ءايمۇيىز بوشالاپ كەتىپتى...

مۇقا قارت ونى اۋەلى اۋىل ماڭىنان ىزدەستىردى. ساي-سالا، جىقپىل-جىرا كوزدەن تاسا قالمادى. جوق. بىلدەي سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ اكەسى سيىر قاراپ، جەر كەزىپ جۇرگەندە كورشى-قولاڭدارى دا قول قۋسىرىپ ۇيلەرىندە وتىرا المادى. ءبىرى قىرعا، ءبىرى ويعا شاپقىلاپ ىزدەستىرگەن بولدى. ەكى كۇن ءوتتى. ءۇش كۇن ءوتتى. جوق...

ءايمۇيىزدىڭ بوشالاپ كەتەتىن ادەتى ءۇي ىشىنە اۋەلدەن بەلگىلى. سوندىقتان ونى جەلىنى بىلىنە باستاسىمەن-اق ءۇي ماڭىنا ارقانداپ، بايلاپ ۇستايتىن. بيىل دا سولاي ەتكەن. ءشوبى مەن سۋىن ۇزبەي مۇقانىڭ سيىردى ەسىك الدىنداعى اشىق قوراعا باققانىنا ەكى جەتى بولىپ ەدى. اياق استىنان جاس ايەلىنىڭ تاستالقان بولىپ اشۋلانعانى. «قۇداي-اۋ، وسىنى قىستاي باققانىمىز ازداي-اق، جاز ورتاسىندا بۇل نە سۇمدىق؟ باسىنا جاستىق، استىنا توسەك بوپ. ءۇيدىڭ ماڭايى كىسى جۇرگىسىز قوقىس، ساسىق. ءايدا، بوسات... بوشالاماسا، نەگە قاڭعىپ كەتپەيدى».

جاي اشۋلانىپ قانا قويعان جوق، شاپىلداپ ۇرسىپ ءجۇرىپ، سيىردى بوساتىپ، ارقانىن جيىپ الدى. مۇقا شال ەرىسە ايەلىنە «ءباتىر-اۋ، مۇنىڭ نە؟» دەپ، ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز دە ايتا المادى. بار بولعانى قايتا-قايتا ساقالىن سيپاي بەردى. سونان سوڭ قولىنا شىبىق الىپ سيىرىن تاڭەرتەڭ تابىن بەتتەگەن جاققا قاراي ايداپ سالدى.

سودان قايتىپ ءايمۇيىز قوراعا ورالعان جوق.

ءايمۇيىزدىڭ ءتورت جىل بۇرىن وسىلاي بوشالاپ كەتكەنى بار. وندا دا وڭدى-سولدى شاپقىلاپ، اقىرى شاشۋبان دەگەن كورشىسى ات سابىلتىپ ءجۇرىپ شىراعداننىڭ ارعى بەتىندەگى ەسكى جۇرتتان جاڭا تۋعان بۇزاۋىمەن تاۋىپ اكەپ بەرگەن. ءايمۇيىزدىڭ سول قىلىعىن ەستىگەندەر: «ويپىرىم-اي، مىنا جانۋاردىڭ جەرشىل، يتجاندىلىعىن-اي! ءتىپتى كۇندىك جەرگە كەتكەنى نەسى»— دەپ تاڭىرقاسقان.

مۇقا شال بۇل جولى دا ءايمۇيىزدى سول ەسكى جۇرتقا تارتقان بولار دەپ،— جورامالدادى.

ءتورتىنشى كۇن دەگەندە شال تورى جورعاسىنا ەر سالدى. اۋەلگىدە ەركە ايەلىنىڭ «دەرەكتىردىڭ اكەسى ساندالىپ سيىر قاراپ ءجۇر ەكەن-» دەگەن جاقسى اتاق دەيسىڭ بە؟ مىنا، ماڭايداعىلاردىڭ بىرەۋىن جىبەرمەيسىڭ بە؟» دەگەنىنە دە مالدانىپ، «تاعى دا شاشۋبايدى جىبەرگەنىم ءجون بە ەكەن»—دەپ، ءبىر ويلاپ تۇردى دا، ونىسىنان قايتا اينىپ، ءوزى جينالا باستادى. ون جىلدان بەرى ات ءىزىن سالماعان سوناۋ قيانداعى اتا قونىسى تالتوعاندى ءبىر كورىپ قايتۋعا كوڭىلى سوقتى ما، قالاي...

مۇقا شالدىڭ جاستىق شاعى وسى تالتوعاندا وتكەن. اكەسى قۇراق مارقۇم «التى اتامىز تۇگەل وسىندا عۇمىر كەشكەن ەكەن، ءبىزدىڭ دە سۇيەگىمىز وسىندا قالار. سەندەردى ءبىر قۇدايىمنىڭ ءوزى ءبىلسىن» دەۋشى ەدى. سوندا مۇقا وتىرىپ «بۇل جەردى تاستاپ قايدا بارۋىمىز مۇمكىن. وسى كىسى نە ءبىلىپ، نە سەزەدى»— دەپ ويلاۋمەن بولاتىن.

اكەسى دۇنيە سالدى. ونان كەيىن دە قانشا ۋاقىت ءوتتى. بۇرق-سارق ەتىپ سوعىس باستالدى. مۇقا دا كوپپەن بىرگە مايدانعا اتتاندى. سوندا ول «اكەم مارقۇم وسىنى ايتقان ەكەن-اۋ. ەندى مىنا الاپات مايداننان قايتا ورالۋ جوق شىعار»—دەپ ويلادى. جوق، ورالدى. ءتىپتى امان-ساۋ كەلدى.

ءۇش بالاسى ەر جەتتى. ۇشەۋىن دە وقىتتى. بالالارىنىڭ باعى جانىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ قىزمەتى ءوسىپ جاتتى. ءتىپتى ەكى بالاسى سوۆحوز ديرەكتورى بولعان كەزدە شالدىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. «استاپىراللا-ا، مىنالار كايتەدى-ءاي. مەن وسىلارعا ۇشەۋىڭ بىردەي ديرەكتور بول دەپ پە ەكەم، ال ەندەشە... ءاي، بۇلاردان ءالى تالاي بالە شىعار»...

شال وڭاشادا ساقالىن تارامداپ وتىرىپ، ءوز-وزىنەن كۇلەتىن. ماقتانىشى كەۋدەسىنە سىيمايدى. اراعا ءۇش-ءتورت جىل سالىپ، ۇلكەن ۇلى ەرجىگىت اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلدىگىنە كوتەرىلگەندە شال تاڭ-تاماشا بولدى. «ءما-ساعان-ن... مىنا نەمە قايدا بارادى-ءاي... بۇل مىنا قارقىنىمەن ەندى ءبىر بەس جىلدا قايدا وتىرادى دەشى... قوي، مەن بارىپ، وسىمەن ءبىراز توقتا شىراعىم دەمەسەم بولماس. ءتىل — سۇق تا جامان. بۇل بالا ءبىر كۇنى قالپاقتاي تۇسەر»— دەپ كەمپىرىمەن اقىلداسقان بولدى. ارينە بەرگى جاقتارىمەن عانا ايتادى. ىشتەرى جەك كورمەيدى.

بىراق مۇقا شال ءبىر كۇنى تالتوعاننان كوشۋىمىز مۇمكىن-اۋ دەگەندى ويلاعان ەمەس. ءتىپتى جۇرت جاڭا سوۆحوزعا كەتتىك دەپ ۇدەرە كوشكەندە دە تىرپ ەتكەن جوق-تى.

بالكىم سولاي وتىرا دا بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن، ويدا جوقتا كەمپىرى دانەكەر اۋرۋعا شالدىقتى. توسەك تارتىپ كوپ تە جاتقان جوق، باس-اياعى ەكى جەتىدە دۇنيە سالدى. سونان سوڭ بارىپ مۇقادان بيلىك كەتتى. ورتانشى بالاسى بەلجىگىت قولىنا كوشىرىپ الاتىن بولدى. شالدىڭ كونبەسكە شاراسى جوق. دانەكەردىڭ جىلىن بەرىپ بولعان سوڭ «دارەت سۋ جىلىتىپ بەرەتىن ءبىر اق جاۋلىقتى تاۋىپ بەرەيىك، ءارى شەشەمىزدىڭ ورنىندا، ۇيگە يە بولىپ وتىرسىن» دەپ، بالالارى ايەل قاراستىردى. شال قارسى بولمادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ولار وسى كۇنگى جاس ايەلى تورعىندى تاۋىپ- تى. «نەسىن ايتاسىڭ بالالارى شەتىنەن دوكەي. قولىڭدى جىلى سۋعا ماليسىڭ دا وتىراسىڭ. بي دە ءوزىڭ، حان دا ءوزىڭ» دەگەن سوڭ تورعىن دا وڭاي كونىپتى. بىراق «مەنى الىسىمەن ورتالىققا كوشەتىن بولسىن. تاۋ-تاستى ارالاپ جۇرە المايمىن، داڭعىراعان اق ۇيدە، قالىڭ كوپتىڭ ورتاسىندا وتىرامىن»— دەپ كورمەي بىلمەي جاتىپ-اق سالەم ايتىپتى. شال ايتقانىنا كوندى. كوندىرىپ قانا قويعان جوق، ومىراۋىنان ءاتىر ءيىسى بۇرقىراعان جاس كەلىنشەك الپىسقا يەك ارتقان اق ساماي شالدى اي-شايعا قاراتپاي ءۇيىرىپ اكەتتى.

تورعىندى الىسىمەن مۇقا كوپ ۇزاماي تالتوعاننان كوشىپ كەتتى.

سودان بەرى ون جىل ءوتىپتى. اۋەلگىدە «باۋىر باسقان اتا مەكەندى قيا الماي قايتا-قايتا بارىپ تۇرارمىن دەپ ويلايتىن. سولايىنا سولاي دا سياقتى ەدى. بىراق جاڭا ورتاعا، ءوزىن قورشاعان ۋ-دۋعا، قوشامەت، قۇرمەتكە دە ۇيرەنىستى. كوڭىل توقتىعى كوپ نارسەنى ۇمىتتىرادى ەكەن.

...مۇقا شال اتا قونىسقا قايتىپ سوعا المادى.

تورى جورعا جولدى ءوندىرىپ تاستادى. قىزۋىن مول جايىپ، جازعى كۇن دە ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعان.

شال جولعا تاڭەرتەڭ كوستيۋمىنىڭ سىرتىنان بارقىت شاپانىن كيگەن. ىسسىلاي باستادى. بىراق شەشىنگەن جوق. شىراعداننان اساردا جانعا جايلى سالقىن سامال سوعىپ، مۇقانىڭ بويى سەرگىپ قالدى. تورى جورعا دا سول قارقىنىنان تايار ەمەس. «تاۋدىڭ ەتەگىنە تۇسە بەرە بۇلاق باسىنا ات شالدىرىپ، دەمالىپ، ارى قاراي ءجۇرىپ كەتسەم، بەسىن اۋا تالتوعانعا جەتىپ قالارمىن» دەپ ويلادى شال. قازىر ول بەتتە ەلدىڭ جوق ەكەنىن مۇقا جاقسى بىلەدى. جالعىز سيىر فەرماسى بار ەدى. ونى دا وتكەن جىلى كوشىرىپ اكەتتى. بۇل جايدى وسى فەرماعا قوجالىق ەتەتىپ ۇلى بەلجىگىتتىڭ اۋزىنان شال انىق ەستىگەن. ارينە جاز جايلاپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم ءۇي بولعان كۇندە دە، شالدىڭ ات باسىن بۇرار ويى جوق. ويتكەنى جاس ايەلى جولعا جەتەرلىك ەتىپ تاماقتارىن كونەلەۋ قارا سۋمكاعا سالىپ بەرگەن. «كەزدەسكەن ۇيگە اسسالاۋماعالايكوم دەپ، باس سۇعا بەرمە. تاماقتارىنان ۇشىنىپ قالىپ جۇرەرسىڭ» دەپ دايىنداعانى تاعى بار.

مۇقانىڭ ويى ءايمۇيىزدى تاۋىپ الا سالا سۋىت قايتۋ. تاپ قازىرگى ويى، زاۋىدە، ءايمۇيىز الدىنان شىعا قالسا، ەسكى جۇرتقا سوقپاي-اق قايتىپ كەتۋگە دە بار. راسىندا ول جان-جاعىنا قاراعىشتاپ، جۇرگەن جولىن شولىپ تا كەلەدى. الدەبىر نارسەلەر قاراۋىتقانعا، جولدان شىعىپ جاقىنداپ بارىپ قاراسا، جايىلىپ جۇرگەن ءبىر ءۇيىر جىلقى ەكەن. قايتا بۇرىلىپ كەلىپ جولىنا ءتۇستى. ازىرگە ءتىپتى سيىر اتاۋلى كوزگە تۇسەر ەمەس.

مۇقا ءوزى ويلاعانداي بەسىن اۋا تالتوعاننىڭ شەتىنە قۇلادى.

الدىمەن قاراۋىتىپ باۋ اعاشتارى مەن ەسكى تامداردىڭ تۇلعالارى، سونان سوڭ اۋىل ىرگەسىنەن بۇراڭداپ اعىپ جاتاتىن جىڭىشكە وزەن كورىندى. اۋىلدىڭ تۇستىگىندەگى جۋساندى بەتكەي... وسى كورىنىستەر شالدىڭ كوزىنە ىستىق ۇشىرادى. سوندىقتان بولار ول قالجىراپ، ءجۇرىسى باسەڭدەي باستاعان اتىن تەبىنە بەردى...

«و ءتاڭىرى ءبارى دە ورنىندا تۇر» دەپ كۇبىرلەدى. مۇقا ىشتەي، ەسكى جۇرتتان كوزىن الماي كەلە جاتىپ. تورى جورعا جىڭىشكە وزەندى كەشىپ ءوتتى. وزەن تايىزداپ قالىپتى. اتتىڭ تولارساعىنان عانا كەلدى. بىراق اعىپ جاتىر. «اعىپ جاتىر» دەپ كۇبىرلەدى شال ساعىنىش پەن قۋانىش ارالاس ۇنمەن.

ەسكى تامداردىڭ ارا-اراسىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ەسىك، تەرەزەلەرىنىڭ ورنى وپىرايىپ ءمۇجىلىپ قۇلاي باستاعان قابىرعالار. مال، وتىن قورالاردىڭ ورنى. كوپشىلىگىنىڭ بۇتاقتارى قۋراپ، سىنا باستاعان باۋ اعاشتارى. وزگە تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. وسىنىڭ ءبارى دە ءتىپتى بوگدە كىسىگە سۇپ-سۋىق بولىپ كورىنەردەي. وسى جەردە بۇرىن اۋىل بولماعان سياقتى. بىراق بولعان! اقيقات بولعان-ن... سول اۋىل، سول تىرشىلىك.

انە، اناۋ، وزگەسىنىڭ ءبارى قۇلاپ ءبىر قابىرعاسى عانا قالعان مارقۇم جەتپىسباي ەتىكشىنىڭ تامى. ەكى بولمەلى تامنىڭ تۇكپىر بولمەسىندە، ۇزىن تەمىر پەشتىڭ جانىندا مارقۇم ۇنەمى تىق-تىق ەتكىزىپ ەتىك شەگەلەپ نەمەسە بىلعارى ءپىشىپ وتىرۋشى ەدى. بۇل اۋىلدا جەتپىسباي تىككەن ەتىكتى كيمەي وسكەن جان جوق. اۋىل اراسىنداعى مىنا جولداردا جەتپىسباي تىككەن ەتىكتىڭ ايقىش-ۇيقىش ىزدەرى جاتاتىن. مىناۋ بيدايگۇل كەمپىردىڭ وتىن قوراسىنىڭ ورنى. جۇدىرىقتاي بولىپ الىپ، ەكى اياقتىنىڭ پىسىعى ەدى. شارشاۋ دەگەنىڭىزدى بىلمەيتىن. وسى قوراسىن وتىنعا ەلدەن بۇرىن تولتىرىپ الاتىن. جۇرت «وسى كەمپىردىڭ وكپەسى جوق شىعار» دەۋشى ەدى. ولەرىندە دە ول سوزىلىپ اۋىرعان جوق. كۇز بويى ادەتىنشە تىرباڭداپ وتىن جيۋمەن بولدى. مىنا قورا جۋسانعا، وزەن بويىنىڭ كەبۋ اعاشتارىنا تولىپ كەتتى. جۇرت «ياپىر-اۋ، مىنا كەمپىردىڭ نە بىلگەنى بار. مىنا وتىن ءبىر ءۇيدى ەمەس، ءبىر اۋىلدى قىستان شىعارار» دەيتىن. بيدايگۇل جۇرت سوزىنە ەلەڭ ەتپەدى، دومالانىپ ءجۇرىپ قوراسىن وتىنعا تولتىرىپ بولعان كۇنى اياق استىنان اۋىرىپ قالدى. توسەك تارتىپ ءبىر جەتى عانا جاتتى دا دۇنيە سالدى. بۇل جۇرت دەگەندى قويسايشى. وڭشەڭ كورىپ كەل مە، الدە دۋالى اۋىز بالگەر مە؟ نە دەرسىڭ بۇلاردى. سول قىستا اۋىل تۇگەل بيدايگۇل جيعان وتىندى جاعىپ شىقتى. بيدايگۇلدىڭ وتىنى كوكتەم شىعىپ، جەر دەگدىگەنشە، جەر دۇنيە كۇننىڭ مول شۋاعىنا مالشىنعانشا بارىنە جەتىپ جاتتى.

مۇقا تاعى ءبىر بۇزىلعان تامنىڭ جانىنا كەلدى. نەبارى ەكى بولمەلى باستاۋىش مەكتەپ ءۇيىنىڭ قابىرعالارى... ەرجىگىت، بەلجىگىت، سايرانبەكتەر وسى قابىرعالاردىڭ ورتاسىندا وقىپ ەر جەتتى. ازامات بولدى. ولار كۇندە تاڭەرتەڭ جەتپىسباي تىگىپ بەرگەن ءبىر-ءبىر ەتىكتى تەپكىلەپ كيىپ، سۋمكالارىن اسىپ الىپ، وسى قابىرعالارعا قاراي جونەلەتىن. وسى قابىرعالارعا جەتۋگە اسىعاتىن. ولاردىڭ كوڭىلدى داۋىستارى مىنا شاعىن ەكى بولمەگە سىيماي دالاعا، ماڭايعا تۇگەل ەستىلىپ جاتۋشى ەدى.

ەندى، مىنە، شالدىڭ الدىندا مەلشيگەن قابىرعالار عانا تۇر.

مۇقا ءوز تامىنىڭ جانىنا دا كەلدى. ازىرگە تامنىڭ ءبىر قابىرعاسى عانا قۇلاپتى. ونىڭ ەسەسىنە بارلىق قابىرعالاردىڭ سىلاعى ءتۇسىپ، جىكتەرى ىرسيىپ، اجىراي باستاعان جالاڭاش كەسەكتەر ءمۇجىلىپ تە ءبىتىپتى. ەندىگى جاۋعان ەكى-ءۇش توگىن جاۋىننان كەيىن قالعان قابىرعالاردىڭ دا گۇرس-گۇرس قۇلايتىنىنا ءشۇبا جوق. شال ءدال ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ اتىنان ءتۇستى. اتىن شىلبىرىنان جەتەكتەگەن كۇيى تامىن ءبىر اينالىپ شىقتى. ول وسى ۇيدە تۋدى. وسى ۇيدە ءوستى. ءتىپتى وسىندا قارتايدى دا. جۇرت بۇل تامدى اۋەلدە شىلدەبەكتىڭ تامى دەيتىن. كەيىننەن مۇقانىكى دەيتىن بولدى. ەندى ەرجىگىت پەن بەلجىگىتتىڭ نەمەسە كەنجەسى سايرانبەكتىڭ تامى اتالىنۋى ءتيىس ەدى. ولاي بولمادى. يەسىز ەسكى جۇرت قانا بولىپ قالدى. شالدىڭ كوڭىلى بوساي باستادى. اربيعان ەتسىز كارى ساۋساقتارىمەن مۇجىلگەن بوساعانى سيپاي باستادى.

مۇقا كوپ بوگەلگەن جوق. نەگىزگى شارۋاسى ءايمۇيىزدى تابۋ ەكەنىن ەسىنە الىپ، اتىنا قايتا مىنۋگە ىڭعايلاندى. كوپتەن بەرى اتپەن ۇزاق جول ءجۇرىپ كورمەگەندىكتەن بولار تۇلا بويى دەل-سال. ۇزەڭگىگە دە اياعىن ازەر سالدى. جۋساندى بەتكەيگە شىققاندا شالدىڭ كوڭىلى سەرگىپ قالدى. بالا كەزىندە تالاي ويناعان، جىگىت كەزىندە سان رەت كوكپار تارتقان جەرلەرىن جازباي تانىپ، جان-جاعىنا سۇيسىنە قارادى. مۇرنىنا كوك جۋساننىڭ اشقىلتىم ءيىسى كەلدى. بيىل جۋسان دا بىتىك شىققان ەكەن. كوكتەمدە بۇل ماڭايدا توگىن جاۋىن بولعانىن شال كوزىمەن دە، كوكىرەگىمەن دە سەزىپ تۇر. «جەر وزگەرمەيدى ەكەن عوي». شال كۇرسىنىپ قويدى. «ءتىپتى سول كۇيى جاتىر. جەر دە، جۋسان دا... ءبارى دە بۇرىنعىشا»...

سيىرى تابىلسا، وسى بەتىمەن كەشتەتىپ بولسا دا قايتىپ كەتپەك بولعان شال ابدەن بولدىرعاندىقتان جورعاسى بوجىراي باستاعان اتىن اندا-ساندا تەبىنىپ قويىپ، جان-جاعىنا ءجىتى قاراپ كەلە جاتتى. جوق. ءتىپتى جان-جانۋاردان ەشتەڭە كوزگە تۇسەر ەمەس. بۇل جاي شالدىڭ ماڭدايىن تىرىستىرايىن دەدى. «ءبارى دە قاڭىراپ بوس قالعان ەكەن» دەدى اشۋلى كۇبىرلەپ. «بوس قالماسا نەگە ەشتەڭە كورىنبەيدى. الدە مەنىڭ كوزىم كورمەي كەلە مە؟

شال جوتالاردى كەزىپ ۇزاق ءجۇردى. ءوزى دە شارشادى، اتى دا بولدىردى. ول ەندى اتىنىڭ باسىن قايتادان ەسكى جۇرتقا بۇردى. ءبىر تۇنەپ شىعۋعا امالسىز مويىنسىندى.

ءۇيىنىڭ جانىنا كەلىپ اتتان ءتۇستى. اتىن تالدىڭ بۇتاعىنا بايلادى دا، ءبىر قولىنا قامشىسىن، ءبىر قولىنا ءىشىپ-جەيتىن زاتتارى سالىنعان قارا سۋمكانى ۇستاپ، بۇزىلعان وشاقتىڭ جانىنداعى تاقىرعا كەلىپ جايعاستى. جەرگە شاپانىن شەشىپ توسەۋگە وقتالىپ تۇردى دا، سۋمكاسىنان گازەت الىپ جايىپ، سونىڭ ۇستىنە وتىردى. «ازىرگە اتتىڭ بەلى سۋي تۇرسىن، جاتاردا ەرىن العان كەزدە توقىمىن استىما توسەرمىن» دەپ ويلادى. سۋمكادا ءبىراز نارسە بار ەكەن. جىلقىنىڭ ءسۇر ەتى، بوتەلكەگە قۇيىلعان ايران، نان، جۋا.. شال ىشتەي كوڭىلدەنە كۇلىپ قويدى. «قۇداي-اۋ، مىنانىڭ ءبارى ماعان ءبىر كۇن ەمەس، ءبىر جەتىنىڭ ازىعى عوي». مايلى ەتتى نانعا قوسا قاربىتا جەپ، ايراننان ءسىمىردى. قارنى اشىپ تا قالعان ەكەن، كوپتەن بەرى سۇيسىنە تاماق جەگەنى بولدى.

قالعان تاعامدارىن جيىستىرىپ، قارا سۋمكاعا قايتا سالدى. ورنىنان تۇرىپ كوك جيەككە كوز سالىپ ەدى، كۇن باتىپ بارادى ەكەن. تامدى اينالىپ، وزەن جاق بەتتەگى باۋعا قاراي ءجۇردى. كۇنى بويعى ءجۇرىستى اۋىرسىنىپ قالىپتى. ەكى اياعىن ازەر قوزعاپ، ءىلبىپ باسىپ كەلەدى.

شەڭگەلمەن قورشالعان كەڭ قورانىڭ ءىشى ءبىر كەزدە سامساعان ورىك اعاشتارى بولاتىن. بىراق كۇتىمسىزدىكتەن، بۇل ارادا مۇقاننىڭ ءوزى بار كەزدە-اق كوبى سالماي، قۋراپ قالعان ەدى. شال «ەندىگى ول باۋ تۇگەلىمەن جويىلىپ، وتالىپ تىنعان شىعار» دەپ ويلايتىن. ويتكەنى ۇزىنقۇلاقتان «ءسىزدىڭ باۋدا بالەنشە دەگەن سيىرشى نەمەسە تۇگەنشە دەگەن قويشى جايلاپ وتىر ەكەن» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن دە «سولار باۋدى وتىن ەتىپ-اق بىتىرگەن بولار دەپ جورامالدايتىن.

بىراق باۋ سونشالىق قۇرىپ كەتپەپتى. وتىنعا قۋراعاندارىن عانا كەسىپتى. شال باۋدى اسىقپاي ءجۇرىپ ارالادى. كوڭىلىنە، كوزىنە تانىس ءاربىر ءتۇپ ورىككە اسىقپاي نازار سالدى. مىنا ءبىر تالدى دانەكەر مەن ەكەۋى العاش ۇيلەنگەن جىلى وتىرعىزىپ ەدى. جاپ-جاس سولقىلداق شىبىق بولاتىن. مۇقا وزەن بويىنان كەسىپ اكەلدى دە، دانەكەرمەن ەكەۋى كەتپەنمەن جەردى شۇقىپ جىبەرىپ جاس شىبىقتى وتىرعىزدى. ونشاقتى كۇنگە دەيىن شىبىقتا تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەدى. دانەكەر «سەن وتىرعىزعان شىبىق قايدان جايقالىپ كەتسىن»، دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى. وندا دانەكەر كىسى بەتىنە تىكتەپ تە قاراي المايتىن ۇيالشاق كەلىنشەك. مۇقانىڭ وزىمەن دە ەندى-ەندى ۇيرەنىسە باستاعان كەزى. ءسويتىپ جۇرگەندە شىبىققا جان كىرىپ، ءار جەرىنەن بۇرشىكتەر كورىنە باستادى. ءتىپتى كۇزگە دەيىن وقتاي بولىپ، كىسى بويى ءوسىپ تە كەتتى. ەندى مىنە سول شىبىق قارتايىپتى. ءدىڭىنىڭ جۋاندىعى ءبىر قۇشاق دەرلىك. باز ءبىر بۇتاقتارى قۋراپ تا قالعان.

ەندى ءبىر ورىك اعاشىنىڭ تۇبىنە كەلگەندە مۇقا تاعى دا ايالداپ قالدى. كەنجە ۇلى سايرانبەك تۋاردان ءبىر جىل بۇرىن ەگىلگەن ەدى.

سول جىلى جازدا اقۇيىكتىڭ باۋىنان قورجىننىڭ ەكى باسىن تولتىرا ورىك اكەلىپ بۇكىل اۋىلدى تويعىزعانى بار. دانەكەر دە ورىككە قۇمار-اق ەدى. الدە ورىككە جەرىك بولدى ما-اۋ، نەمەنە. ايتەۋىر وزىنە دەپ الىپ قالعان ورىكتى كوپكە دەيىن جەپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى مۇقاعا ورامالعا تۇيىلگەن ءبىر ۋىس تاشەكتى بەردى. «مۇنداي ءدامدى ورىكتى بۇرىن سوڭدى جەگەن ەمەن. دانەگى دە تۇششى ەكەن. قوراعا ەگەيىكشى» دەدى. سول جىلى كۇزدە مۇقا قورانىڭ ورتاسىن كەتپەنمەن شۇقىپ بەس-التى تاشەكتى تاستاي سالعان. كوكتەمدە سولاردىڭ بىرەۋى عانا قىلتيىپ ءوسىپ شىعىپتى. دانەكەر بەكەرگە ماقتاماعان ەكەن. ورىگى راسىندا دا ءدامدى بولدى. ونىڭ ۇستىنە سالعىشتىعىن ايتساڭشى. جىل قۇرعاتپاي سالاتىن. ءتىپتى وزدەرى وسى جەردەن كوشىپ كەتكەنشە ورىگىن جەپ ءجۇردى.

«وسى قازىر دە سالماس پا ەكەن» دەگەن ويمەن مۇقا اعاش باسىنا قاراپ ەدى، الاكەۋگىممەن ءجوندى ەشتەڭە كورىنە قويمادى. سونان سوڭ جاقىنداپ كەلىپ، اعاشتىڭ ءبىر بۇتاعىنان ۇستاپ اقىرىن عانا سىلكىپ ەدى، بىتىرلاپ بىردەڭەلەر جەرگە ءتۇسىپ جاتتى.

«و، جارىقتىق، ءالى دە سالادى ەكەن-اۋ». مۇقا تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ جەرگە تۇسكەن ورىكتەردى تەرە باستادى. قوس ۋىستايىن تەرىپ الدى.

بەلىن بۋىپ جۇرگەن ۇلكەن ورامالىن جەرگە جايىپ جىبەرىپ، الگى ورىكتەرىن ءتۇيىپ الدى.

بۇل كەزدە توڭىرەكتە قويۋ قاراڭعىلىق ورناپ العان. شال ەندى كەرى قايتىپ، اۋەلگى جايعاسقان وشاق جانىنداعى تاقىرعا كەلىپ، ورىك تۇيىلگەن ورامالىن سۋمكاسىنىڭ جانىنا قويدى.

تورى جورعانىڭ ەرىن، جۇگەنىن سىپىرىپ، وزەن بويىنا ارقانداپ كەلدى دە، توقىمدى استىنا توسەپ، ەردى باسىنا جاستاپ، شاپانىن جامىلىپ قيسايا كەتتى. شال «ابدەن قالجىرادىم عوي، بىردەن ۇيىقتاپ كەتەرمىن» دەپ ويلادى. بىراق ۇيقىسى كەلمەدى.

كوزى جۇمىلار ەمەس. جىم-جىرت تىنىشتىق پەن قويۋ قاراڭعىلىق شالدىڭ كوڭىلىنە ۇرەي اكەلگەندەي. سالدەن سوڭ مۇقا ورنىنان قايتا تۇردى. ەسكى وشاققا وت جاعۋدى ويلادى. قالتالارىن سيپالاپ كورىپ ەدى، كوستيۋمىنىڭ وڭ قالتاسىنان وتتىق شىقتى. وشاق ماڭىنان كەپكەن بۇتاقتار دا تابىلدى. وت جاقتى. لاپىلداپ جانعان وتپەن توڭىرەك جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. شالدىڭ كوڭىلى الگى ءبىر ەلەگزۋدەن ارىلايىن دەدى. كەبۋ وتىننىڭ لاۋلاعان جالىنىنان كوز الماي وتىرىپ، ول تاعى دا وتكەن كۇندەرىن ەسىنە الدى.

...وسى وشاققا دانەكەر قانشا جىل وت جاقتى. ءومىر-اي، ءوتىپ كەتكەن سوڭ كورگەن تۇستەي بولىپ قالا بەرەدى ەكەن-داعى.. جاز كەزىندە وسى وشاققا ءسۇت ءپىسىرىپ، ءسۇت سۋىعانشا كۇتەمىن دەپ كەيدە وسىلاي وتىرىپ، قالعىپ تا كەتەتىن.

وندايدا مۇقا «توسەگىڭدى دە وشاقتىڭ باسىنا سالىپ الساڭ بولادى عوي» دەپ ازىلدەۋشى ەدى.

كەيدە ەكەۋى قاتار، ءدال وسىلاي وت جالىنىنان كوز الماي وتىرىپ وتكەن-كەتكەندى ايتىپ اڭگىمە تيەگىن اعىتۋشى ەدى-اۋ... بىراق وندا قازىرگىدەي جىم-جىرت كۇي استە بولماۋشى ەدى. سيىرلاردىڭ موڭىرەگەنى، قوراداعى قويلاردىڭ پىسقىرعانى. ءار تۇستان يتتەردىڭ ۇرگەنى، انا ءۇي، مىنا ءۇي جاقتان ەستىلەتىن كورشىلەردىڭ دابىرى. ايتەۋىر تىرشىلىككە ءتان سول ءبىر دىبىستار جانىڭدا سەرىك بوپ وتىراتىن. قوسىلا سىرلاساتىن...

سايرانبەك وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جىلى كەمپىرىمەن ەكەۋى وسىنداي ءبىر كەشتە وشاقتى قامالاسىپ كەپ وتىرىپ، بالالارىن اڭگىمە ەتىستى. ەرجىگىتى مەن بەلجىگىتى ەكى جەردە سوۆحوز ديرەكتورى بوپ دۇرىلدەپ تۇرعان كەز. تەك مۇقا مەن دانەكەر عانا ەمەس. ولاردى بۇكىل اۋىل اڭگىمە ەتىسەتىن.

مۇقا وتىرىپ: «بالا تۋماپسىڭ، وڭشەڭ دەرەكتىر تۋىپسىڭ عوي. سايرانبەك تە كوپ ۇزامايتىن شىعار. دەرەكتىر بولار» دەپ ازىلدەدى. دانەكەر اۋەلى كەڭكىلدەپ كوڭىلدەنە كۇلىپ الدى. سونان سوڭ «بارىندە دەرەكتىر بولسىن دەپ تۋدىق تا. وڭشەڭ دەرەكتىر تۋدىڭ دەپ ەشكىم اباقتىعا جاپپاس» دەدى.

ەكەۋى قوسىلا كۇلدى. اراعا ەكى جىل سالىپ، سايرانبەك مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ كەتتى. سوندا مۇقاڭ مەن دانەكەر وزدەرىنىڭ سول ءبىر ءازىل-كۇلكىلەرىن ەستەرىنە الىپ تاعى دا كۇلىسكەن.

ەندى مىنە سونىڭ ءبارىن ويلاپ مۇقانىڭ جالعىز ءوزى وتىر. دانەكەر قازىر دە جانىندا بولسا، سونىڭ ءبارىن دە قايتا ەسكە الار ەدى. كۇلىسەر ەدى. سىرلاسار ەدى... بىراق دانەكەر وسىدان ەكى شاقىرىم جەردەگى مولادا، اتاسى مەن ەنەسىنىڭ جانىندا جاتىر. «ۋا، دۇنيە-اي»— دەپ مۇقا كۇرسىنىپ قويدى. «ەسكى جۇرتقا كەلمەگەنىمدە عوي، وسىنىڭ ءبارى ەسكە تۇسپەس ەدى. تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىمەن ۋ-دۋىمەن ىلەسىپ جۇرە بەرەر ەدىك. بۇعان دا ءتاۋبا. كەلدىك. ەسكە الدىق. ەرتەڭ ارۋاقتاردىڭ باسىنا سوعىپ دۇعا وقىپ قايتسام ساۋاپ بولار ەدى».

وشاقتاعى وتتار وشە باستادى. بىرتە-بىرتە السىرەي باستاعان وتتىڭ جالىنىنا قاراپ وتىرىپ مۇقا دا قالعىپ كەتتى.

قىسقا تاڭ تەز اتتى. ول ۇيقىسىنان ويانعاندا كۇن شىعىپ، توڭىرەك اي-جاي بولىپ قالعان ەكەن. اپىل-عۇپىل كيىنىپ جينالا باستادى. ورىك تۇيىلگەن ورامالىن بەلىنە بوس بايلاي سالدى. اتىن اكەلىپ ەرتتەدى. وزەن سۋىنا قولى، بەتىن اسىعىس جۋىپ كەلدى دە، كەشەدەن قالعان بوتەلكەدەگى ايراندى تۇرەگەپ تۇرىپ ءسىمىرىپ، بوساعان بوتەلكەنى لاقتىرىپ تاستاپ، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.

بۇل جولى وزەن بويلاي ءجۇردى. تۇلا بويى دەل-سال. تاقىمى الدىرماي قالىپتى. ءوزى شارشاسا دا اتى تىڭايىپ قالعان ەكەن. بىردەن تايپالىپ ءوزىنىڭ كادۋىلگى جايلى جورعاسىنا سالدى. «ساسكەگە دەيىن سيىردى تاۋىپ السام جارار ەدى-اۋ» دەپ ويلادى شال. «سوندا كەشكە دەيىن اۋىلعا جەتىپ تە قالار ەدىم. ال، تابىلماسا قايتتىم؟ قاراسان كەلگىردى جەر جۇتىپ كەتكەن شىعار».

كەشەدەن بەرگى ىشتەگى بۋلىققان اشۋ مەن ىزا ەندى سىرتقا تەبە باستادى.

وزەن بويى دا شال كوڭىلىنە جۇتاڭ كورىندى. بۇرىنىراقتا ەكى جاعاسىنا تۇتاسا وسكەن اعاش، قۇراقتان كوز تۇنۋشى ەدى. ەندى جامباستاي وسكەن ءيىر-ءيىر بۇتاقتار ءار جەردەن ءبىر ۇشىراسادى. كوگەرىسىنىڭ دە ءسانى شامالى. «ەل بولماعان سوڭ وزەن بويى دا ازىپ بىتكەن ەكەن» دەپ ويلادى شال كوڭىلى تولماي.

بارىنەن بۇرىن مۇقانىڭ ويىنان ءايمۇيىز كەتەر ەمەس. قارايعاننىڭ بارىنە كوڭىل اۋدارادى. قايسىبىرىنە ات باسىن بۇرىپ تا بارادى. جوق. ءتىپتى ازىرگە ءتورت اياعىمەن جايىلىپ جۇرگەن مال بالاسىن كورە المادى. وزەن بويىنان ۇزاپ، جوتالارعا شىعىپ تا، الاقانىمەن ماڭدايىن قالقالاپ ءارى-بەرى قارادى كەپ... جوق...

قۋىستان شىعا كەلەتىندەي كورىنىپ «ءايمۇيىز، اۋ-اھۋ، اۋ-اھۋ» دەپ ايقايلاپ تا كوردى. ءبارىبىر جوق. تاۋ-تاسقا جاڭعىرىعىپ ءوز داۋىسى وزىنە قايتا ەستىلەدى.

كۇن ساسكە بولدى. بۇگىن تىم ىستىق بولاتىن ءتۇرى بار. الدەن-اق جەر دۇنيەنى بالبىراتىپ، ەرىتىپ بارادى. شال قاتتى تۇتىگىپ اشۋلانا باستادى. «مۇنداي دا قاڭعىباس مال بولادى ەكەن-اۋ. اۋ، وسىنشا جەرگە ساندالىپ كەلگەندە التىن بۇزاۋ تۋا ما ەكەن؟ ءسىرا، التىن بۇزاۋ تۋاتىن شىعار، قاراسان كەلگىر. وسىدان كوزىمە ءبىر ءتۇسسىنشى. كورسەتەرمىن وعان بوشالاپ كەتكەننىڭ قانداي بولاتىنىن».

ءارى-بەرىدەن سوڭ شال «سول سيىردىڭ وسىندا كەلۋىنە كۇمانىم بار. ول ءسىرا اۋىل ماڭىندا جۇرگەن شىعار. ءوزىمىز قارا باسىپ تابا الماعان بولارمىز» دەپ تە ويلادى. ءتىپتى وسى ويىنا ءوزى ەداۋىر يلانىپ «بالىقتى باۋعا دەيىن بارىپ قايتايىن، وندا دا بولماسا قايتىپ كەتەرمىن» دەگەن نيەتكە ويىستى.

كۇن تۇسكە تىرمىستى. مۇقا ىسسىلاپ، قاراداي ابىرجىپ تا كەلەدى. كەنەت وزەن بويىنا وسكەن ءبىر توپ ءسامىنىڭ اراسىنان الدەنەنىڭ باسى قىلت ەتە قالعانداي بولدى. مۇقا اتىنىڭ ساۋىرىن قامشىلاپ جەدەلدەتە ءجۇردى. بۇزاۋ ەكەن. باسىن كەگجيتە قاراپ ءبىراز تۇردى دا ۇركە بۇرىلىپ، ءالجۋاز اياقتارىمەن مايماڭداي باسىپ، قالىڭ ءسامىنىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. ار جاعىندا ماڭ-ماڭ جايىلىپ ءايمۇيىز ءجۇر. «اسىقپاۋىن كوردىڭ بە؟»— دەدى مۇقا شىتىناي كۇبىرلەپ. «وسىندا توركىندەپ كەلگەن سياقتى. ءجا، مەن سەنىمەن تىلدەسىپ كورەيىن ەندى».

تاياپ كەلگەنشە بۇعان ءايمۇيىز نازار سالمادى. بۇرىنعىشا ماڭ-ماڭ جايىلىپ جۇرە بەردى. جانىنا كەلە بەرىپ، «ا، قاراسان-ن» دەپ، يەسى قامشىسىن كوتەرە ايقايلاعان كەزدە بارىپ، باسىن جەردەن جۇلا كوتەرىپ مۇقاعا قارادى. مۇقا ءانى-مىنىگە قاراتپاي سيىردى قامشىسىمەن ەكى-ءۇش رەت سالىپ ءوتتى. قامشىنىڭ ىزدەرى بىلەۋدەي-بىلەۋدەي بولىپ سيىردىڭ قىر ارقاسىندا قالىپ تا قويدى. سيىر موڭكي جونەلدى.

مۇقا ونىسىمەن دە قويمادى، قۋىپ ءجۇرىپ سابادى. سوڭدارىنان مايماڭداي باسىپ جاس بۇزاۋ ەرىپ كەلەدى.

تۇتەگەن اشۋى باسىلعان كەزدە بارىپ مۇقا بۇرىلىپ سوڭىنا قارادى. جاس بۇزاۋ ءبىراز جەر قالىپ كەتىپتى. ءالجۋاز دەنەسىن قيساڭداتىپ جورتقان بولادى. ونىمەن ءجۇرىسى ونەتىن ەمەس. وعان شالدىڭ كوز توقتاتىپ زەر سالعانى دا وسى ەدى. بۇزاۋ ءالى تىم جاس ەكەن. بۋىنىن ەندى-ەندى تىگە باستاعانداي. تۋعانىنا بۇگىن ەكىنشى كۇن بە ەكەن؟ الدە ءۇشىنشى؟ بۇزاۋدىڭ مىنا جۇرىسىنە قاراسا اۋىلعا ءبىر كۇن ەمەس، ءۇش كۇندە ازەر جەتەر. بۇل جاي مۇقاڭنىڭ تاعى دا زىعىردانىن قايناتتى. نە ىستەرىن بىلمەي، ءارى-ءسارى ويمەنەن بىرازعا دەيىن بۇزاۋدىڭ سوڭىنان كۇش-كۇشتەپ ايداعان بولدى.

ميتىڭ جۇرىستەن قۇتىلۋدىڭ ەندى ءبىر-اق جولى بار ەدى، ول بۇزاۋدى الدىنا وڭگەرىپ الۋ. سوندا ءايمۇيىز ءوز-وزىنەن ەرىپ وتىرادى.

وزەن بويىنان ۇزاپ شىققان سوڭ مۇقا اتىنان ءتۇسىپ، بۇزاۋدى ۇستاماق بولىپ ەدى. ادام كورمەگەن جانۋار مۇقادان قيسالاڭداپ ءبىر قاشتى دەيسىڭ. ءتىپتى ۇستاتار ەمەس. قايتا اشۋعا مىنگەن شال شاپانىنىڭ ەتەگىنە سۇرىنەردەي دالبالاقتاي قۋىپ كەلە جاتىپ، قولىنداعى قامشىمەن ءبىر ۇرعاندا بۇزاۋ وماقاسا قۇلاپ ەدى، ءايمۇيىز انادايدان موڭىرەپ كەلىپ، كيرەلەڭدەپ قايتا تۇرا باستاعان بۇزاۋىنىڭ ۇستىنە ءتۇستى. جالاپ جاتىر. بۇزاۋ ءدىر-ءدىر ەتىپ ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلدى. «قاراي گور وزدەرىنىڭ باۋىرمالىن، تۇگە» مۇقا بۇزاۋدى ەنەسىنىڭ باۋىرىنان جۇلىپ الا، اتىنا قاراي جاقىنداي بەرىپ ەدى، ويدا جوقتا تورى جورعا سىر بەرسىن. تۋلاپ، بۇزاۋدى ماڭىنا دا جولاتپاي قويدى.

«ەندى قايتتىم...» شالدىڭ ءجۇزى ورتتەي تۇتىگىپ كەتتى. قالاي بولعاندا دا ەندى تەك قانا سيىردى ايداي بەرۋ بولدى. مۇقا اتىنا قايتا ءمىندى. جاس بۇزاۋىن ەرتىپ ءايمۇيىز الدىنا ءتۇستى. جول ونەتىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ىستىق كۇن شەكەدەن ءوتىپ بارادى. تاڭەرتەڭگى ءبىر ءسىمىرىم ايراننان كەيىن ءنار تاتقان جوق. قارا سۋمكادا اۋزى تىعىنداۋلى ەكىنشى بوتەلكەسى تاعى بولاتىن. سونى الۋ ءۇشىن ەرىنىڭ باسىنا قاراپ ەدى. سۋمكاسى جوق. «قۇدانىڭ قۇدىرەتى!» شال ساسقانىنان ەرىنىڭ باسىنا ءبىر، ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولىنا ءبىر قاراي بەردى. بەلىنە بايلانعان ورىك تۇيىلگەن ورامالىن ىزدەپ، ساۋساقتارىمەن سيپالاپ ەدى. ونىسى امان ەكەن. ءىشىپ-جەم تاماعىنان ايرىلۋى شالدى قاتتى كۇيزەلتىپ كەتتى. اتىنىڭ باسىن ىركىپ، ءبىر اۋىق جول ۇستىندە ءۇنسىز تۇردى. شاماسى توپ ءسامىنىڭ ماڭىندا قالعان بولدى. قايتا بۇرىلۋعا ءبىراز جەر ۇزاپ كەتتى. ال جۇرە بەرەيىن دەسە ءنار تاتپاعان كۇيى اۋىلىنا جەتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ءارى-ءسارى وي شالدى دا ءتىپتى جۇدەتىپ تاستادى. اقىرى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ نەدە بولسا العا جىلجي بەرگەندى ءجون كوردى دە، وزىنەن ۇزاپ بارا جاتقان بۇزاۋلى سيىرىنىڭ سوڭىنان ەردى.

جاس بۇزاۋ قالجىراي باستادى. اياقتارى شالىنىسىپ بۇلارعا ەرە الار ەمەس. مۇقا قامشىمەن تۇرتكىلەپ قاتتىراق جۇرگىزگەن بولادى. ونىسى دا ۇزاققا سوزىلمايدى. بۇزاۋ اقىرى ءبىرجولا جۇرىستەن قالدى. ءبىر كەزدە سىمداي اياقتارى مايميىپ جول جيەگىنە قۇلاي كەتتى.

مۇقا قاراداي شارشادى. اتىنان تۇسكەن كۇيى جول جيەگىندە وكپەسى سىرىلداپ جاتقان جاس بۇزاۋعا ۇزاق قارادى. ءايمۇيىز بۇزاۋىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ ولەتىن ءتۇرى بار. ەمىرەنە ىڭىرسىپ، باس سالىپ جالاپ جاتىر. بۇزاۋدىڭ دەنەسىندە ونىڭ ءتىلى تيمەگەن جەر جوق شىعار...

سالدەن سوڭ جاس بۇزاۋ قالقيىپ قايتادان تۇردى. ەنەسىن ەمىپ الدەنگەندەي بولدى. مۇقا ەندى اتىنان قىل ارقاندى شەشىپ الدى دا بۇزاۋدىڭ موينىنا بايلاماق بولدى. شارشاپ تۇر دەسە دە بۇزاۋ موينىنا مۇقانىڭ كارى ساۋساقتارى تيگەندە قاتتى تۋلادى. ءتىپتى ءبىر-ەكى رەت قولىنان شىعىپ بارىپ، شال ونى قايتا ۇستادى. موينىنا تىم دورەكى ارقان بايلانعان جاس بۇزاۋ ەنەسىنە ەرىپ، قايتا جۇرە باستادى.

ءتۇس اۋا كۇن ءتىپتى الاۋلاپ كەتتى. شالدى ءشول قىستى. جەتەر جەردە بۇلاق تا جوق. تاماعى كەبەرسىپ، توبەسىنەن كۇن شاقىرايعان شالدىڭ ءحالى تىم-اق ايانىشتى ەدى.

مۇقا ءۇشىن ەڭ قيىنى بۇزاۋدىڭ جۇرىسكە جاراماعاندىعى بولدى. بۇزاۋ سالدەن سون-اق تاعى دا اياقتارى مايىسىپ، كيرەلەڭدەي باستاعان. شال ەندى ونى ايامادى. ءتىپتى جۇرە الماي قالعان كەزىندە سۇيرەي جونەلدى. ءوزىن قىسقان ءشول مەن اشتىق ونى تىم قاتىگەز ەتىپ جىبەرگەندەي. ول «مىنا بۇزاۋ ءولىپ قالادى ەكەن-اۋ؟» دەپ قورىققان جوق. ءتىپتى ويلاعىسى دا كەلمەدى. جۋسان باسىپ كەتكەن جالعىز اياق كونە جولدىڭ ۇستىندە جاس بۇزاۋدىڭ دەنەسى سىرىلداي سۇيرەتىلىپ كەلە جاتتى.

بۇل كورىنىسكە شال شىداسا دا ءايمۇيىز شىدامادى. وكىرە موڭىرەپ كەپ بۇزاۋىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇستى. مۇقا تاعى امالسىز ايالدادى. ءدال قازىر جول ەزۋىندە باسىن كوتەرە الماي جاتقان جاس بۇزاۋدىڭ عانا ەمەس، مۇقانىڭ دا ءحالى مۇشكىل-ءتىن. ءشول شىداتپاي بارا جاتقان شال الاقانىمەن ماڭدايىن قالقالاپ، جان-جاعىنا قاراي باستادى. اق ساعىمنان كوزىنە ءجوندى ەشتەڭە كورىنەر ەمەس. دەگەنمەن مۇقا تۋىپ وسكەن ءوڭىرىن جاقسى بولجادى. انا ءبىر قىرقانىڭ استىندا وتكەن جىلعا دەيىن ءسۇت فەرماسى بولعان. ارينە ەل بولا قويماس. ءبارى دە كوشىپ كەتكەن بولار. بىراق سول جەردە بۇلاق بار. مىنا قالپىندا مۇپ-مۇزداي سۋدان ءبىر جۇتۋدىڭ ءوزى شال ءۇشىن ارمان ەدى.

بۇزاۋىن قامشىسىمەن تۇرتكىلەي ايداپ، شال قىرقاعا قاراي بەت تۇزەدى.

قىرقانىڭ توبەسىنە شىققاندا ءسۇت فەرماسىنىڭ ورنى كورىندى. ۇزىن سيىر قورا، تسەمەنت استاۋلار... جەتى-سەگىز تام. باز بىرلەرىنىڭ ەسىك-تەرەزەسى، شاتىرى الىنىپ ۇڭىرەيىپ قالعان. «ەل قالماعان ەكەن. ءبارى دە كوشىپ كەتكەن بولدى» دەپ ويلادى شال جۇدەۋ كۇيدە. بىراق ويدا جوقتا ەسكى استاۋدىڭ كولەڭكەسىنەن بۇلارعا قاراي يت ءۇرىپ شىعا كەلدى. يت دەگەن اتى عانا. قاسقىر دەرسىڭ... كەلە جاتقان ەكپىنىنەن، ارسىلداعان داۋىسىنان مۇقا قاراداي شوشىندى. سويتكەنشە شەتكى وقشاۋ تامنىڭ ەسىگى اشىلىپ، ىشتەن اق جاۋلىقتى كەمپىر شىقتى. ايقايلاپ ءيتىن شاقىردى. «ءۇي بار ەكەن. يا، شاراپاتى مول، قۇداي تاعالا» دەپ، شال ىشتەي بالاشا قۋاندى. ول ەندى بۇزاۋى مەن سيىرىنا دا قاراعان جوق. اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، شەتكى تامعا قاراي ءجۇردى. جاقىنداي بەرە الگى كەمپىردى شىرامىتقانداي بولدى. «ساعىممەن قاتەلەسىپ تۇرعان جوقپىن با» دەپ كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ قايتا قارادى. «سول... ءباتىر-اۋ، مىناۋ شىناركۇل عوي. ءوزىمىزدىن شىناركۇل-ل... بۇل ءالى وسىندا ەكەن-اۋ». تاڭدانۋ مەن قۋانىش ارالاس كۇيدە مۇقا قالت-قۇلت ەتىپ اتىنان ءتۇسىپ جاتتى.

شىناركۇل بۇعان ۇزاق قارادى. تانىماعان بولار. بۇل اتىن قازىققا بايلاپ بولعانشا سەلت ەتكەن جوق. مۇقا ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە بارىپ شىرامىتتى بىلەم، كويلەگىنىڭ كەڭ ەتەگىنە ءسۇرىنىپ قۇلارداي ادىمداپ قارسى ءجۇردى. قۋانىش وتى جىلتىراعان شۇڭىرەك كوزدەرىن مۇقادان تايدىرار ەمەس.

— وسى سەن مۇقامىسىڭ؟ قۇدايىم-اۋ، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ شىناركۇل شالدىڭ قولىنان ۇستاي الدى.

— امانسىڭ با، شىناركۇل؟—دەدى مۇقا شارشاۋ كۇيدە، اقىرىن عانا.

مۇقانىڭ سوزىنە شىناركۇل ءمان دە بەرگەن جوق.

— اقىرى كەلدىڭ بە؟ مەنى ەسىڭە الدىڭ با، ايتەۋىر... ءبارى دە ۇمىتقان شىعار دەپ ءجۇر ەدىم. قۇدايعا شۇكىر... مىڭ حاتا شۇكىر! مەنى ىزدەپ سەن كەلدىڭ.

ەكەۋى ۇيگە كىردى. مۇقا تورگە شىقتى. ءسال قاشىق وتىرسا ايرىلىپ، اداسىپ قالاتىنداي شىناركۇل دە مۇقادان تومەن ءدال جانىنا وتىردى.

مۇقا وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن شىناركۇلدىڭ جالعىز بالاسىنىڭ تراكتورى اۋدارىلىپ، سودان قايتىس بولعانىن ەستىگەن. ەندى شىناركۇلگە ءجۇزىن بۇرا وتىرىپ كوڭىل ايتتى.

— قايىپبەگىڭنەن ايرىلىپ قاپسىڭ، شىناركۇل. قايىرلى قازا بولسىن. قايعىڭا ورتاقپىز.

شىناركۇل ۇزاق قارادى. جانارى سۋلانىپ وتىر.

— مۇقا-اۋ، قايىپبەگىمدى ايتىپ وتىرسىڭ عوي، شاماسى. ودان باسقا نە ايتايىن دەپ ەدىڭ... بايقاپ وتىرمىن. مەن سورلاپ قالدىم عوي مۇقا-اۋ. ايرىلىپ قالدىم...

شالدىڭ قولىنان قاتتى قىسا ۇستاعان كۇيى شىناركۇل ەڭىرەپ قويا بەردى.— ەسىتىپ وتىرعام جوق ءسوزىڭدى. ەكى قۇلاعىم تاس بولىپ بىتەلىپ قالعان. مەنىڭ ەڭ سوڭعى ەستىگەن ءسوزىم «قايىپبەگىڭ ەندى جوق» دەگەن ءسوز. بۇل دۇنيە ماعان ودان وزگە ەشتەڭە ەسىتتىرمەي قويدى. ءتىل قاتپايدى. جىم-جىرت. جوق-ق. مەنىڭ ءوزىم ەستىمەي قويدىم. بۇل دۇنيەنىڭ ۋ-دۋىن ودان ءارى تىڭداعىم كەلمەدى. نە دەپ تىڭدايمىن. نەمە كەرەك ول ۋ-دۋ؟ ءبارىبىر ول ۋ-دۋدىڭ ىشىندە قايىپبەگىمنىڭ ءۇنى جوق قوي. كۇلكىسى جوق قوي. اياعىنىڭ تىقىرى دا ەستىلمەيدى. مەنى ساڭىراۋ قىلعان قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راقمەت.

كوكىرەگى شەرگە تولىپ-اق قالعان ەكەن. شىناركۇل ارمانسىز-اق اڭىرادى.

* * *

شىناركۇلدىڭ كۇيەۋى قاۋلەن مۇقامەن ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس ەدى. بالا كەزدەن تاتۋ وسكەن دوستار بولاتىن. ەكەۋى دە قاتار ۇيلەندى. قاتار بالالى بولدى. تىرشىلىك سىيلاعان باقىتتىڭ بال ءدامىن قاتار سورىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت سوعىس دەگەن پالە باستالدى. سوعىسقا دا ەكەۋى قاتار اتتانىپ، اۋەلدە ءبىر مايداندا بولىپ ەدى. كەيىنىرەك ءبولىنىپ كەتتى.

سوعىس بىتەردەن ءبىر جىل بۇرىن مۇقا يىعىنان جارالانىپ ەلگە قايتتى. جاز ورتاسى بولاتىن. اۋدان ورتالىعىنان پوەزدان تۇسە سالا، كولىك كۇتىپ جاتۋعا شىداي الماي اۋىلىنا جاياۋ تارتىپ كەتتى. جونداعى بيدايعا وراق ءتۇسىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەن سوڭ، جولاي سوندا سوقتى. سويتسە دانەكەر مەن شىناركۇل وراقتا ءجۇر ەكەن. ەكەۋى جارىسا جۇگىرىپ، الدىنان شىقتى. دانەكەردىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. كۇيەۋىنىڭ موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ العان. جىبەرەر ەمەس. شىناركۇل ساق-ساق كۇلىپ تۇرىپ «ءاي، ءبىز دە قۇشاقتايىقشى، تۇرشى بىلاي» دەسە دە بولار ەمەس. ولەردەي ساعىنىپ كالىپتى. سول جولى دا شىناركۇل مۇقانىڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ «ءبىزدىڭ قاۋلەندى قايدا تاستاپ كەتتىڭ؟ كىمگە تاستاپ كەتتىڭ، مۇقا-اۋ» دەپ ەگىلىپ ەدى. ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل جۇرتتى جىلاتقان. ول قاۋلەندى سارىلا كۇتتى. سوعىس ءبىتىپ مايدانعا كەتكەندەر ورالعان سوڭ دا شىناركۇل ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. ەسىكتىڭ تىقىرىنان دا، ءيتتىڭ بەيۋاقىتتا ۇرگەن داۋىسىنان دا ءۇمىت ەتتى. حات تاسۋشىنىڭ جولىن توستى. جوق. قاۋلەن كەلمەي قالدى. ءتىپتى حابارسىز كەتتى.

سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا تالتوعاندا بىرگە وتىردى. شىناركۇل كوپشىل، اقجارقىن ەدى. ونى بۇكىل اۋىل سىيلايتىن. اسىرەسە دانەكەرمەن ەكەۋى سىرلاس، تاتۋ بولدى. ۇيدە دە، تۇزدە دە كوبىنە ءتىزىلىپ بىرگە جۇرەتۇعىن. بىرىنە-ءبىرى كومەكتەسە سالاتىن، بىرىنە-ءبىرى ازىلدەي قوياتىن. بىرىندە جوعى ەكىنشىسىندە بولاتىن.

بەينەت-قورلىعى دا جۇرتتان ەرەك ەدى. شىناركۇل كولحوزدىڭ جۇمىسىن دا اكەسىنىڭ جۇمىسىنان بەتەر اتقاراتىن. ۇنەمى ەكپىندى بولىپ ءجۇرۋشى ەدى.

ءسويتىپ ءجۇرىپ قاۋلەننەن قالعان جالعىز ۇلى قايىپبەكتى ءوسىردى. ەل قاتارىنا قوستى. دانەكەر ولەتىننەن ءبىراز بۇرىن قايىپبەك وسى ءسۇت فەرماسىنا تراكتورشى بولىپ ورنالاستى دا، بۇلار ءبىرجولا كوشىپ كەتتى. سونان سوڭ مۇقا شىناركۇلدى دانەكەردىڭ ولىمىندە عانا كوردى. قاتار وسكەن قيماس زامانداسىن جوقتاپ كوز جاسىن كول ەتكەندەردىڭ ءبىرى وسى شىناركۇل ەدى. قايعى-قاسىرەتتى وزگەلەردەن كوپ كورگەندىكتەن بە، الدە تابيعات سولاي جاراتقان با، ايتەۋىر شىناركۇلدىڭ داۋىسى وتە زارلى بولاتىن. كوزىنە جاس المايتىن مۇز جۇرەكتەردىڭ ءوزىن ەبىل-دەبىل ەتىپ جىبەرۋشى ەدى.

مۇقا تالتوعاننان كوشكەننەن كەيىن شىناركۇلدى كورگەن جوق. كورمەك تۇگىلى ول تۋرالى كوپ ەستىمەيتىن دە ەدى. ويتكەنى ەندىگى جەردە بۇلار ارالاساتىن جانداردىڭ توبى وزگەرىپ كەتتى. وڭشەڭ ءتورت قۇبىلاسى ساي، كوڭىلى جاي جاندارمەن دامدەس بولدى. وتكەننىڭ ءبارى ۇمىتىلا باستادى. مۇقا ۇمىتايىن دەگەن جوق-اۋ. وزگەلەر ۇمىتتىرىپ جىبەردى.

ەندى مىنە اراعا ون ەكى جىل سالىپ، شىناركۇلمەن قايتا ۇشىراسىپ وتىر.

* *

شىناركۇل ۇزاق جىلادى. جىلاي وتىرىپ، كوڭىلىندەگى قاپاسىن تۇگەل ايتتى. قالدىرعان جوق. مۇقا باسۋ ايتىپ جۇباتقان بولدى. جۇباتا وتىرىپ ءوزى دە كوزىنە جاس الدى.

سالدەن سوڭ شىناركۇل جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، ورنىنان تۇردى. اۋەلى قۇمان مەن شىلاپشىن اكەلىپ، مۇقانىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ قولىنا سۇلگى ۇستاتتى. داستارقان جايدى.

ەندى مۇقا شەشىنە باستادى. باسىنداعى بوركىن الىپ ىرگەگە قويدى. شاپانىن دا شەشپەك بولىپ، بەلىندەگى ورامالىن الا بەرگەندە اراسىنا تۇيىلگەن ورىكتەر ساۋ ەتىپ كورپەشەنىڭ ۇستىنە توگىلگەنى. ءبىرازى ەزىلىپ قالىپتى. «كورپەشەنى ءبۇلدىردىم-اۋ»،— دەپ مۇقا ورىكتەردى جيناي بەرگەندە جانىنا شىناركۇل جەتىپ كەلدى.

قۇدايىم-اۋ، مىناۋ ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ باۋىنىڭ ورىگى ەمەس پە؟ الدا، جارىقتىق-اي... ءالى سالىپ تۇر ەكەن-اۋ، ءا؟.. و، ساداعاڭ كەتەيىن ءدان... جەمىس... تابيعاتتىڭ ريزىعى سەن ولمەيدى ەكەنسىڭ عوي. قۇدايىم-اۋ، ءالى ازباپتى. ارقايسىسى بالانىڭ جۇدىرىعىنداي... ساپ-سارى. سارى التىن دەرسىڭ.

شىناركۇل ورىكتىڭ بىرەۋىن اۋزىنا سالدى.— ءدامى دە سول كۇيى. بال تاتيدى. مۇقا-اۋ، جەپ كوردىڭ بە ءوزىڭ؟ بىراق سەن تويعانىڭشا جەپ قايتقان شىعارسىڭ. ءاي، قۇمارىڭنان ءبىر شىقتىڭ-اۋ...

شىناركۇل ورىكتى قۋانا، تويماس قۇمارلىقپەن شاينادى. ءجۇزى جايناپ، قايعى ورناپ العان كوزدەرى دە ءبىر ءسات نۇرلانىپ كەتكەندەي بولدى.

مۇقا دا ءبىر ورىكتى الىپ، داستارقاننىڭ شەتىنە ءسۇرتىپ جاتىر ەدى، شىناركۇل:

— ورىكتى سۇرتكەنى نەسى. ورىكتە كىر بولمايدى. باياعىدا ءبىز دانەكەر ەكەۋمىز ۇنەمى وسىلاي، ءدامى كەتىپ قالادى دەپ جۋماي جەيتىنبىز،— دەدى.

مۇقا ورىكتى اۋزىنا سالىپ ەدى. اناۋ ايتقان ءدامى بايقالعان جوق. اۋزى سۋ تاتىپ كەتكەندەي بولدى. بىراق شىناركۇلگە سىر بەرگەن جوق.

— ءدامدى ەكەن،— دەي سالدى.

— باياعىدا كەلىنشەك كۇنىمىز ەسىڭدە مە مۇقا. دانەكەر ەكەۋمىز تالدىڭ كولەڭكەسىندە كۇنى بويى تاپجىلماستان تاشەك شاعىپ وتىرۋشى ەدىك قوي. سوندا قاۋلەن ەكەۋىڭ بىزگە «سەندەردى تاشەك شاعىپ وتىرسىن دەپ العانىمىز جوق»—دەپ ۇرساتىنسىڭدار. بىراق سول ۇرىسقاندارىڭ بىزگە اينالعاننان بەتەر بولۋشى ەدى. ءبىز اشۋلانۋدىڭ ورنىنا سىقىلىقتاپ كۇلەتىنبىز. شىركىن-اي، سول كەزدە قانداي باقىتتى ەدىك ءبىز... كوڭىلدى جۇرەتىنبىز. ۋايىم-قايعى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىك. بۇل ءومىر سولاي وزگەرمەيتىن شاتتىق، شادىمان كۇلكى دەپ قانا ويلادىق-اۋ. الدا، زامان-اي...

شىناركۇل شىن كوڭىلىمەن ەلجىرەي سويلەپ وتىر. اۋزىنا سالعان ورىگىن دە بىردەن جۇتا سالماي «ءدامىن تاڭدايىما ءسىڭىرىپ قالايىن» دەگەن كىسىشە ۇزاق تالعاپ بارىپ، اقىرى تامسانا، تالماپ جۇتتى. جۇتتى دا تاعى ءبىر ورىكتى اۋزىنا سالىپ جاتىپ:

— مۇقا-اۋ، قالعانىن ءتۇيىپ ال. بالالارىڭا اپارىپ بەر. تۇگەل اۋىز ءتيسىن. كەلىنشەك العانىڭدى ەستىگەنمىن.

قۇتتى بولسىن! ودان دا بالا ءسۇيىپ وتىرعان كورىنەسىڭ. يا، ءتۇيىن الىپ، اپارىپ بەر، اتا قونىستارىنىڭ ورىگى عوي،— دەدى. ءوزى ىشكى بولمەسىنە كىرىپ، باسقا ۇستالماعان اق ماتا اكەلىپ بەردى. قالعان ورىك كوپ تە ەمەس بولاتىن. سوندىقتان شالدىڭ كوڭىلىندە «مۇنى اۋىلعا نەسىن اپارامىن» دەگەن وي دا بولدى. بىراق شىناركۇلدىڭ مىناداي ىقىلاسىنان كەيىن ولاي دەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

شىناركۇل بەرگەن اق ماتاعا مۇقا قالعان ورىكتى ءتۇيىپ الىپ، شاپانىنىڭ قالتاسىنا سالىپ قويدى.

سالدەن سوڭ شاي كەلدى. ابدەن ءشول قىسقان مۇقا شايدى تەرلەپ-تەپشىپ ۇزاق ءىشتى. داستارقانعا قويىلعان سيىر مايى مەن جۇمساق تابا ناننان دا ءبىراز جەدى. ءشولى قانىپ، ىشىنە دە ەل قونعان سوڭ كوڭىلى سەرگي باستادى. شىناركۇلدەن ونى-مۇنى سۇراپ اڭگىمە ۇزارتقىسى كەلدى دە، ەستىمەيتىندىگىن ويلاپ قانا ءۇنسىز وتىردى.

ونىڭ ەسەسىنە اڭگىمەنى شىناركۇلدىڭ ءوزى ايتتى.

جالعىز ءۇي قالدىم، مۇقا-اۋ. وتكەن جىلى سەنىڭ بەلجىگىتىڭ بۇكىل اۋىلدى كوشىرىپ اكەتتى. مىنا جاقتا ەكى قىردىڭ استىندا كورشى سوۆحوزدىڭ ۋچاسكەسى بار. ەگىن ەگەدى. سوندا بارىپ تۇرام. قانت-شايدى دا سونان اكەلەمىن.

مۇقا باس يزەپ ماقۇلداعان بولدى.

قايىپبەكتىڭ جىلىن بەرگەن سوڭ كەلىن توركىنىنە كەتىپ قالعان. قايتەيىن، توقتا دەۋگە شارا بولمادى عوي مەندە. قايىپبەكتەن بالا كوتەرمەدى. كوتەرگەندە وسى بوساعادا قالىپ تا قويار ما ەدى كىم ءبىلسىن. ماڭدايىما جازىلعانى وسى شىعار. نە دەيىن؟ جىلاپ-سىقتاپ قالا بەردىم. تاستاپ كەتتىڭ ەكەن دەپ قارعاعانىم جوق. اق باتامدى بەردىم. «العاش اتتاعان بوساعاڭ عوي، قۇلىنىم، ۇمىتپاي ءجۇر» دەدىم. ول دا جىلاپ قوشتاستى. قايتسىن. ول دا كەتەيىن دەپ كەتتى مە، بۇل بوساعادا ول قىزىعاتىن ەشتەڭە قالمادى عوي. بارسىن. بەتىنەن جارىلقاسىن. قۇداي ەندىگى جولىن وڭعارسىن.

ول كەسەدەگى شايىن ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇستى.

— ءسويتىپ ءبىر اۋىلدى كۇزەتىپ الىپسوق ەكەۋمىز عانا قالدىق. الىپسوعىمدى الگىندە كوردىڭ عوي. يت ەمەس ول. مەنى تاستاپ قاڭعىرىپ كەتسە نە دەر ەدىم؟ نە دەۋشى ەدىم، اڭىراپ قالا بەرەر ەدىم دە... باقىتسىز باسىم نە كورمەي ءجۇر. كونەر ەدىم دە بارىنە... جوق. ول تاستاپ كەتپەس. قۇداي بىلەدى، تاستاپ كەتپەيدى. مەن ولگەن كۇنى قىرقانىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، ۇلىپ وتىراتىن شىعار. كورەرسىڭدەر ول سويتەدى. كوڭىلىم سەزەدى...

مۇقا داستارقاننىڭ شەتىن ءبىر بۇكتەپ، ءبىر جازىپ وتىرىپ شىناركۇلدى ءۇنسىز تىڭدادى.

شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ، مۇقا تىسقا شىقتى. كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. اپتاپ باسىلىپ، سالقىن تۇسە باستاپتى.

بۇگىن دەمالىپ، ەرتەڭ ەرتەمەن شىعىپ كەتەسىڭ عوي. كولەڭكەگە توسەك سالىپ قويامىن، تىنىق،— دەدى شىناركۇل بوساعان ساماۋرىندى كوتەرىپ بارا جاتىپ.

مۇقا كەلىسكەن راي تانىتتى. ءايمۇيىز دە بۇزاۋىمەن ءۇي جانىنداعى ەسكى قورانىڭ كولەڭكەسىندە تۇر ەكەن. بۇزاۋى سولپىلداتىپ ەمىپ جاتىر. ەنەسى وزىنە وڭاشا ءتيىپ راحاتتانىپ-اق قالىپتى. جانىنا كەلگەن مۇقانى دا ەلەگەن جوق. ەمشەكتەن باس الار ەمەس. ءايمۇيىز عانا بۇرىلىپ، مۇقاعا قاراپ الدى. انادايدان سويلەپ، سالدەن سوڭ شىناركۇل دە كەلدى.

جارىقتىق باياعى اقسيىردىڭ تۇقىمى عوي. قانداي ءسۇتتى ەدى، شىركىن. ءبىر ساۋعاندا، دانەكەر شەلەكتى ۇيگە شىلپىلدەتىپ اكەلەتىن.

شىناركۇل ءايمۇيىزدىڭ ساۋىرىنان، ارقاسىنان سيپادى.

دانەكەر ءايمۇيىزدى ساۋا الدى ما ءوزى؟ ايتپاقشى ءبىز دانەكەردىڭ قىرقىنا بارعانىمىزدا بۇل ءبىرىنشى بۇزاۋىن تۋىپ تۇر ەدى عوي. الدا، جانۋار-اي... ەمشەگىڭە دانەكەر قول تيگىزىپ تە ۇلگىرە المادى-اۋ. ءايمۇيىزىم دە اقسيىردان كەم بولمايدى، قايتا ودان دا ءسۇتتى بولار دەۋشى ەدى.

شىناركۇلدىڭ الاقانى تەرىسىنە جۇپ-جۇمساق تيگەن بولار، ءايمۇيىز بۇرىلىپ، وعان ۇزاق قارادى. تىرپ ەتىپ قوزعالعان جوق. ءبىر كەزدە شىناركۇلدىڭ كوزى بۇزاۋعا ءتۇستى.

— وي، تالتيگەن اۋكەشىم. قاراي گور ءوزىن باس الار ەمەس. مىناۋ قايتەدى-ءاي، ەنەسىنىڭ ەمشەگىن جۇلىپ جەي مە؟—دەپ، وعان قول تيگىزە بەرىپ ەدى، بۇزاۋ باسىن جۇلىپ الىپ، اساۋلىق كورسەتە كەيىن شەگىنىپ كەتتى.

مۇقا-اۋ، مىنا بۇزاۋدىڭ مويىنى قيىلىپ كەتە جازداپتى عوي. قۇدايىم-اۋ، جاڭا تۋعان بۇزاۋعا دا كىسى وسىنشا ءزابىر كورسەتەر مە؟ موينىنا قىل ارقان سالعانىڭ نە؟ الدا جانۋارىم-اي. بەيكۇنا-تەنتەگىم-اي. ەندى قايتتىم؟ ويباي-اۋ، ولتىرە جازداپسىڭ عوي. ەندى بولماسا ءولىپتى عوي.

شىناركۇلدىڭ جان داۋىسى شىعىپ، ساڭىراۋعا سويلەگەندەي شاڭقىلداپ ءجۇر. قوي، مەن بۇعان نوقتا تىگىپ بەرەيىن. اتا قونىسىنان نوقتا تاعىپ قايتسىن. مۇقانىڭ مىنا ىسىنە نارازىلىق بىلدىرە، كۇيىپ-پىسە سويلەي ءجۇرىپ، شىناركۇل ۇيگە قاراي كەتتى.

مۇقا اتىن جايلادى. بوي سەرگىتىپ ولاي-بۇلاي جۇرگەن بولدى.

ۇيگە كەلدى دە ەسىك الدىنداعى تالدىڭ كولەڭكەسىنە سالىپ قويعان كورپەشەنىن ۇستىنە جانتايدى. ەكى كۇنگە سوزىلعان ءجۇرىس قالجىراتىپ-اق تاستاعان ەكەن، جاستىققا باسى تيىسىمەن-اق كوزى ءىلىندى.

شال كولەڭكە ابدەن ۇزارعان كەزدە بارىپ وياندى. كاداۋىلگى ادەتىمەن كەشكە قاراي تاۋدىڭ اۋاسى سالقىنداپ، تەرىستىكتەن سامال تۇرىپتى. مۇقا جاستىقتان باسىن كوتەردى. ەداۋىر تىڭايىپ قالىپتى. شىناركۇلدىڭ دە تاماعى ءازىر بولىپ قالعان ەكەن.

قول جۋىپ، ەكەۋى اسقا وتىردى. ورتاعا قويىلعان ۇلكەن تاباق ءبىر كىسى ەمەس، بىرنەشە كىسىگە ارنالعانداي. ەتتى كول-كوسىر ەتىپ سالىپتى.

— مال سويۋىم كەرەك ەدى، مۇقا. از عانا تۇياقتى الگىندە ايتقان كورشى اۋىلدىڭ مالىنا قوسىپ جىبەرىپ ەدىم. قاپەلىمدە اياعىم جەتپەي وتىر. ساعان سويماعاندا كىمگە سويامىن. مەن ءۇشىن وزىڭنەن ارتىق قوناق جوق. قۇدايىم-اۋ، ايلاپ، جىلداپ توستىم ەمەس پە جولىڭدى... كۇدەرىمدى ۇزگەن ەمەسپىن. جاقسىلىق، جامانشىلىقتى ءبىر كورگەن زامانداس قوي، نەعىپتى، مەن ولگەنشە ءبىر سوعار دەپ ءجۇر ەدىم. قۇدايعا شۇكىر، اقىرى سوقتىڭ. مۇقا تاماق ال. جاس كەزدەرىڭدە قاۋلەن ەكەۋىڭە ءبىر تاباق ەت جۇق تا بولماۋشى ەدى عوي. سەندەر تويماي قالساڭدار ءبىز دانەكەر ەكەۋمىز ىشتەي جۇدەپ قالۋشى ەدىك. ارينە تاپشىلىققا، جوقشىلىققا ناليتىنبىز. قۇدايعا شۇكىر، قازىر يت باسىنا ىركىت توگىلگەن زامان عوي. ال، مۇقا... سول جاس كەزىڭدەگىدەي جەشى ءبىر... ءسويتشى. مەن قاۋلەنىمدى ەسىمە الايىن. وزىڭمەن قاتار وتىر، تاباقتاس بولىپ وتىر دەپ ەسەپتەيىن.

راسىندا مۇقا اشىعىپ-اق قالعان ەدى. سوندىقتان ەتتى وزىنشە قاربىتىپ جەگەن بولدى. ءبارىبىر، جەتپىسكە كەلگەن شالدىڭ تاماق العانى قايسىبىر ماردۋشى ەدى. تاۋىسپاق تۇگىلى ەكەۋى جابىلىپ تاباقتى ورتالاي دا العان جوق.

ەتتەن كەيىن ەكەۋى وتىرىپ شاي ءىشتى. سونان سوڭ شىناركۇل ەسىك الدىنداعى سورەگە مۇقاعا توسەك سالىپ بەردى.

توڭىرەك قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا مۇلگىپ تۇر. توسەككە جاتقانى بولماسا، مۇقا ۇيىقتامادى. كەشەگى ۇرەيدىڭ جۇرناعى دا جوق.

اسپاننىڭ شىڭىراۋ ءتۇبىن تەسىپ شىققان جۇلدىزدار دا، شىرىلداپ ۇشىپ ۇيالارىنا كەلىپ قوناقتاعان قۇستار دا، قاراڭعىلىقتان كولبەڭدەپ تۇلعالارى قاراۋىتقان يەسىز تامدار دا، ءبارى دە مۇقا ءۇشىن بۇگىن كوڭىلگە مەدەۋ، ەس تۇتار جاندى بەينەلەرگە اينالىپ كەتكەندەي.

شىناركۇل ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تىنىم تاپپاي ءجۇر. سۋ اكەلدى. ىدىس-اياعىن جۋىپ بولىپ، ءۇي ماڭىنا سۋ سەپتى، سىپىردى. ءبارى دە باياعى جاس كەزىندەگى ادەتتەرى. كوز تۇسەر جەرگە قىل جۋىتپايتىن. قاشاندا مۇنتازداي بوپ، جۇرگەن جەرىن دە تازا ۇستاۋشى ەدى.

ءبىر كەزدە شىناركۇل مۇقا جاتقان سورەنىڭ شەتىنە كەلىپ وتىردى.

— ۇيىقتاپ قالدىڭ با، مۇقا؟

مۇقا ءالى وياۋ جاتقانىن ءبىلدىرىپ، ءبىر قوزعالىپ قويدى.

تۋعان جەردىڭ اۋاسى جانىڭا ەم-دارىدەي بولعان شىعار؟ راحاتتانىپ جاتقان بولارسىڭ؟ سەندەر جاقتا كۇن ىستىقتاۋ بولادى عوي. شىبىن-شىركەي دە كوپ دەيدى.

شىناركۇلدىڭ ايتىپ وتىرعانى راس. كۇندىزگى شىبىنىن بىلاي قويعاندا كەشكىسىن ىڭىلداپ شىعا كەلەتىن ماساسىن ايتساڭشى.

مۇقا ءۇنسىز ىشتەي تىنىپ قالدى. تالاي جىل بىرگە وتاسقان قوساعىمەن اتا-اناسىنىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقۋدى ويلاۋىن ويلادى-اۋ، بىراق بارا الماي كەتتى. سونىسىنا ءوزى قازىر قاتتى قىسىلدى. ايتەۋىر قويۋ قاراڭعىلىق بولىپ، ۇياتتان قىپ-قىزىل بولىپ جەرگە قاراعان ءجۇزىن شىناركۇلگە كورسەتكەن جوق. قۇداي دا كەيدە قاراسپايتىن جەردە قاراسادى-اۋ... شىناركۇلدىڭ ساڭىراۋلىعى دا مۇقانىڭ پايداسىنا شەشىلدى. شالدىڭ جاۋاپ بەرۋىن كۇتپەي-اق ول ءسوزىن قايتا باستاپ كەتتى.

وتكەن جىلى كوكتەمدە بىرەۋلەر: نەسىن ايتاسىڭ، دەرەكتىر كەلەتىن بوپتى دەدى. بەلجىگىتىڭ وسى سوۆحوزعا دەرەكتىر ەكەنىن بىلەمىن عوي. قۇدايلىعىمدى ايتايىن، جۇرەگىم جارىلارداي قاتتى قۋاندىم. قايىپبەك پەن ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس ەدى عوي. «اينالايىن، قايىپبەكتىڭ ورنىنا كەلەيىن دەگەن ەكەن. قايتسىن، اسىر ساپ ويناپ-كۇلىپ وسكەن ءبىر جىلدىڭ تولدەرى عوي»—دەپ ويلادىم. سوياتىن مال الدىردىم. بالا كەزىندە ءبىزدىڭ قايىپبەكپەن ەكەۋى وتقا كومگەن كۇلشەگە كوپ تالاسۋشى ەدى. سونى ەسىنە سالايىنشى دەپ بەلجىگىتكە ارناپ كۇلشە دە ءپىسىرىپ قويدىم.

ءبىر كەزدە ءبىر توپ ادام «دەرەكتىر كەلدى، كەپ قالدى»— دەپ ءۇيدىڭ تۇسىنان توپىرلاسىپ ءوتتى. مەن دە سىرتقا شىعىپ، موينىمدى سوزىپ قاراپ ەدىم، سيىر قورانىڭ جانىندا ماشينەسىنەن ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. تانىدىم. بالالارىڭنىڭ ءبارى دە وزىڭە تارتقان كەۋدەلى، بويشاڭ بولىپ ءوستى عوي. جازباي تانىدىم. ماشينەسىنەن تۇسە ساپ ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي جۇرگەندەي بولدى. مەن اسىعىس ۇيگە كىرىپ كەتتىم. دانەكەر بەلجىگىتىن بەلجان دەۋشى ەدى. بەلجاندى ءوز ءۇيىمنىڭ بوساعاسىنان كۇتەيىن; تەل ءوسىپ ەدى، تەبىسىپ ءوسىپ ەدى، ومىراۋىنا قايىپبەكجانىمنىڭ ءيىسى ءسىڭدى مە ەكەن، يىسكەيىن، كەۋدەمە ارمانسىز باسايىن دەدىم. كۇتتىم. ءارى كۇتتىم، بەرى كۇتتىم. جوق. كەلمەگەن سوڭ تىسقا قايتا شىقتىم. شىقسام الگىندەگى توپىرلاپ وتكەندەر قايتىپ بارادى ەكەن. داۋىستاپ «بەلجان قايدا؟» دەپ ەدىم، بىرەۋى «بەلجانى كىم؟ ديرەكتور ما، ول كەتىپ قالدى» دەگەنى. كەۋدەمە مۇز قاتقانداي بولدى. ۇيگە قايتىپ ازەر كىردىم. مۇنان وتكەن ازاپ، قورلىق بولمايدى ەكەن، مۇقا. ال كەپ جىلا... مۇقا-اۋ، مەن بەيباق قالايشا جىلامايمىن ەندى، ءوزىڭ ايتشى...

سويتسەم ول ماعان كوڭىل ايتۋعا ەمەس، فەرمانى كوشىرۋگە، ءسويتىپ مىنا مەنى جالعىز تاستاپ كەتۋگە كەلگەن ەكەن.

مۇقا مۇنداي قىسىلماس. ساسقانىنان كورپەسىن ءبىر يىعىنا جامىلىپ تۇرەگەپ وتىردى. شىناركۇل ىشىندەگى بار قاپاسىن اقتارىپ جاتقاندا كوڭىلىندەگى كوك مۇزىن ەل-سەل ەتىپ ەرىتىپ جاتقاندا شالقايىپ جاتۋىن ەرسى كوردى.

— وسىندا العاش كوشىپ كەلگەن جىلدارى وزدەرىڭدى قاتتى وگەيسىپ ىزدەپ ءجۇردىم. ەل ءىشى ەمەس پە، بىرتە-بىرتە ۇيرەنىستىك. قايىپبەگىم كەلىنشەك الدى. ءالىمىزدىڭ جەتكەنىنشە توي جاسادىق. ەل-جۇرت ويناپ-كۇلىپ، جاقسى تىلەكتەرىن ايتتى. ەندى ويلاپ قاراسام: جالپاق جالعانداعى كورگەن ويماقتاي باقىتىم سول ءبىر كۇندەر ەكەن. ول دا ءبىر از عانا داۋرەن بوپتى. مەن جۇرەگىم جارىلارداي قۋانىپ ءجۇردىم. بىراق ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتكەنمىن. بۇل قۇدايعا تويىمسىزدىعىمنان جازعان جەرىم جوق...

قايىپبەگىمنەن ايرىلىپ، قابىرعام قايىسقان شاقتا نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن وزدەرىڭدى قايتا ىزدەدىم. ىشتەي دانەكەردى ويلادىم. سەنى ويلادىم. بۇل مۇقا نەگە كەلمەي جاتىر دەپ الاڭداۋمەن بولدىم. ياپىرماي، ەسىتپەدى مە ەكەن؟ نەگە ەسىتپەيدى؟ بۇل جۇرتتىڭ ءبارى مەنىڭ قايعىمدى اڭگىمە ەتپەيتىن، كوردىك-بىلدىك دەمەيتىن قاسكوي، قاتىگەز بولىپ كەتكەندە دە، اڭىراعان داۋىسىم ارىلداپ سوققان جەلمەن ىلەسىپ جەتپەدى مە؟ ءساۋىردىڭ اق جاۋىنى بوپ مەنىڭ كوز جاسىم تەرەزەڭنىڭ اينەگىن قاقپادى ما؟ جەتكەندە شىعار-اۋ...

قاققان دا شىعار-اۋ...

سوندا قالايشا سەلت ەتپەدىڭ سەن؟ نەگە كەلە سالمادىڭ، مۇقا... نەگە؟ ءبىر كۇندىك جەر عوي. قۇدايىم-اۋ، ءتىپتى بالاڭنىڭ ماشينەسىمەن ءسۇت ءپىسىرىم عانا ۋاقىت ەمەس پە؟ مەن بەيباقتى ءبىر جۇباتىپ كەتە سالساڭ عوي. جارايدى، مەنىڭ قايعىمدى دا بىلاي قويايىق. جۇمىر باستى ءبىر پەندە ءولدى، كەتتى...

وسى ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى قالايشا ۇمىتىپ كەتتىك؟ نەگە عانا وزگەردىك؟ باياعى ەلجىرەگەن جۇرەگىمىز قايدا؟ ءبىر-ءبىرىمىزسىز تۇرا المايتىن كوڭىلىمىز قايدا؟ مۇقا-اۋ، ءبىز ولاردى قايدا كومىپ كەتتىك؟ قالاي عانا جوعالتىپ الدىق؟

مۇقا ءۇنسىز وتىر. وتىرعانى قۇرىسىن، جەردىڭ ويماقتاي تەسىگى بولسا كىرىپ-اق كەتەر ەدى. سول تەسىكتى تابا الماي شەرمەندە.

شىناركۇلدىڭ از عانا ۇنسىزدىگى مۇقا ءۇشىن جىلعا سوزىلعانداي. ول نەدە بولسا شىناركۇلدىڭ كەلەسى ءسوزىن تەزىرەك باستاۋىن تاعاتسىز كۇتىپ وتىردى.

دانەكەر بولسا كەلەر مە ەدى، كەلمەس پە ەدى؟ قۇداي بىلەدى كەلەر ەدى. مەنى ءبۇيتىپ زارىقتىرماي اڭىراپ الدەقاشان جەتەر ەدى-اۋ. جوق. ول ارامىزدان تەك كەتپەگەن ەكەن، مۇقا. ءبىزدىڭ بارىمىزگە ورتاق كيەلى قاسيەتتى وزىمەن بىرگە الا كەتىپتى. بۇرىنعىلار وسىنداي ءبىر جاندار بولادى دەۋشى ەدى عوي. سولاردىڭ ءبىرى دانەكەر شىعار. اقيقات سول. سوڭى دا سول دانەكەر بولماسا قايتسىن...

شىناركۇل تاعى دا ءۇنسىز قالدى. «ارمانسىز اڭىرادى-اۋ» دەپ ويلادى مۇقا ىشتەي. «اڭىرادى-اۋ... كوز جاسىڭدا جۇزىڭنەن قىرىق تاراۋ جول سالىپ سەل بولىپ اقتى-اۋ... قايدا كەتىپ جاتىر سونىڭ ءبارى؟ كول بولاتىنداي بولدى عوي. سونىڭ ءبارى مىنا ساكىنىڭ ۇستىنەن قۇلاي اعىپ قارا جەرگە ءسىڭىپ جاتىر ما؟ جۇتىپ جاتىر ما؟ ءسويتىپ جاتسا قارا جەر دە سەنىڭ كوز جاسىڭا جەرىك ەكەن، شىناركۇل»...

مۇقانىڭ كوزىنەن دە جاس مونشاقتاي توگىلدى.

جارايدى، ەندى دەم ال. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇراسىڭ عوي،— دەدى شىناركۇل مۇقاعا بۇرىلىپ. ونى-مۇنى ايتىپ باسىڭدى قاتىردىم بىلەم. سەن بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ايتەۋىر كەۋدەمدەگى تۇتاسقان شەر مەن ارماندى بىرەۋگە ايتۋىم كەرەك قوي. قۇدايعا شۇكىر، ايتىپ تىندىم. ەندى ۇيىقتاي عوي، مۇقا.

مۇقا امالسىز قيسايدى. قازىر مىنا دۇنيە جاپ-جارىق بولسا شىناركۇلدىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماس حالدە ەدى. ءتۇن بولعانىنا شۇكىرشىلىك ەتتى.

شىناركۇل ەڭكەيىپ كەپ كورپەسىن دۇرىستاپ جاۋىپ، جان-جاعىن قىمتاپ جاتقاندا كوڭىلى بوساپ، ەلجىرەپ كەتتى. كوز الدىنا ءوزىنىڭ دانەكەرى ەلەستەدى.

* * *

مۇقا تورعايلاردىڭ شىرىلىنان وياندى. تاڭ اتىپ قالعان ەكەن. شىناركۇل الدەقاشان-اق تۇرعان سەكىلدى. شاي قايناپ قالىپتى. اسىعا كيىنىپ، جۋىندى.

شىناركۇل ساكىنىڭ ۇستىنە داستارقانىن جايىپ، ساماۋىر اكەلدى.

— ءايمۇيىزدى ساۋدىم. ۋىزىن ءىشىپ كور،— دەپ، شىناركۇل تاباق تولىق ۋىزدى ورتاعا قويدى.

ۋىز سۇيىلىپ قالعان ەكەن. سونىسىنا قاراپ شال «ءايمۇيىزدىڭ تۋعانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن ەكەن» دەپ ويلادى. بىراق ءتىل ۇيىرەردەي ءدامدى. مۇقا ءبىراز ىشكەن سوڭ تاباقتاعى ۋىزدى شىناركۇلگە قاراي ىسىرىپ قويدى.

جۇرۋگە جينالدى. شىناركۇل ۇيدەن شاپانىن، قامشىسىن، اق شۇبەرەككە تۇيىلگەن كەشەگى ورىگىن الىپ شىقتى.

ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ، قورا جاققا قاراي بەتتەدى. مۇقا اتىنا ەر سالدى. شىناركۇل تىككەن نوقتاسىن بۇزاۋعا كيگىزبەك بولىپ، ونى ۇستاۋ ءۇشىن ۇمتىلىپ ەدى، بۇزاۋ ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلدى. بىراق ودان ءارى قاشقاقتاعان جوق. شىناركۇل نوقتاسىن كيگىزىپ جاتقاندا دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتىپ، تاناداي كوزدەرىن شىناركۇلدەن ايىرمادى.

مۇقا اتىنا ءمىندى. ءايمۇيىز ماڭ-ماڭ باسىپ العا ءتۇستى. ۇزاپ شىققانشا شىناركۇل بۇزاۋدى ءوزى جەتەلەپ ءجۇردى. اۋىل سىرتىنداعى قىرقانىڭ ۇستىنە شىققان سوڭ بارىپ بۇزاۋدى قويا بەردى. ول مۇقامەن قول الىسىپ قوشتاستى.

ەسەن بول، مۇقا. قايتا اينالىپ كەلەسىڭ بە، كەلمەيسىڭ بە؟ ەسەن بول... مەنى سۇراعاندار بولسا شىناركۇل جالعىز وتىر ەكەن دەمە. اتا قونىستى قيا الماي ءجۇر ەكەن دە. سولاي دە، مۇقا.

شىناركۇل بۇل جولى قايسارلىق تانىتتى. جىلاعان جوق. داۋىسى عانا دىرىلدەپ، تولقىپ شىقتى.

قوش بول، شىناركۇل،— دەدى مۇقا دا داۋىسى قالتىراپ. ودان وزگە تاعى بىردەڭەلەر ايتۋعا باتىلى دا جەتپەگەندەي.

مۇقا اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراز ۇزاعان سوڭ بارىپ، بۇرىلىپ قاراپ ەدى. قىر باسىندا شىناركۇل ءالى تۇر ەكەن. بۇلاردان كوز الار ەمەس. تۋعان جەردىڭ قوڭىر سامالىمەن اق جاۋلىعى جەلبىرەيدى.

كەشەگىدەي اۋىلعا پالەن ۋاقىتتا جەتەمىن دەپ مۇقا مولشەرلەگەن جوق. ءتىپتى، سول اۋىلعا جەتۋگە اسىقپايتىن سەكىلدى. ەكى-ءۇش قادام الدا ءايمۇيىز كەتىپ بارادى. نوقتاسىنىڭ باۋىن سۇيرەتكەن جاس بۇزاۋ بۇل جولى ەنەسىنەن قالىسار ەمەس.

ولار دا اسىقپايدى...

مۇقا الداعى كۇندەرىن ەمەس، وتكەندى ويلاپ كەلەدى. ەسىنە جاستىق شاعى ءتۇستى. كەشەگى ءوزى بولعان ەسكى جۇرتى تالتوعان... سوسىن شىناركۇل.

«كۇزگە قاراي تالتوعانعا ءبىر سوعىپ ورىكتەردى سۋارىپ قايتسام» دەپ ويلادى شال. «جەمىس قوي. كوگەرىپ تۇرا بەرسىن. ەلسىز مەكەننىڭ ەندىگى تىرشىلىگى عوي. ولمەسىن. شىناركۇلدى دە بالالارىما ايتىپ قىسقا قاراي كوشىرىپ الماسام بولماس. قالايدا كوشىرەمىن... مەن ءۇشىن ەندىگى پارىز وسى بولار...»

مۇقا ساسكەدە شىراعداننىڭ ەتەگىندەگى كەشەگى ءوزى سوعىپ وتكەن بۇلاققا قۇلادى. وسى جەردە اتىنان ءتۇستى. بۇلاقتان ءوزى دە، مالدارى دا سۋ ءىشتى. شال ءتىپتى اسىققان جوق. اتىنىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ بۇلاق ماڭىنداعى قۇراققا جىبەردى. جاس بۇزاۋ ەنەسىنىڭ شابىنا باس قويدى. ول ەكەۋىنە كەشەگى كورسەتكەن ءزابىرى ەسىنە تۇسكەندە شال ءوز-وزىنەن قىسىلدى. اسىرەسە بۇزاۋدى شىلبىرمەن سۇيرەتكەنى ەسىنە تۇسكەندە، ونى ءتىپتى اياپ كەتتى. «قۇداي-اۋ، قالايشا باتىلىم جەتتى. نەتكەن مەيىرىمسىز ەدىم. وسى بولماسا عوي بۇل وڭىرگە سوقپاۋىم دا مۇمكىن ەدى. ءيا، ءبىرجولا ۇمىتار ما ەدىم. وسى عوي مەنى جەتەلەپ كەلگەن...

وي، سوتقار تەنتەك»...

شال ورنىنان ەمپەڭدەي تۇرەگەلىپ ەنەسىن ەمىپ بولىپ، كۇنگە قاراپ كەرىلىپ تۇرعان جاس بۇزاۋدىڭ ارقاسىنان سيپاماق بولدى. بۇزاۋ ەنەسىنە قاراي بۇرىلدى. بىراق قاشقان جوق. شالدىڭ اربيعان ساۋساقتارى دەنەسىنە تيگەندە باسىن كەكجيتىپ تۇرا قالدى. كوزىندە شوشىنۋدىڭ بەلگىسى جوق. تاڭىرقاۋ مەن مەنمەنسۋ عانا بار.

«مۇنىڭ وركوكىرەگىن قاراي گور، ءاي. وي، تەنتەك. وزىنەن باسقا ماقۇلىق جوقتاي». شال بۇزاۋدىڭ موينىنان، نوقتالىعىنان سيپادى.

جاس بۇزاۋ قۇلاعىن قايشىلاپ ەدىرەيىپ تۇر.

تاۋدان اساردا مۇقا اتىنا مىنگەن جوق. ءبىر قولىمەن اتىنىڭ شىلبىرىن، ءبىر قولىمەن بۇزاۋدىڭ نوقتا جىبىنەن ۇستاي ءجۇردى. قياعا ەندى تىرمىسا بەرگەندە كۇن كوزىن بۇلت باستى. شال بۇعان قۋانىپ قالدى. «كۇن ىستىقتا تاۋدىڭ باسىنا شىعۋ قانداي قيىن بولار ەدى.

اسىرەسە، مىنا جاس بۇزاۋدى ايتسايشى. وكپەسىنەن نە قالماقشى. بۇل دا قۇدايدىڭ قاراسقانى شىعار...»

راسىندا دا ورگە قاراي ءجۇرۋ جاس بۇزاۋعا وڭايعا سوقپادى. سالدەن سوڭ-اق قيسالاڭداپ جۇرىستەن قالدى. بۇزاۋىنا الاڭدايمىن دەپ ءايمۇيىزدىڭ دە ءجۇرىسى ونبەي قويدى. سوندىقتان مۇقا ازداپ دەمالىپ الۋدى ءجون كوردى. بۇل ءجۇرىس شالدىڭ وزىنە دە وڭايعا سوعار ەمەس. كوپتەن جاياۋ ءجۇرىستى كورمەگەندىكتەن تۇلا بويى تەرشىپ، ەنتىگىپ كەلە جاتقان. شاپانىن شەشىپ اتىنىڭ ۇستىنە سالدى دا، ءوزى جول جيەگىندەگى تاس ۇستىنە وتىرىپ ءبىراز دەمىن الدى.

سالدەن سوڭ ورنىنان تۇردى. بۇزاۋ دا ءبىراز الدەنگەن سياقتى. سويتسە دە ول ەنەسىنىڭ باۋىرىنان شىعار ەمەس. ءايمۇيىز دە ۇزىن تىلىمەن جالاپ-جۇقتاپ جاتىر. ەنەسىنىڭ مەيىرىمىنە ەلتىگەندەي جاس بۇزاۋ باسىن تومەن سالىپ قيمىلسىز تۇر. «نەتكەن بالاجان، قىزعانشاق ەدى» دەپ ويلادى مۇقا سيىردان كوز الماي وتىرىپ.

بۇلار تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. تاۋ باسىنا شىعۋ وڭايعا سوققان جوق. ميتىڭداپ ۇزاق ءجۇردى. قايتا-قايتا دەمالۋمەن بولدى. ءوزىنىڭ وكپەسى سارىلداپ ءجۇرىپ، مۇقا السىرەگەن قولدارىمەن جاس بۇزاۋدى ءالسىن-ءالسىن دەمەپ تە قويادى.

اسپاندى باسقان بۇلت بىرتە-بىرتە قويۋلانا ءتۇستى. سالدەن سوڭ جاۋىن تامشىلاي باستادى. شال ەندى «نوسەر جاۋىن بولىپ كەتپەسە ەتتى. جاقىن جەردە پانالايتىن دا ەشتەڭە جوق» دەپ ۋايىم جەدى. بىراق شالدىڭ تىلەگى بولا قويمادى. سالدەن سوڭ-اق جاۋىن ساتىرلاپ قۇيىپ بەردى. جاۋىن بولعاندا قانداي... ساپ-سالقىن. ءار تامشىسى دەنەڭە ءدۇرس-ءدۇرس تيەدى. جاس بۇزاۋ ءبۇرىسىپ ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. سويتسە داعى بۇلار العا جىلجۋمەن بولدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ شال اتىن وزىنشە جىبەرىپ تەك قانا جاس بۇزاۋمەن بولىپ كەتتى. ءبىر قولىمەن نوقتا جىبىنەن ۇستاپ، ءبىر قولىمەن دەمەپ ورگە قاراي تىرمىسىپ-اق كەلەدى. جول بويىمەن تومەن قاراي اققان جاۋىن سۋى دا ءجۇرىستى اۋىرلاتتى. ءبىر رەت بۇزاۋدىڭ اياعى تايىپ كەتىپ، وماقاسا قۇلاپ تۇسكەنى. ونى ۇستايمىن دەپ مۇقانىڭ ءوزى دە جاۋىننىڭ لاي سۋىنا ءبىر اۋناپ تۇردى.

ءوستىپ ءجۇرىپ بۇلار تاۋ باسىنا دا تاياندى. جاۋىن ءتىپتى ۇدەپ كەتتى. كادىمگى اعىل-تەگىل نوسەر... شەلەكتەپ قۇيىپ جاتقانداي. جاس بۇزاۋ ءتىپتى ءبۇرىسىپ بارادى. ءايمۇيىزدى دە اياپ كەتتى. «كەشە عانا بوساندى عوي. اۋىرىپ قالماسا ەتتى» دەپ ويلادى. ال جاس بۇزاۋدى ءتىپتى ءولىپ قالماعاي ەدى دەپ قورىقتى.

جالما-جان ەرىندە كەلە جاتقان شاپانىن الىپ ءايمۇيىزدىڭ ۇستىنە جاپتى. سونان سوڭ بۇزاۋدىڭ جانىنا كەلدى. «سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ. تەنتەكسىڭ. مىنە ساعان وسى دا جەتىپ جاتىر» دەپ، شال سويلەي ءجۇرىپ كوستيۋمىن شەشىپ الىپ، بۇزاۋدىڭ ۇستىنە جاپتى. كوستيۋمنىڭ ەكى جەڭى سالاقتاپ جەرگە ءتيىپ كەلە جاتىر. مۇقانىڭ ءوزى جاۋىن سۋىنا ابدەن مالشىندى. قالتىراپ جاۋراي دا باستادى. وسى ساتتە ونىڭ ەسىنە تورعىن ءتۇستى. ول مۇقانىڭ مىنا ءىسىن كورسە عوي، ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعار ەدى. كوستيۋمدى ۇستىنەن سىپىرىپ الىپ بالكىم جاس بۇزاۋدى ولگەنشە ۇرار ەدى.

تاۋ باسىنا شىققان سوڭ مۇقا بۇزاۋىن، اتىن جەتەلەپ، بيىك جارتاستىڭ ىعىنا كەلىپ تۇردى. جاۋىن ءالى قۇيىپ تۇر. توڭىرەكتەن ەشتەڭە كورىنەر ەمەس. شال مىنانداي جاۋىندا جول ءجۇرىپ تە بەرەكە تاپپاسىن جاقسى ءبىلدى. نەدە بولسا ول جاۋىننىڭ تولاستاۋىن كۇتتى. ابدەن قالجىراعان جاننىڭ ولاي ەتپەسكە دە مۇرشاسى جوق-تىن.

اقىرى جاۋىن دا باسىلدى. كۇننىڭ كوزى شىعىپ، توڭىرەك اي-جاي بولدى. سول جاۋىننىڭ بەلگىسى بولىپ ءار جەردە كولكىگەن سۋ مەن ءشوپ باسىندا جىلتىلداپ شىق قانا قالىپتى. مۇقا سيىرعا جاپقان شاپانى مەن بۇزاۋدىڭ ۇستىندەگى كوستيۋمىن الىپ تاستىڭ بەتىنە جايىپ قويدى. ءوزى كويلەگىن شەشىپ الىپ، سىعىپ، قايتا كيدى.

كۇن كوزى شىعىسىمەن-اق شالدىڭ دەنەسى جىلىنا باستادى. بۇزاۋدىڭ دا بويى سەرگىگەندەي. سىلكىنىپ، جۋسان باسىن شالعان ەنەسىنە ەرىپ ولاي-بۇلاي جۇرە باستادى.

شال الگىندە ميتىڭداپ، وزدەرى ءجۇرىپ كەلگەن قياداعى جولعا كوز سالدى. تومەن قاراي قۇلدىراپ اققان جاۋىن سۋلارىمەن جارقىراپ كورىنەدى.

ءدال وسى جولمەن وسىدان ون جىل بۇرىن كوشكەنى ەسىنە ءتۇستى. وندا مۇقانىڭ كوڭىلى ەرەسەن قۋانىشتا ەدى. جانىندا جاڭا قوسىلعان جاس كەلىنشەگى باسىنا قۇندىز بورىك كيىپ، جەڭىل ماشينانىڭ كابيناسىندا وتىرعان. ەكى جۇك، ەكى جەڭىل ماشينامەن كوشىپ ءدال وسى شىراعداننان اسىپ ەدى-اۋ.

وزگەلەر سوندا مۇقاعا قىزىعا قارادى. تامسانا اڭگىمە ەتىستى. مۇنداي باقىتتى كوش ودان بۇرىن بولماعان دا ەدى. سوندا مۇقا شال جەڭىل ماشيناسىنىڭ تەرەزەسىنەن جان-جاعىنا تاڭدانا قاراپ وتىرىپ «جۇرتتا ەسىك-تەرەزەلەرىم قالىپ كەتىپتى-اۋ. جارايدى، بىرەۋدى جىبەرىپ الدىرارمىن» دەپ ويلاعان.

ەندى ويلاپ قاراسا سول جولى ەسكى جۇرتتا ەسىك-تەرەزەسى عانا قالماپتى. ەسىك-تەرەزە دەگەن نە، ءتايىرى... جوق. قالعان دۇنيەدە ەسەپ جوق ەكەن... نە قالدىرعانىن ءوزى دە سەزبەپتى. سەزسە بۇل شال جوعىن ىزدەپ سودان بەرى بۇل جاققا مىڭ سان رەت سوقپاس پا ەدى... مۇقا اتا قونىستا نە قالدىرعانىن كەشەلى-بۇگىن عانا ءبىلدى...

شالدىڭ كوڭىلى تولقىپ كەتتى. قيا جولدان ءارى قاراي تالتوعانعا، شىناركۇل وتىرعان قويناۋعا كوز سالىپ ەدى، بۇلدىراپ كورىنبەدى. الدە ولاردىڭ كورىنگىسى كەلمەدى مە ەكەن؟ باياعىدا كورىنۋشى ەدى عوي. ءدال وسى شىراعداننىڭ ۇستىنەن تالتوعاندى، قارايعان ءاربىر ءۇيدى، بۇراڭداپ اققان وزەندى، ءوز ءۇيىنىڭ كوك جاسىل باۋىن، ءبارى-ءبارىن دە كورۋشى ەدى عوي.

شالدىڭ كوزىنە جاس ىركىلدى. ول ومىرىندە ءدال وسىلاي تورىققان ەمەس. تورىعامىن دەپ ويلاعان دا جوق-تى.

شالدىڭ ويىن ءايمۇيىزدىڭ موڭىرەگەن داۋىسى ءبولىپ كەتتى. ونىڭ داۋىسى مۇقاعا تىم مۇڭلى كۇيدە ەستىلدى. ءوزى، ءمۇيىزى كۇنمەن جارقىراپ ەسكى جۇرتقا قاراپ تۇر ەكەن.

— موڭىرە... ءايمۇيىز موڭىرە... نەمەنە، سەن دە وتكەندى، كەۋدەڭە جاماعان كۇناڭدى ويلاپ تۇرسىڭ با؟ جوق. سەنىڭ كۇناڭ جوق، ءايمۇيىز. سەن تازاسىڭ. سەن بۇل جۇرتتى ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتقان جوقسىڭ. تاعى دا ءبىر ءتولىڭدى سەن ءوزىڭ وسكەن جەردەن اياقتاندىرىپ قايتتىڭ...

ءايمۇيىز تاعى دا موڭىرەدى.

شال اياقتارىن سۇيرەتە باسىپ سيىردىڭ جانىنا باردى.

— جەتەر ەندى. نەمەنە، قيماي تۇرسىڭ با؟ امان بولساڭ كەلەرسىڭ تاعى دا. مەن ءتىرى جۇرگەندە كەلىپ قال. كەلە بەر. جارايدى. كوڭىلىمدى بوساتپاشى، ءايمۇيىز. قۇيقا تامىرىمدى شىمىرلاتپاشى.

مۇقا سيىردىڭ سامايىنان، ارقاسىنان سيپاپ تۇرىپ ونىڭ كوزىنەن جاس كوردى. بالكىم ول الگىندە عانا باسىلعان جاۋىننىڭ تامشىلارى شىعار. شال «ءايمۇيىز جىلاپ تۇر ەكەن» دەپ ويلادى.

سيىر ءۇشىنشى رەت ءتىپتى ۇزاق موڭىرەدى.

— دوعار ەندى.

شال قامشى ۇستاعان وڭ قولىن قالاي كوتەرگەنىن دە اڭداماي قالدى. بىراق ۇرعان جوق. قامشى ۇستاعان قولىن كىلت قايتا ءتۇسىردى.

قولىم سىنسىن، ءايمۇيىز. سەنى ۇرماق بولدىم-اۋ. قولىمدى شىنىمەن-اق كوتەردىم-اۋ. تاڭەرتەڭ عانا ۋىزىڭدى ءىشتىم. الپىس ەكى تامىرىڭدى ءيىپ، قۋالاپ شىعار نارىڭمەن سەن ءبىزدى ون جىل اسىراپ كەلەسىڭ. ون جىل. ال مەن سەنى ۇرماقپىن! بىزدەر قانداي وپاسىزبىز. ءايمۇيىز كەشىرە گور... ءبىزدى قۇدايتاعالا دۇنيەدەگى ەڭ مىقتى، سونىمەن بىرگە ەڭ وسال ماقۇلىق ەتىپ جاراتىپتى.

قولىم سىنسىن دەيمىن-اۋ. كىم سىندىرادى مەنىڭ قولىمدى. وڭشەڭ دەرەكتىردىڭ اكەسىنىڭ قولىن سىندىرىپ بۇل جۇرت ولە الماي ءجۇر مە. كورگە تۇسكەندە ساعان كوتەرگەن وڭ قولىم الدىمەن ءشىرىسىن، ءايمۇيىز. جەتەر ەندى... سەن دە تىم قاتال ەكەنسىڭ. ءۇشىنشى رەت نەسىنە موڭىرەدىڭ؟ نەگە؟ كىسىنى اياساڭ ەتتى...

شال جاس بۇزاۋعا قارادى. ول دا العاش جامباسى جەرگە تيگەن وڭىردەن كوز الار ەمەس.

— نەمەنە، سەن دە قاراپ تۇرسىڭ با؟ بالكىم كەلەر جولىڭدى بارلاپ تۇرعان شىعارسىڭ؟ تابا الماسپىن دەپ قينالما. تابارسىڭ. جەلىنىڭ جەر سىزىپ، تاۋ مەن تاستى جاڭعىرتا موڭىرەپ، سەن دە شىراعداننان اسىپ بارىپ سول وڭىرگە بۇزاۋلارسىڭ. بۇزاۋىڭدى ەرتىپ الىپ، وزەن بويلاپ، ەسكى جۇرتتى كەزىپ جۇرەرسىڭ. بىراق ارتىڭنان ات سابىلتىپ سەنى ىزدەپ بارار جان بولار ما ەكەن؟ جاس بۇزاۋىڭنىڭ باسىنا نوقتا كيگىزىپ جىبەرەر جان قالار ما ەكەن؟ ءاي، قايدام... سەنىڭ قاسىرەتىڭ سول بولار، بۇزاۋىڭدى ەرتىپ، جەر كەزىپ ءارى جۇرەرسىڭ، بەرى جۇرەرسىڭ سونان سوڭ تاعى دا تاۋ-تاستى كۇڭىرەنتە موڭىرەپ جەلىنىڭ جەر سىزىپ كەرى قايتارسىڭ. سوندا وسى ءبىر كۇنىڭدى كوزىڭە جاس پارلاپ تۇرىپ ەسىڭە الارسىڭ-اۋ.

شالدىڭ بەتىن جاس جۋىپ كەتتى.

* * *

مۇقا ۇيىنە سول كۇنى كەشكىسىن جەتتى. جاس ايەلى كورشىلەرىمەن بىرگە ءۇي سىرتىنان كۇتىپ الدى. انشەيىندە مەزگىلىمەن قىرىنىپ، مۇنتازداي كيىنىپ، قارتتىعىن جاسىرا، بويىن دا تىك ۇستاپ جۇرەتىن مۇقانى بۇل جولى كىسى تانىعىسىز ەدى. شالى جاقىنداي بەرە-اق تورعىن جانىندا تۇرعاندارعا سويلەي باستادى.

— قۇداي-اۋ مىنا شال ولۋگە اينالىپتى عوي. قاراڭدارشى.

انشەيىندە قاۋقىلداسىپ ءۇي ماڭىنان شىقپايتىندار سيىر قاراۋعا كەلگەندە جىم بولدى. بۇعىپ-بۇعىپ جاتىپ الدى.

ءبىر-ەكى كورشى مۇقانى ات ۇستىنەن دەمەپ ءتۇسىرىپ الماق بولىپ، تاياي بەرىپ ەدى، شال «ءوزىم-اق» دەگەن يشارات ءبىلدىردى. ابدەن قالجىراعان دەنەسى بىلق-سىلق ەتىپ اتتان ءوزى ءتۇستى. بەلى بۇگىلگەن. بەتىندەگى اجىمدەرى دە كوبەيىپ، تەرەڭدەپ كەتكەن. ول جەتپىسكە كەلگەن شالعا بۇگىن عانا ۇقساپ كەتكەن ەدى. ءبىر قولىندا اتىنىڭ شىلبىرى، ءبىر قولىندا جاس بۇزاۋدىڭ نوقتا ءجىبى، جاڭادان سىرلانعان ۇلكەن جاسىل قاقپادان اۋلاعا ءوزى كىردى.

— ايتتىم عوي، بارماي-اق قوي دەپ. وسى سيىر بۇزاۋىمەن قوسا قاڭعىپ كەتكەندە ءيتتىڭ كوڭىلى قالار ما ەدى. ءوزىڭدى ىزدەمەگەن ادام جوق. ۇلكەن بالاڭ ەكى رەت، كىشى بالاڭ ءۇش رەت كەلىپ كەتتى. ىزدەتىپ جەڭىل ماشينا جىبەرگەن. كەزدەسكەن جوق پا؟

— جوق.

وزگەلەرگە سەنبەگەندەي شال اتىن ءوزى بايلاپ، سيىر مەن بۇزاۋدى اۋلانىڭ ءتور جاعىنا قاراي وتكىزىپ سالدى. اسفالت جولعا تۇياعى تىق-تىق تيگەن جاس بۇزاۋ وسى جولى ەكى كۇن جولداس بولعان ءوز يەسىنە بوگدە ورتانى جاتىرقاعانداي جاۋتاڭداي قارادى.

شال ۇيگە كىردى.

— كورشى اۋداننان ءبىر سىيلى كىسى ۇلكەن بالامەن قوسا ءبىزدى دە قوناققا شاقىرعان ەكەن. ءوزىڭ بولماعان سوڭ كەيىنگە قالدىردىق، — دەدى تورعىن شالدىڭ وسى كەشىگۋىن جاراتپاعان پىشىندە.

مۇقا ءۇن-ءتۇنسىز بىردەن تۇكپىر بولمەگە ءوتىپ كەتتى. شەشىنە باستادى. كوستيۋمىن شەشىپ تورعىنعا ۇستاتا بەرگەندە، ول ىرشىپ ءتۇستى.

— ويباي-اۋ، مىنا كوستيۋم نە بولعان؟ سۋ ما، بالشىق پا؟ نەمەنە؟ مۇنىڭ قۇنى سول بۇزاۋلى سيىرىڭنىڭ قۇنىنا پارا-پار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ەكى ءجۇز سومعا الدىرعانمىن. ەكى ءجۇز سوم...

شال وعان جاۋاپ قاتقان جوق. كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي الگىندە عانا شەشكەن شاپانىنىڭ قالتالارىن قاراي باستادى. وڭ جاق قالتاسىنان شىناركۇل اق ماتاعا ءتۇيىپ بەرگەن ورىك شىقتى. ءبىرازى ەزىلىپ، سىرتىنا شىعىپ كەتىپتى.

— الگى بالالار قايدا جۇر؟—دەدى شال تورعىنعا جاداۋ ۇنمەن.

— نەمەنە، بالالارىڭ تاۋدىڭ جابايى ورىگىنە قاراپ وتىر ما ەدى؟ ورىك كەرەك پە ساعان؟ اندا ەكى جاشىگى تۇر. كەشە ۇلكەن بالا اكەپ تاستاعان.

تورعىن شال ۇسىنعان ءتۇيۋلى ماتانى قاعىپ جىبەرگەندە ءتۇيىن شەشىلىپ كەتىپ، ورىكتەر شاشىلىپ قالدى.

تورعىن اياعىن دولدانا باسىپ، سىرتقا بەتتەدى. قاراپ كەتپەدى، الگى شاشىلعان ورىكتىڭ ءبىرازىن ەزىپ كەتتى. مۇقا امان قالعان ءۇش ورىكتى ءار جەردەن تەرىپ الدى. جانىندا تۇرعان كرەسلو، ورىندىقتارعا باس ۇرماي ەدەنگە مولدا سوقىنىپ وتىرا بەرىپ، الگى ورىكتىڭ بىرەۋىن اۋزىنا سالدى.

بۇل جولى جۋىپ تا، ءسۇرتىپ تە جەگەن جوق. ءتىپتى ولاي ەتۋ ويىنا دا كەلمەدى. «راس، شاڭ ءدامى بار ەكەن»— دەپ ويلادى شال ورىكتى ۇزاق شايناپ وتىرىپ. «بىراق مەنىڭ كەۋدەمدەگى كىردەن الدەقايدا تازا عوي. شاڭ دەيمىن-اۋ، قايداعى شاڭ. جەلمەن ۇشىپ كەلىپ قونعان تۋعان جەردىڭ توپىراعى ەمەس پە؟ ول توپىراقتى ەم دارىدەي ءتۇيىپ اكەپ، مىنا مەن كۇنىگە ءبىر جالاپ تۇرسام كىم سوكەت دەر ەدى.

ءدامى قانداي دەسەڭشى... ياپىرماي، قالايشا اڭداماعانمىن. ايتپاقشى مەن تاڭدايىمنىڭ ءدام ايىرۋدان قالعانىن نەگە ويلاماعانمىن. الدا پەندەشىلىك-اي. كىنانى وزىمنەن ىزدەمەپپىن-اۋ. بولماسا مىنا ورىكتىڭ ءدامى بۇرىنعىشا، ءباز-باياعىشا عوي.

كەشە سۋ تاتىپ تۇر دەپ ويلادىم-اۋ... راس، سۋ ءدامى دە بار. سۋ تاتىسا شە... ءوزىمىزدىڭ تالتوعاننىڭ سۋىنىڭ ءدامى  ەمەس پە؟ سول سۋدىڭ ءبىر شاينەگىن اكەپ، ەم دارىدەي ەتىپ، كۇنىنە ءبىر ۇرتتاپ تۇرسام كىم سوكەت دەر ەدى».

شال ورىكتىڭ ەكىنشىسىن اۋزىنا سالدى. تاپ ءبىر قولىنان بىرەۋ جۇلىپ اكەتەتىندەي اسىعىس سالدى دا، سۇيسىنە جەي باستادى.

ءۇشىنشىسى الاقانىندا قالدى. اتا قونىستان ىلەسىپ كەلگەن سارى التىنداي  سارى ورىك...

مۇقا ونى جەۋگە دە قيمادى.

Abai.kz