جانۇزاق اكىم. جاۋىرىنىنا مۇز قاتقان ەرلەر كەرەك بۇل ىسكە
2011 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاڭاوزەن قالاسىندا بەيبىت حالىققا وق اتىلىپ، قان توگىلدى. بۇل كۇن تاريحقا قازاقتىڭ سوڭعى ءۇش عاسىرداعى ازاتتىق پەن تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ءۇش جۇزگە جۋىق كوتەرىلىستەرىنىڭ جالعاسى، جاڭا بەتى بولىپ ەنەدى. وسى قايعىلى وقيعانىڭ بۇرىنعىلاردان ەرەكشەلىگى - ول ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى جانە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى كۇنى بولۋىندا. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جاڭاوزەندىكتەردىڭ وسى كوتەرىلىسى تاۋەلسىزدىگىن العان حالىقتىڭ ەڭبەك ەتۋگە، دەمالۋعا، ءوز تالاپتارىن قويۋعا، ياعني، تولىق تەڭدىككە قولى جەتپەگەنىن، ەلدىڭ جەراستى بايلىعىن حالىقپەن كەلىسپەي شەتەلدىك كومپانيالارعا ساتقان ماريونەتكالىق بيلىك ءوز ازاماتتارىنىڭ ەمەس، وزدەرىمەن سىبايلاسقان ۇرى-قارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا ءوز حالقىنىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ، جانىشتاۋعا دايار ەكەنىن كورسەتتى.
بۇل جەردە بيلىكتىڭ كەزىندە سىرىم داتۇلى، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى سياقتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ قولباسشىلارى جەتەكشىلىك ەتكەن اداي، ابىرالى، سوزاقتاعى ازاتتىق جولىنداعى كوتەرىلىستەردى قانعا بوياعان قاراقشىلاردان ەش ايىرماشىلىعى بولمادى.
2011 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاڭاوزەن قالاسىندا بەيبىت حالىققا وق اتىلىپ، قان توگىلدى. بۇل كۇن تاريحقا قازاقتىڭ سوڭعى ءۇش عاسىرداعى ازاتتىق پەن تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ءۇش جۇزگە جۋىق كوتەرىلىستەرىنىڭ جالعاسى، جاڭا بەتى بولىپ ەنەدى. وسى قايعىلى وقيعانىڭ بۇرىنعىلاردان ەرەكشەلىگى - ول ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى جانە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى كۇنى بولۋىندا. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جاڭاوزەندىكتەردىڭ وسى كوتەرىلىسى تاۋەلسىزدىگىن العان حالىقتىڭ ەڭبەك ەتۋگە، دەمالۋعا، ءوز تالاپتارىن قويۋعا، ياعني، تولىق تەڭدىككە قولى جەتپەگەنىن، ەلدىڭ جەراستى بايلىعىن حالىقپەن كەلىسپەي شەتەلدىك كومپانيالارعا ساتقان ماريونەتكالىق بيلىك ءوز ازاماتتارىنىڭ ەمەس، وزدەرىمەن سىبايلاسقان ۇرى-قارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا ءوز حالقىنىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ، جانىشتاۋعا دايار ەكەنىن كورسەتتى.
بۇل جەردە بيلىكتىڭ كەزىندە سىرىم داتۇلى، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى سياقتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ قولباسشىلارى جەتەكشىلىك ەتكەن اداي، ابىرالى، سوزاقتاعى ازاتتىق جولىنداعى كوتەرىلىستەردى قانعا بوياعان قاراقشىلاردان ەش ايىرماشىلىعى بولمادى.
جاڭاوزەننىڭ جانە جالپى ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان بيلىك الدىمەن ونداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشەر ەدى. ول ماسەلەلەر ۋاقىتىندا شەشىلمەي حالىق ەرەۋىلگە شىققاننىڭ وزىندە، ونى توقتاتۋ ءۇشىن دۋبينكا، سالقىن سۋ ت.ب. پايدالانىپ توقتاتۋلارى كەرەك ەدى. كەيبىر بۇزاقىلاردى توقتاتۋعا قاۋقارى كەلمەگەن پوليتسەيلەردىڭ جازىقسىز ادامدارعا وق اتىپ، بەيبىت كۇندە ونداعان ادامنىڭ ناقاقتان قازا تابۋى - ول قوعامداعى تۇراقتىلىقا قانىشەرلىكپەن قول جەتكىزبەك بولعان جاۋىزداردىڭ تىرلىگى. فاشيستەردىڭ وزدەرى ءوز حالقىنا قارسى وسىنداي قانىشەرلىككە بارماعان.
جاڭاوزەندە قازا تاپقانداردىڭ سانىن بيلىك قانشا جاسىرۋعا تىرىسقانىمەن، ولاردىڭ سانى رەسمي دەرەكتەردەگى 16 ادام ەمەس، جۇزدەن استام ەكەنىن سول وقيعانىڭ ىشىندە بولعان «نوۆايا گازەتانىڭ» ءتىلشىسى كۋچەرەنكونىڭ، «جاس الاش» گازەتىنىڭ مىڭعىستاۋداعى ءتىلشىسىنىڭ جانە م.شاحانوۆتىڭ بەلگىلى ماقالاسىنداعى ناقتى دەرەكتەردەن بەلگىلى بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قوعامنان ۇرلىقتارىن جاسىرىپ كەلگەن بيلىك، ەندى ولگەندەردىڭ سانىن جاسىرۋعا كىرىستى. جاڭاوزەنگە سىرتتان بارعان تاۋەلسىز كوميسسيا، پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە باق وكىلدەرىن كىرگىزبەۋگە باعىتتالعان كومەندانتتىق ساعاتتىڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبارى دە قازا تاپقانداردىڭ سانىن جاسىرۋ بولىپ تابىلادى. «ءبىر ادامنىڭ ءولىمى قايعى، مىڭ ادامنىڭ ءولىمى ستاتيستيكا»، دەگەن ناپولەون. سوندا ولگەندەردى جاسىرۋداعى ماقسات قانداي؟ تۇسىنىكسىز.
1986-داعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە 138 ادامنىڭ قازا تاپقانىن، قازا تاپقانداردى تاپ وسىلاي ءارتۇرلى قۇيتىرقى جولمەن جاسىرعانىن سول كەزدە قۇرىلعان تاۋەلسىز كوميسسيا انىقتاپ دەرەكتەر كەلتىرگەنىمەن، ونى دالەلدەۋ وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇمكىن بولماي وتىر. 86-داعى اقيقاتتىڭ اشىلماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، سوندا قازا تاپقانداردىڭ تۋىستارىنىڭ ءىستى اشۋعا قۇلىقتارىنىڭ جوقتىعىندا. وسى جولى دا سول جايت قايتالانادى ما دەگەن قاۋىپ بار. سەبەبى، بيلىك قازا تاپقانداردىڭ ءبىر بولىگىن جاسىرىن جەرلەپ ۇلگەرسە، 16 ادامنان باسقالارىن ءىز-ءتۇزسىز جوعالعانداردىڭ قاتارىنا قوسادى. سوندىقتان، جاڭاوزەندەگى قازا تاپقانداردىڭ سانىن ناقتى انىقتاۋ ءۇشىن الدىمەن سونداعى بارلىق ازاماتتار ءبىر اكەنىڭ بالاسىنداي ۇيىمداسىپ، بەلسەندىلىك تانىتۋى قاجەت.
سونىمەن قاتار، سوڭعى جىل جارىمدا ەلدەگى 60-تان استام قوزعالىس پەن پارتيالاردى، قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن تاۋەلسىز رەداكتسيالاردى، زيالىلاردى بىرىكتىرگەن «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوزعالىسى جاڭاوزەندىكتەردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە قولقابىس بەرۋگە دايىن ەكەندەرىن بىلدىرگەندە، ونداعى جۇمىسسىز قالعان مۇنايشىلار ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشەتىنىن ايتىپ، جالپى وپپوزيتسيامەن بايلانىس جاساۋدان باس تارتقان ەدى.
وپپوزيتسيا دەگەنىمىز - ول زيالىلار. ماحامبەت، كەنەسارى، ابايلار... الاشوردالىقتار، شوقاي، كەشەگى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان تاشەنوۆ، ەسەنوۆتەر، جۇباندار ت.ب. زيالىلاردىڭ بارلىعى زامانىندا وتارلاۋشىلار مەن بيلىككە وپپوزيتسيا بولعاندار. ناعىز وپپوزيتسيا - ول ۇلتجاندى زيالىلاردىڭ بەلسەندى بولىگى. تاريحتا زيالىلاردىڭ قاتىسۋىنسىز ۇلت قالىپتاسقان ەمەس، ياعني، زيالىلارى جوق قوعام - ول توبىر، نە باستارى بىرىكپەيتىن تۇرعىنداردىڭ جيىنتىعى.
جاڭاوزەننىڭ ماسەلەسى - ول بۇگىنگى قوعامداعى شەشىلمەگەن الەۋمەتتىك، جۇمىسسىزدىق جانە كەدەيلىك ماسەلەسىنىڭ ءبىر بولىگى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە شەشىلۋى ءتيىس. قازىرگى وليگارحتىق بيلىك پەن سول وڭىردەگى مۇناي-گاز كەنورىندارىنىڭ يەسى قىتاي كومپانياسى ەلدەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە قۇلقسىز جانە مۇددەلى دە ەمەس. سەبەبى، ەلدەگى بارلىق بايلىق پەن بيلىكتى جەكەشەلەندىرىپ العان نەمەسە جارتىلاي ساتقان اۆتوريتارلىق بيلىككە وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قارجىنى ءوز قالتاسىنان شىعارۋى كەرەك. سوندىقتان بيلىككە ەلدى اتىپ، اسىپ، قورقىتىپ، توبىرعا اينالدىرىپ ۇستاۋ الدەقايدا ءتيىمدى. وتباسى باسقارعان اۆتوريتارلىق جۇيە حالىقتى بيلىكتىڭ كوزى ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى دەپ سانايدى. ونداي پارانويا ونداعان جىلدار بيلىكتە تاپجىلماي وتىرعانداردا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس.
بۇل قايعىلى ۋاقيعادان كەيىن جاڭاوزەندەگى كەيبىر الەۋمەتتىك جايتتار ۋاقىتشا شەشىلگەنىمەن - ول وركەنيەتتى جولعا ءتۇسىپ، ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى قورعالعان دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ جولىندا قوردالانعان ماسەلەلەردى تۇپكىلىكتى شەشپەيدى. ونى شەشەتىن وپپوزيتسيالىق كۇشتەرگە بيلىك كەز-كەلگەن جەردە كەدەرگى جاسايدى، ياعني، بۇگىنگى بيلىك قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولۋدا. ونى الداعى پارلامەنت سايلاۋىنا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىندا زاڭدى تىركەلگەن، ۇلتتىق پاتريوتتاردىڭ «رۋحانيات» پارتياسىن ەشقانداي سوتتىڭ شەشىمىنسىز سايلاۋعا قاتىستىرماۋى، بيلىكتىڭ جانە وعان باعىنىشتى پارتيالاردىڭ اشىق باسەكەلەستىكتەن قورقاتىنىن جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قارسى ەكەنىن كورسەتتى. جاڭاوزەن، شەتپەلەر دە -- قازاقتىڭ شەشىلمەگەن ماسەلەسى. بۇل ەل مەن جەردىڭ يەسى دە، كيەسى دە - قازاق. ونىڭ جوعىن جوقتاپ، تونالعان بايلىعىن مەملەكەتكە قايتاراتىن دا - سول. سوندىقتان، نەگىزىنەن ۇرى-قارى مەن ەلدى ساتۋعا دايىن، ۇلتتىق سانادان ادا ماڭگۇرتتەردەن تۇراتىن بيلىككە قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشكەننەن گورى، ەل مەن جەردى ساتىپ جىبەرگەن الدەقايدا ءتيىمدى. بۇگىنگى قازاق ءوزى سەنگەن «اڭقاۋ ەلدى باسقارعان ارامزا بيلىككە»، «قارعايىن دەسەم جالعىزىمسىڭ، قارعامايىن دەسەم جالماۋىزىمسىڭ» دەپ وتىرعان جايى بار. ال، بيلىك بولسا، قوعامدى ، سىبايلاس جەمقورلىق پەن زاڭسىزدىق جولىمەن بيلەۋدە. جيىرما جىلدا جەراستى بايلىعىنان تۇگەلدەي، ءدىنى مەن انا تىلىنەن جارتىلاي ايىرىلعان قازاق، ءالى دە «شۇكىر» دەپ وسىلاي وتىرا بەرسە، بولاشاقتا ونى يراك، ليۆيالاردىڭ تاعدىرلارى كۇتىپ تۇرعانى بەلگىلى. قازاق تەك ولىمدە عانا ەمەس، ەل تاعدىرىن شەشەتىن كەزدە بىرىگەتىن كۇن بولار ما ەكەن؟! ەل بيلىگىن ساتقىن قاعاندارعا بيلەتىپ، ءوز تاعدىرلارى ءۇشىن كۇرەسە الماعان تۇركىنىڭ ۇلى قاعاناتتارىنىڭ قىزدارى كۇڭ، ۇلدارى قۇل بولىپ كەتكەن جوق پا؟ وسىنى ءبىز نەگە ارقاشان جادىمىزدا ساقتامايمىز؟ الدە ءبىز تەگىمىزبەن بىرگە ۇلتتىق بولمىس پەن سانادان دا ايىرىلىپ بولدىق پا؟
86-نىڭ جەلتوقسانىنداعى اقيقاتتى اشامىز دەپ قۇرىلعان بىرنەشە كوميسسيا مەن ۇيىمدار وسى ماسەلەمەن شيرەك عاسىردان بەرى ناتيجەسىز اينالىسۋدا. سەبەبى ولاردىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكالارى دۇرىس بولمادى. قويعان ماقساتتارى جەلتوقسان قايعىسىنان اسا المادى. ولار تەك سول ماسەلەنى شەشۋدە بەلگىلى ماقساتقا جەتەمىز دەپ ويلادى. «مىڭ قايعى ءبىر بورىشتى وتەمەيدى» دەيدى قازاق. قوعام دۇرىس جولعا قويىلماي تۇرىپ 86-نىڭ، جاڭاوزەننىڭ، زامانبەك، التىنبەكتەردىڭ اقيقاتتارى اشىلمايدى، بىراق قايتالانا بەرەدى. سوندىقتان، جاڭاوزەن ماسەلەسىن شەشۋدە قۇرىلىپ جاتقان قوعامدىق كوميسسيا مەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتيالاردىڭ الدىندا قوعامدى دەموكراتيالىق جولعا قويۋ ارقىلى قاتارداعى ازاماتتاردان باستاپ پرەزيدەنتكە دەيىن بارلىعى زاڭ الدىندا بىردەي جاۋاپ بەرەتىن، ەكونوميكاسىن ءوزى باسقارعان وركەنيەتتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماقساتى تۇرۋى ءتيىس. سول ماقسات ىسكە اسقاندا عانا قوعام مۇراتىنا جەتەدى. ول ءۇشىن الدىمەن بيلىكتى زاڭعا باعىندىرىپ، ونى ۋاقىتىندا بەيبىت جولمەن اۋىسترۋعا قول جەتكىزۋ قاجەت. وسىنداي ماقساتتى كوزدەگەن ارابتار تاۋەلسىزدىكتەرىن العاننان جارتى عاسىردان كەيىن رەۆوليۋتسيا جاساپ جاتىر. ماسەلە تەك رەۆوليۋتسيادا ەمەس، ونداي ماقساتقا بەيبىت جولمەن جەتۋدىڭ ۇلگىسىن بالتىق جاعالاۋى رەسپۋبليكالارى، ۋكراينا مەن گرۋزيا كورسەتۋدە. سوندىقتان بۇگىنگى دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانىڭ الدىنداعى ماقسات ايقىن. ول - وركەنيەتتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ. ەلدى بۇل ماقساتقا ۇلتجاندى وپپوزيتسيا جەتكىزەدى. ماسەلە، سونداي ۇلتجاندى وپپوزيتسياعا قوعامنىڭ سەنىم ارتىپ قولداۋىندا. ال، قوعام ولارعا بەلسەندى كومەك بەرىپ، سەنىم ارتىپ ەرمەسە، وندا ونى الدا ءالى تالاي «جەلتوقساندار» كۇتەدى. ول ۇلتتىڭ تاعدىرى، تاريحتىڭ سىنى. جەڭىس وسى سىننان سۇرىنبەي وتكەننىڭ جاعىندا بولادى، ەل سوندا عانا مۇراتىنا جەتەدى. بۇل جولدا قوعام، تارىنى كەبەگىنەن ايىرعانداي جولدا كەزدەسەتىن تالاي جولبيكە بيلىك پەن ولاردىڭ سايقال ەشكى پارتيالارىن ناعىز وپپوزيتسيادان ۋاقىتىندا ايىرىپ، اشكەرەلەپ وتىرۋى كەرەك. ولاردىڭ اق-قاراسىن ايىرماعان قوعام دا انا تىلدەرىنەن ايىرىلىپ «ايعىردىڭ باۋىرىنان ءسۇت ىزدەپ جۇرگەن سوقىر قۇلىنداي بولعان» بۇگىنگى كەيبىر اتى قازاق، زاتى ماڭگۇرتتەردىڭ تاعدىرىن قايتالايتىن بولادى. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى وسى ۇلى جولدا بىزگە، ماحامبەتشە ايتقاندا:
...تەبىنگىنى تەرگە ءشىرىتىپ،
تەرلىگىن مايداي ەرىتىپ،
...ات ۇستىندە كۇن كورىپ،
اشارشىلىق ءشول كورىپ،
...نايزاسىنان قان تامىپ،
...قاندى كوبىك تۇكىرىپ،
...جولبارىسشا جورىتىپ،
...بورىدەيىن جول جاتىپ،
جاۋىرىنىنا مۇز قاتىپ -
جۇرەتىن، كەشەگى وتكەن سىرىمدارداي دانا، حان كەنەلەردەي ايبارلى، باۋىرجان مەن وسپاندارداي قاجىرلى، قاجىعۇمارلارداي قايسار ەرلەر كەرەك!
«اباي-اقپارات»
