ۋدالوس. سامايا «درەۆنيايا» رۋكوپيس وتنوسيتسيا وپيات- تاكي ك پەرۆوي ترەتي دەۆياتنادتساتوگو ستولەتيا…

سونداي-اق، كىتاپتىڭ تاعى ءبىر جەرىندە:

«...ودنيم سلوۆوم، مى ۆپلوتنۋيۋ پودوشلي ك پروستومۋ، چۋت لي نە پريميتيۆنومۋ ۆوپروسۋ: ا كتو ۋ ناس ك XIII ۆەكۋ ۆ ازي وبلادال وپىتوم گوسۋدارستۆەننوگو سترويتەلستۆا، سوزدانيا پروفەسسيونالنوي ارمي، ۋپراۆلەنچەسكوگو اپپاراتا، ورگانيزاتسي بولشيح ماسس ليۋدەي نا ۆوەننىە يلي «نارودنوحوزيايستۆەننىە» پروەكتى؟

وتۆەت ي يسكات نە نۋجنو، ون لەجيت نا پوۆەرحنوستي.

كونەچنو جە، كيپچاكي. يمەۆشيە زا پلەچامي منوگوۆەكوۆوي وپىت كاگاناتوۆ، وپىت گوسۋدارستۆەننوستي، ەل (ەل). بوگاتەيشي وپىت!

ناسكولكو س توچكي زرەنيا رەالنوي ەكونوميكي، ۆوەننوي يستوري، تەحنيكي ي پوليتيكي سامىم چتو ني نا ەست سومنيتەلنەيشيم كانديداتوم نا رول وبەدينيتەلەي ۆەليكوي ستەپي پرەدستايۋت مونگولى، ناستولكو جە پودحودياششيم – كيپچاكي.»

كوردىڭىزبە،  ولار انىق-قانىعىن زەرتتەپ قالاي جازعان!  ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز وسىلاي ناقتى ءۇڭىلىپ، سالىستىرىپ جانە زەرتتەپ جازسا عوي. ەسكى، جالعان  جولمەن جۇرە بەرمەي. ايتپەسە، «التىن توپشىنى» ( «التان توبچي»)  جازعان تيبەتتىك لاما لۋبسان دانزاننىڭ (XVII-ءشى عاسىر مەن XVIII-ءشى عاسىر ارالىعىندا) «موعول» ءسوزىن «مونعول» - دەپ وزگەرتىپ، ويدان كوپ نارسەنى قوسىپ جازعان ساندىراعىنا سەنۋگە بولاما؟ جانە ول ۇلى دالادا كوشىپ جۇرەتىن قىپشاق تايپالارىنىڭ اڭىزدارىن جيناپ، ونى ءىشىنارا كوپ وزگەرتىپ شىعارما ەتىپ جازعان.

سونىمەن، وسى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىن ودان ءارى وقيىق:

«-پەرەد نامي، تاكيم وبرازوم، نيكاكوي نە مونگول، ا وبىچنىي كيپچاك. زناتنىي پرەدستاۆيتەل ستاريننوگو رودا، نە گونياۆشەگو سكوت پو ستەپيام، ا يمەۆشەگو توت سامىي منوگوۆەكوۆوي وپىت گوسۋدارستۆەننوگو سترويتەلستۆا. ناسلەدنيك ەل (ەل) ، بىلىح كاگاناتوۆ. ۋ تاكوگو چەلوۆەكا، ەستەستۆەننو، ەست وتكۋدا ۆزياتسيا وپىتۋ سوزدانيا ارمي، گوسۋدارستۆا، پيسانىح زاكونوۆ. ي ەكونوميچەسكيە ۆوزموجنوستي يمەيۋتسيا – ۆو ۆسەح كاگاناتاح بىلي سۆوي «پرومىشلەننىە تسەنترى». دليا كيپچاكا چينگيسحانا سوزدانيە نوۆوگو گوسۋدارستۆا بىلو نە كاكيم-تو ەكزوتيچەسكيم ەكسپەريمەنتوم، ا دەلوم سامىم چتو ني نا ەست وبىچنىم، كوتورىم نا پروتياجەني دولگيح ستولەتي زانيماليس ەگو پرەدكي.»  زەرتتەۋ جۇمىسىندا   وسىلاي، اپ-انىق جازىلعان.

سونىمەن قاتار، د.ۋەزەرفوردتىڭ «چينگيسحان ي روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا.» دەگەن كىتابىندا، الەم تانىعان  شىڭعىس  حان تۋرالى مىنانداي جولدار بار:  «چينگيسحان» ي «تەمۋدجين» - سوۆەرشەننو نە مونگولسكيە يمەنا، ا تيۋركو-كيپچاكسكيە.

نارودنىە كازاحسكيە ەپوسى «الپامىس باتىر» ، «كوبلاندى باتىر»، «ەرتارگىن» ي درۋگيە، چتو نازىۆاەتسيا… ۆ ۋپور نە ۆيديات نيكاكوي تاكوي «ۆەليكوي مونگولسكوي يمپەري». سوگلاسنو ەتيم ەپوسام، ۋ سرەدنەۆەكوۆىح كىپچاكوۆ بىلو تولكو دۆا سەرەزنىح پروتيۆنيكا، س كوتورىمي وني پوستوياننو بوروليس: ەتو كيتايتسى ي كوچەۆىە پلەمەنا كالمىكوۆ، كاك راز ي وبيتاۆشيح توگدا ۆ رايونە سوۆرەمەننوي مونگولي. سوۆرەمەننىە مونگولى – ەتو لەسنىە ناسەلەنيا،   پوياۆيۆشيەسيا نا ەتوي زەملە تولكو نەسكولكو ۆەكوۆ سپۋستيا.»،- دەيدى.

ءبىزدىڭ سۇرايتىنىمىز، الداعى ۋاقىتتاردا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىن زەرتتەپ جازعان عالىمدارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز ەشتەنەدەن سەسكەنبەي، جاسقانباي سالىستىرۋ ارقىلى تالداپ، وزگە ەل ازاماتتارى سەكىلدى دۇرىس جازسا ەكەن دەيمىز.

شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇباعۇل (ورىس، قىتاي جىلناماشىلارى ءوز تىلدەرىنە جاقىنداتىپ حۋلاگۋ دەپ جازىپ كەلگەن) ۇلى اتاسى شىڭعىس حاننىڭ تاقتان كەتكەنىنە جيىرما جىل وتكەن سوڭ، ءوسىپ، جەتىلىپ سوعىس ونەرىن ابدەن ۇيرەنىپ، شەبەرلىگىن ارتتىرىپ، ۇلى حان موڭكەنىڭ تۇسىندا ءارى سونىڭ رۇقساتىمەن پەرسيانى (يران) جاۋلاۋعا اتتانادى. ياعني ايتقاندا، قازاق باتىرلارى جىرىنداعى قىزىلباستار ەلىنە. قۇباعۇلدىڭ اسكەرىنە دەشتى قىپشاق جەرىنەن باتىل حان (باتۋ) مەن شاعاتاي ۇلىسىنان جىبەرىلگەن تۇمەندەر قوسىلدى. قالىڭ اسكەر قۇباعۇلدىڭ باسقارۋىمەن 1253 جىلى ۇلى دالا ەلىنەن (قازىرگى قازاقستان اۋماعى)  پەرسياعا بەت الدى. جولاي ءبىراز ەلدەردى باسىپ العان قۇباعۇل 1258 جىلى پەرسياعا جەتەدى. وسمان تۇرىكتەرىنىڭ كەزىندە كۇشى جەتپەگەن، قىزىلباستار ەلىن قىپشاقتار كوپ قيىندىقسىز جاۋلاپ الدى. ەڭ ادەمى، كورىكتى قالاسى ءتاۆريزدى يمپەريا ورتالىعىنا اينالدىرادى. پەرسياعا جورىق جولىندا قۇباعۇل كاۆكاز ەلدەرىن، قولونەرى دامىعان ءازىربايجان سۇلتاناتىن وزىنە قاراتىپ العان ەدى.

ابباسيدتەر حاليفاتىن قۇلاتىپ، ءحاليفتىڭ ءوزىن پاتشا اۋلەتىنەن بولعاندىقتان كىلەمگە وراپ، ەكى جاعىندا تۇرعان اسكەر ولگەنىنشە ۇرعىلادى. سونىمەن، قىپشاق-قازاقتاردىڭ تاعى ءبىر جاڭا يمپەرياسى  پايدا بولدى (وسى ۇلى يمپەرياعادا كوڭىل اۋدارعان دۇرىس). وعان باتىسىندا: يراك، (ۆاۆيلونيا) وڭتۇستىگىندە فارس ءوڭىرى جانە پەرسيانىڭ شىعىسىنداعى حوراسان قالاسى مەن ونىڭ اتىرابى، سونداي-اق مەدەە جەرلەرى (قازىرگى ارمەنيا، ءازىربايجان ءارى گرۋزيانىڭ ءبىر بولىگى) كىرەتىن. وسىمەن قاتار، ۇلى  شىڭعىس حان نەمەرەلەرىنىڭ ىشىنەن، دەشتى قىپشاق جەرىنىڭ تايپالارىن بىرىكتىرىپ، رۋس پەن ەۋروپا ەلدەرىن جاۋلاپ الىپ، جولشىنىڭ ۇلى باتىل حان التىن وردا يمپەرياسىن قۇرسا، ەكىنشى ءبىر نەمەرەسى قۇباعۇل كاۆكاز بەن بۇكىل كىشى ازيانى ۋىسىنا الىپ، قۇباعۇل يمپەرياسىن (يمپەريا حۋلاگۋ) دۇنيەگە اكەلدى. تاعى ءبىر نەمەرەسى قۇبىلاي كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن قىتاي ەلىن بىرىكتىرىپ، 35 جىل پاتشالىق قۇردى. ال شاعاتاي بيلەگەن ورتالىق ازيا ونداي ۇلى دارەجەگە جەتە قويعان جوق.

تەك نايمان تايپاسىنىڭ تارماعىنا جاتاتىن بارلاس رۋىنان  شىققان ءامىر-تەمىر  عانا ورتالىق ازيا ەلىن ءبىر ۋىسقا جيناي ءبىلدى، سونان سوڭ بارىپ بۇكىل شىعىستى; ۇندىستانىمەن قوسىپ، ەگيپەت پاتشالىعىنا دەيىن جاۋلاپ الدى. ازداپ ارابتار بولماسا، شاڭعا اۋناپ جاتاتىن، كىر مەن قوقىستىڭ اراسىندا وسكەن ءۇندى حالقى قارسىلىق كورسەتە المادى.

تاۆريز قالاسى تۋران جەرىندەگى ەڭ ءىرى قالا بولاتىن. قۇباعۇلدىڭ (حۋلاگۋ) تۇسىندا تاۆريز قالاسىنا ساۋداگەرلەر، ەلشىلەر، قۇلشىلىق ەتۋشىلەر كونستانتينوپولدەن (ىستامبۇل), سيريادان، قايىردان، دامشىقتان، ءۇندىستان مەن باعداتتان وتە كوپ كەلەتىن. بۇل ساۋدا-ساتتىقتىڭ وسۋىنە، قالانىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى.

قۇباعۇل يمپەرياسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋى XIII عاسىردا ونىڭ نەمەرەسى قازاننىڭ تۇسىندا شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. قىپشاق-قازاقتاردىڭ ۇلى حاندارىنىڭ ىشىندە وسى قازان حان ءبىرىنشى بولىپ مۇسىلمان دىنىنە كىردى.

قىپشاقتىڭ قيات تايپاسىنان شىققان (بۇل تايپاعا قازاقتىڭ قازىرگى كوپتەگەن رۋلارى كىرەدى مىسالى: توبىقتى، جاۋىرىنشى، ايدىن، بايجىگىت، كون قاتاڭ، كەردەرى، تولەۋ، رامادان، جاعالبايلى،تاما جانە ۋاق ت.ب. ) شىڭعىس حاننىڭ قۇرعان يمپەريالىق تاعىنا ۇلدارى عانا يە بولىپ كەلسە، ونىڭ نەمەرەلەرى باتىل حان (باتۋ) التىن وردانى، قۇبىلاي ءشۇرشىت ەلىن (قىتايدى), قۇباعۇل كاۆكاز بەن كىشى ازيانى بىرىكتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى يمپەريالار قۇرا ءبىلدى. بۇعان ساناسى مەن ءبىلىمى جانە تاۋەكەلى جەتسە، قازىرگى قازاق ەلى اشىق تۇردە قۋانا بىلگەنى دۇرىس-اق ەدى.

قازىرگى كۇندەرى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنا (ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنە) الەم ساياساتكەرلەرى مەن  عالىمدارى جانە تاريحشىلارى ۇلى تۇلعانىڭ «التىن ۇرپاقتارى» دەگەن اتاۋدى بەرىپ، قادىرلەپ ءارى باعالاپ كەلەدى.

ورىستىڭ بودانىندا ءۇش عاسىردان اسا بولىپ، ءوز تاريحىمىزدان ايىرىلىپ قالعان ەل بولعاندىقتان، التى الاش حالقىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن، اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇيىمداستىرعان ۇلى قاعاناتتارىن دۇرىس تالداپ، ناقتى ءبىلۋىمىز كەرەك-اق. ءوز دەڭگەيىمىزدى تومەندەتىپ، كەزىڭدەگى ۇلى تۇلعالارىمىزدى قايداعى ءبىر شوكىمدەي جۇرتقا تىقپالاپ، وزىمىزدەن قىزعانبايىق! بۇل جادىسىنان ايىرىلعان ماڭگۇرتتىككە جاتادى.

ءوز ۋاقىتىندا سلاۆيانداردى ءۇش جارىم عاسىر بوداندىقتا ۇستاعاندىقتان،  ءبىز قازىرگى كۇندەرى رەسەي ەلىنەن  سەسكەنىپ، التىن  وردا  يمپەرياسىن تولىق قاندى  ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز، سونىمەن قاتار، قىتايدى ءبىر جارىم عاسىر وزىنە تاۋەلدى  قىلىپ باعىندىرعاندىقتان قازىرگى شىعىستاعى  ۇلى  قورعان  يەسىنەن  قايمىعىپ،  شىڭعىس حاندى اشىق تۇردە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز جانە قاسىمىزداعى  قالىڭ  وزبەكتىڭ  قاس-قاباعىنا  قاراپ، جالتاقتاپ، ءامىر  تەمىردى كەزىندەگى  نايمان تايپاسىنىڭ ازاماتى ەدى   دەۋگە وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسقانىپ كەلەمىز. وسىلاي جالعاسا بەرمەك پە؟ بۇلار  الەمدىك  يمپەريا  قۇرىپ، جەر جۇزىنە ءماشھۇر بولعان ەلىمىزدىڭ  ۇلى  ازاماتتارى  ەمەس پە  ەدى؟ ءبىز  تەك  الەمدىك  دارەجەگە  جەتە الماعان ءوز ىشىمىزدەگى  ۇساق حاندارمەن جانە رۋ-تايپالاردىڭ كىشىگىرىم باتىرلارىمەن عانا  شەكتەلدىك. وكىنىشتى-اق!

قازىرگى كوپتەگەن قازاق  تايپالارىنىڭ  اتاۋلارى  (قوڭىرات، قيات، جالايىر، نايمان،  كەرەي،  قاڭلى، ارعىن، ءۇيسىن  ت.ب)  «قازاق» جانە  «مونعول» («مون-گولل»، قىتايدىڭ مالشى نەمەسە باقتاشىلار دەگەن ءسوزى)   سوزدەرىنەن  بۇرىن  پايدا  بولعان. وسىنى  ۇمىتپايىق.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz