حالىق جۇرەگiنiڭ ءۇنiن، ونىڭ ويى مەن سەزiمiن، بار بولمىس-بiتiمiن جەتكiزۋگە كەيدە ەسترادالىق اندەردiڭ شاماسى جەتپەي جاتادى. ول تەك ۇلتتىڭ تاريحي قالىپتاسۋىنان باستاۋ العان، نازiك ءۇندi قوبىز جانە قوڭىر داۋىستى دومبىراداي ۇلتتىق اسپاپتارمەن بiرگە جاساپ، بۇگiنگi كۇنگە جەتكەن ءداستۇرلi ءاننiڭ كوپ تىنىستى، سان قىرلى كۇش-قۋاتىنا ءتان سياقتى. قازىنالى حالقىمىزدان، اتا-بابادان مۇراعا قالعان ءداستۇرلi ءان قۇدiرەتiنە بۇگiندە باس يمەيتiن قازاق بولماس. قاي كەزدە دە ۇلتتى ۇلت رەتiندە ساقتاپ قالاتىن ءداستۇرلi ونەر سالاسى تالاي سوقپاقتاردان وتسە دە، ءوزiنiڭ ومiرشەڭدiگiن دالەلدەپ وتىر. حالىق اندەرiنiڭ ەشكiمگە، ەشتەڭەگە ۇقسامايتىن ەرەكشە تارتىمدىلىعى سول، ونى تىڭداعان ساتتە كۇللi قازاق دالاسى مەن ونىڭ «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» ءومiر بەلەسi كوز الدىڭنان بiر ساتكە وتە شىققانداي سەزiلەدi. مiنە، وسىناۋ ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، ءداستۇرلi ءان قۇدiرەتiن كوپكە مويىنداتىپ جۇرگەن، قازاقتىڭ بiرتۋار تارلانبوزى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتiڭ ءتول شاكiرتi, امiرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى ەكiنشi رەسپۋبليكالىق بايقاۋدىڭ لاۋرەاتى ساۋلە جانپەيiسوۆامەن تiلدەسۋدiڭ ءساتi كەلiپ، اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.

- بۇگiنگi ءداستۇرلi ءان دەڭگەيiن قالاي باعالايسىز؟

حالىق جۇرەگiنiڭ ءۇنiن، ونىڭ ويى مەن سەزiمiن، بار بولمىس-بiتiمiن جەتكiزۋگە كەيدە ەسترادالىق اندەردiڭ شاماسى جەتپەي جاتادى. ول تەك ۇلتتىڭ تاريحي قالىپتاسۋىنان باستاۋ العان، نازiك ءۇندi قوبىز جانە قوڭىر داۋىستى دومبىراداي ۇلتتىق اسپاپتارمەن بiرگە جاساپ، بۇگiنگi كۇنگە جەتكەن ءداستۇرلi ءاننiڭ كوپ تىنىستى، سان قىرلى كۇش-قۋاتىنا ءتان سياقتى. قازىنالى حالقىمىزدان، اتا-بابادان مۇراعا قالعان ءداستۇرلi ءان قۇدiرەتiنە بۇگiندە باس يمەيتiن قازاق بولماس. قاي كەزدە دە ۇلتتى ۇلت رەتiندە ساقتاپ قالاتىن ءداستۇرلi ونەر سالاسى تالاي سوقپاقتاردان وتسە دە، ءوزiنiڭ ومiرشەڭدiگiن دالەلدەپ وتىر. حالىق اندەرiنiڭ ەشكiمگە، ەشتەڭەگە ۇقسامايتىن ەرەكشە تارتىمدىلىعى سول، ونى تىڭداعان ساتتە كۇللi قازاق دالاسى مەن ونىڭ «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» ءومiر بەلەسi كوز الدىڭنان بiر ساتكە وتە شىققانداي سەزiلەدi. مiنە، وسىناۋ ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، ءداستۇرلi ءان قۇدiرەتiن كوپكە مويىنداتىپ جۇرگەن، قازاقتىڭ بiرتۋار تارلانبوزى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتiڭ ءتول شاكiرتi, امiرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى ەكiنشi رەسپۋبليكالىق بايقاۋدىڭ لاۋرەاتى ساۋلە جانپەيiسوۆامەن تiلدەسۋدiڭ ءساتi كەلiپ، اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.

- بۇگiنگi ءداستۇرلi ءان دەڭگەيiن قالاي باعالايسىز؟

- ءدال قازiرگi ۋاقىتتا وتە جاقسى دەپ باعالايمىن. بiراق وسىدان بiراز جىل بۇرىن امiرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى كونكۋرسقا قوناق رەتiندە شاقىرتۋ العان ەدiم. سول كەزدە بايقاۋدىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا كوڭiلiم تولماي قايتتى. ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى دراما تەاتردا وتكەن كونكۋرسقا تەك ۇمiتكەرلەر عانا قاتىساتىن بولدى. مۇمكiن، مۇنداي كەش جونiندە حالىققا الدىن الا اقپار تاراتىلمادى ما، الدە وسى وڭiرلەردە ءداستۇرلi انگە دەگەن ءالi دە بولسا قىزىعۋشىلىق جوق پا، ايتەۋiر، وزiمiزگە عانا ارناپ ءان سالىپ قايتقاندىعىمىزعا قاتتى رەنجiدiم. دەگەنمەن كەيدە مۇنداي كەشتەردi ۇيىمداستىرۋ جاعىنان كوپ اقاۋلار كەتiپ جاتادى. ويتكەنi حالىق ءوزiنiڭ ءتول تۋىندىسىن، ۇلتتىق قۇندىلىعىن جاقسى كورمەۋi مۇمكiن ەمەس. ول جونiندە اڭگiمە قوزعاۋدىڭ ءوزi ۇيات سياقتى. ال سوڭعى جىلدارى ءداستۇرلi ونەرگە دەگەن حالىقتىڭ وتە جوعارى ىنتا-ىقىلاسىن بايقايمىن. بۇل، اسiرەسە، ەلiمiزدiڭ وڭتۇستiك وڭiرلەرiندە ەرەكشە كورiنەدi. دەمەك قازiر بiزدە جاقسى ورىنداۋشىلىق ونەر قالىپتاسقان. سوعان ساي ءاندi ناقىشىنا كەلتiرiپ ورىندايتىن ءانشiنiڭ تىڭداۋشىسى تابىلادى.

- مۇنى عاسىردان عاسىرعا سوزىلعان ءداستۇرلi ءاننiڭ قۇدiرەتi دەپ بiلەمiز بە؟..

- ارينە. ول ەشقاشان وشپەيدi. ءداستۇرلi ءان - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعى. تۇپكi تەمiرقازىعى. ءارi حالىق تا سونى جۇرەگiمەن سەزiنەدi, ۇعادى. جاقىندا عاريفوللا قۇرماناليەۆتiڭ ءجۇز جىلدىعىنا وراي م.اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاتردا جەكە كونتسەرتiمدi وتكiزدiم. حالىق وتە كوپ بولدى. تالايدىڭ «ارقاسىن ات قوسقانداي دۇبiرلەتكەن» ساڭلاق ءانشiنiڭ ونەرiن ساعىنعان جۇرتشىلىق سول كەشتە عاريفوللا اندەرiمەن قايتا قاۋىشتى. ول كiسiنiڭ ەڭبەگi, ءومiرi جونiندە جانiبەك كارمەنوۆ جۇرگiزگەن تەلەۆيزيالىق «ءان تۋرالى اڭگiمە» اتتى حاباردىڭ ورنى بولەك. سونداعى بiر سىر-سۇحباتىندا عاريفوللا اعامىز: «ونەرپازدىڭ مۇراتى - ءوز مۇراتىم - حالىقتىڭ ءوز ءانiن وزiنە ازدىرماي-توزدىرماي ازاماتتىقپەن جەتكiزۋ، كەلەر ۇرپاققا امانات ەتiپ تاپسىرۋ»، - دەگەنi حالىق ءانiنiڭ قۇدiرەتiن مويىنداعانى بولار. بۇل ورايدا، ونەرپاز اعامىز مۇراتىنا جەتتi دەپ ويلايمىن. قازiردiڭ وزiندە انسۇيەر قاۋىم عاريفوللا اندەرiن ءسۇيiپ تىڭدايدى، ال شاكiرتتەرi ونىڭ ونەرiنە باس يەدi. مۇنان كەيiنگi جەكە كونتسەرتiم اتىراۋدا وتكەن. مۇندا دا حالىقتىڭ ءداستۇرلi انگە دەگەن ساعىنىشىن، ەرەكشە سۇيiسپەنشiلiگiن كورiپ، كوڭiلiم بiر مارقايدى. ءداستۇرلi ءان بولاشاعىنا دەگەن سەنiم پايدا بولدى.

-العاشقى جەكە شىعارماشىلىق كەشiڭiز قاي جىلى ءوتتi?

- 1995 جىلى... ودان كەيiن، 2005 جىلى الماتىدا اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءوتتi. ال جۋىردا عانا كiتابىم جارىق كوردi. جالپى، جەكە كونتسەرتتiك كەشتەرiمدi جيi وتكiزiپ تۇرامىن. ول ءۇشiن، ارينە، ونەر ادامىنا كiشكەنە كۇش، شابىت بەرiپ وتىرۋ كەرەك. شابىت جوق جەردە، ونەر دە جوق.

- ال شابىت بەرەتiن نارسە دەپ نەنi ايتار ەدiڭiز؟

- بiرiنشi كەزەكتە، مورالدىق قولداۋ، قولپاشتاۋ كەرەك. كەيبiر جاعدايدا iستiڭ ءبارi ماتەريالدىق جاعدايعا كەلiپ تiرەلەدi. دەگەنمەن ءداستۇرلi ونەرگە مەملەكەتتiڭ دە، مۇمكiندiگi بار كەيبiر ازاماتتاردىڭ دا قولداۋى كەرەك. شىندىعىندا ءداستۇرلi ونەردiڭ مەملەكەتتiك تۇرعىدا ناسيحاتتالۋى دا ويداعىداي ەمەس. بiز سياقتى كوپ ۇستازدىڭ الدىنان وتكەن، كومەگiن كورگەن جاندار اسا قينالا قويماس. ءيا، بiز ءوز جولىمىزدى تاپتىق، دەمەۋ بەرەتiن دوستارىمىز بار. ال جاس دارىندارعا مەملەكەتتiڭ دە، جۇرتشىلىقتىڭ دا قولداۋى اۋاداي قاجەت. دەمەۋ بولعان جەردە، شىعارماشىلىق شابىت تا بولادى...

- ونەردەگi ۇستازدارىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭiز...

- مەن ءوزiمدi اتاقتى ءانشi عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتiڭ ەڭ سوڭعى شاكiرتiمiن دەپ ەسەپتەيمiن. 1983-85 جىلدارى ول كiسiنiڭ كادiمگiدەي كوزiن كورiپ، تiكەلەي قولىنان ءدارiس الدىم. بۇل - مەنiڭ ونەردەگi ۇلكەن باقىتىم.
- انشiمەن العاش جولىققان ءساتiڭiز ەسiڭiزدە بار ما؟

- اۋىلدا جۇرگەن كەزiمدە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتiڭ اندەرiن پلاستينكا ارقىلى كوپ تىڭدايتىنمىن. ونىڭ ۇستiنە اۋىلداعى ۇستازىم دا ءانشiنiڭ شاكiرتi بولدى. ال ەكiنشi جاعىنان ءوز اكەم ءانشi عاريفوللا دەگەندە iشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ەرەكشە قادiر تۇتاتىن، قۇرمەتتەيتiن. قازاقتا عاريفوللاداي ەرەك تۇلعانىڭ بار ەكەندiگiن ماقتان ەتەتiن. كەيiن مەنi سول كiسiنiڭ كلاسىنا الىپ كەلدi. بiراق، نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، مەن جانiبەك كارمەنوۆتەن دە وقىعىم كەلگەن. ول كەزدە جانiبەك اعا ەكi جىلدىق ەسترادا ستۋدياسىندا ساباق بەرەتiن. كەيiن، مۇمكiندiكتەر بولعان كەزدە، جانiبەك كارمەنوۆتەن دە قوسىمشا ساباق الىپ ءجۇردiم. سوندىقتان مەنiڭ ءداستۇرلi ءان ورىنداۋشى رەتiندە قالىپتاسۋىما ەكەۋiنiڭ دە شىعارماشىلىق ۇلگi-ونەگەسi تiكەلەي اسەر ەتتi. سونداي-اق قايرات بايبوسىنوۆ اعامىزدى دا، بۇگiندە ارiپتەس بولساق تا، وزiمiزگە ۇستاز سانايمىز. ويتكەنi بۇگiنگi ءداستۇرلi ءان ونەرiن دامىتۋدا ول كiسiنiڭ ورنى بولەك. سونىمەن قاتار دانەش راقىشەۆ، مەكەش تورەشوۆ سىقىلدى ساڭلاقتاردى كورiپ، تىڭداپ ءوستiم. مiنە، وسىنداي ونەردە دە، ومiردە قايتالانبايتىن بiرتۋار ازاماتتاردىڭ قازانىندا قايناپ، ىسىلىپ شىقتىم. سونىڭ ءبارi ماعان ءداستۇرلi ءان قۇدiرەتiن مويىنداتىپ، قىزىعۋشىلىعىمدى ارتتىرا ءتۇستi.

- بۇگiنگi ءداستۇرلi ءان ورىنداۋشىلار تاراپىنان كەمشiلiكتەر بايقالا ما؟

- جالپى، بiر انشiگە قاتىستى ول سونداي-مۇنداي دەگەن اڭگiمە ايتا المايمىن. ال وسى سالاداعى بiر كەمشiلiك - جەكە كونتسەرتتەردiڭ نەمەسە ارنايى كونكۋرستاردىڭ ارنايى رەجيسسۋرالىق شەشiمi جوقتىعى. بۇگiنگi زاماننىڭ تالابىنا ساي جاڭا فورماسى بار، بiراق ۇلتتىق مازمۇن ساقتالعان، اتى ايتىپ تۇرعانداي، ءداستۇرلi ءاننiڭ يiسi سەزiلەتiندەي جارق ەتiپ ءوتiپ جاتاتىن كەشتەر وتە از. وسى جاعىنان بiزدە iلكiمدi iزدەنiس ءالi بايقالمايدى. مەن ءوز تاراپىمنان ءداستۇرلi اندەر تەاترى بولسا دەيمiن. سول ارقىلى ءاربiر كونتسەرتتi سان ءتۇرلi قويىلىمدارمەن ساحنالاۋعا، بiرنەشە باعدارلامالار قۇرىپ، ءداستۇرلi ءان ونەرiن جان-جاقتى ناسيحاتتاۋعا بولادى. ول ءۇشiن ءداستۇرلi ءان ورىنداۋشىلارىمەن ۇيلەسiمدi جۇمىس iستەيتiن رەجيسسەرلەر، ستسەناريستەر بولۋ كەرەك. مەن، كوبiنەسە، بولات اتاباەۆپەن جۇمىس جاسايمىن. كونتسەرتتەرiمدەگi قويىلىمداردى، ساحنالىق وبرازدى سول كiسi جاساپ شىعارادى. ءاربiر ءان بiر تاعدىر دەپ ەسەپتەۋiمiز كەرەك. ءانشi تەك ءاندi قالاي ورىندايمىن، حالىققا قالاي اسەرلi جەتكiزەمiن دەگەندi ويلاسا، ونىڭ قاسىنداعى كومەكشi ادامدارى كونتسەرتتiك باعدارلامانى تارتىمدى ەتۋگە تىرىسۋى كەرەك. بۇل - قازiرگi قوعامنىڭ، كورەرمەننiڭ تالابى. قوعام وزگەرگەن سايىن ونداعى ادامدار دا جاڭاشىلدىققا ۇمتىلادى. ال ءانشi كوپتiڭ ادامى بولعاندىقتان، كورەرمەن تالعامىمەن ساناسۋعا مiندەتتi. مۇنداي ءۇردiس ەسترادا انشiلەرiندە وتە جاقسى دامىعان.
ماسەلەن، مەنiڭ سوڭعى شىعارماشىلىق كەشiم ەكi ءبولiمدi, ءۇش اكتiلi بولدى. ءداستۇرلi ءان كەشتەرiن بۇلايشا ءبولiم-ءبولiم ەتiپ وتكiزۋ كوپ كەزدەسە بەرمەيدi. سودان دا بولار، بiرiنشi بولiمنەن كەيiن حالىق تەز بiتiپ قالدى-اۋ دەگەن اسەردە بولدى. ودان كەيiن مەن قۇرمانعازى وركەسترiمەن التى ءان ورىنداپ شىقتىم. مۇنداي جاڭاشىلدىق، ەڭ باستىسى، كورەرمەن قاۋىمعا ۇنادى، ريزا بولدى.

استاناعا كەلگەندە، بiر قۋانعانىم، پرەزيدەنتتiك مادەنيەت ورتالىعىندا ءداستۇرلi مۋزىكا انسامبلi بار ەكەن. امiرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى جەتiنشi كونكۋرستىڭ اشىلۋىنا وسى توپ قاتىستى. شاعىن عانا انسامبل ەكەن. وسىعان جولباسشىلىق جاساپ، قامقورلىق كورسەتiپ جۇرگەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزعا رازىمىز. بiراق مۇنى حالىقتىڭ كوبiسi بiلە بەرمەيدi. ال ەگەر وسى انسامبل اكۋستيكالىق جاعىنان دامىعان، ساحنالىق دەكوراتسياسى قالىپتاسقان كادiمگi قالاداعى وپەرا تەاترى سياقتى وزiنشە بiر ءداستۇرلi ونەر ورتالىعىندا ونەر كورسەتسە، حالىق بiردەن بiلiپ، تانىپ وتىرار ەدi. مۇنداي ورتالىق وسى استانادا بولماعاندا، باسقا قاي جاقتا بولۋى كەرەك. ەڭ باستىسى، ول عىلىمي جاعىنان بولسىن، ادiستەمەلiك، ورىنداۋشىلىق جاعىنان بولسىن، ءداستۇرلi ءان ونەرiنiڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك.

- جەكە ومiرiڭiزدە قانداي جاڭالىقتار بولىپ جاتىر؟

- راسىن ايتسام، جەكە ومiرگە قاراۋعا ۋاقىت تابا الماي جاتامىن. ونەر ادامى بولعان سوڭ، بۇل قالىپتى جاعداي شىعار. بiر قىزىم بار. اتى - قۋانىش. ول دا مۋزىكانىڭ اينالاسىندا. ءوزiم - الماتىداعى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى حالىق ءانi كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشiسiمiن. ءداستۇرلi ءان ونەرiن بيiكتەتۋدە، ەڭ بiرiنشi, كادر كەرەك. مiنە، سول سالادا ارiپتەستەرiمiزبەن بiرگە جۇمىس جاساپ جاتقان جايىمىز بار.

- وسى سالادا وتكiزiلiپ جۇرگەن بايقاۋلارعا كوڭiلiڭiز تولا ما؟

- جوق، كوڭiلiم تولمايدى. كوپشiلiگi اعىمداعى بiر دۇنيە بولىپ ءوتiپ جاتىر. ونىڭ جەڭiمپازدارىن ءالi دە جوعارى كوتەرiپ، ءداستۇرلi ءان اياسىن كەڭەيتۋگە، ونەرپازدارعا بiر-بiرiمەن شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتۋعا مۇمكiندiك بەرسەك. شەتەلدە وتەتiن دودالاردان، وكiنiشكە وراي، بiزدiڭ ءداستۇرلi انشiلەرiمiز مۇلدەم قالىپ قويىپ جاتادى. كەزiندە ماناربەك ەرجانوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، جۇسiپبەك ەلەبەكوۆتەر وپەرا تەاترىنىڭ جەكە سوليستەرi بولعان. جەكە انشiلiكتەرiمەن قاتار وركەسترلەردە، انسامبلدەردە، تiپتi حورلاردا ءان سالعان. مiنە، وسىنداي مۇمكiندiكتەرگە جول اشىپ، قازiرگi جاستاردىڭ ونەرiن جان-جاقتى دامىتۋعا ىقپال ەتسەك، ەرەكشە كوڭiل بولسەك. مىسالى، مەن قۇرمانعازى وركەسترiمەن بiرگە ءان سالدىم. وركەسترمەن ءان سالۋ وتە قيىن. وعان دا قولداۋ مەن قاراجات كەرەك. ال بۇگiنگi جاستارعا مۇنداي قارجىنى كiم بەرمەك؟ تiپتi بەردi دەلiك، سونىڭ وزiندە ونىڭ وركەسترمەن ءان سالۋعا جۇرەگi داۋالاماۋى مۇمكiن. سوندىقتان دا قازiر جاس دارىندارعا مورالدىق قولداۋ وتە قاجەت دەپ ويلايمىن.

- اڭگiمەڭiزگە راحمەت.

سەرiكگۇل سۇلتانقاجى

«استانا اقشامى» گازەتى