بيلىك ءوز تاراپىنان قازاق ءتىلىن لاتىن جازۋىنا كوشىرۋ جانە انا تىلىمىزدەگى تەرميندەردى جۇرتقا ۇعىنىقتى ەتۋدى قولعا الدى. بۇل باتىل قادام ادىلبەك قابانى ءتىل كوميتەتىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىنداۋدان باستالدى.  

ءتىل كوميتەتىنىڭ باسشىسى ادىلبەك قابانىڭ توراعالىق ەتۋىمەن «ءتىل قورعاندارى» ونلاين ەرىكتىلەر جۇمىس توبى ءوز شارۋاسىن قولعا الدى. ەندى وسى توپقا ءتۇرلى سالادا انا تىلىمزدەگى تەرمين قالىپتاستىرۋدا تەك ءتىلشى فيلولوگ قانا ەمەس، ءوز ماماندىعى بويىنشا وقۋلىق جانە پروبلەمالىق ماقالالار جازىپ جۇرگەن ءارى ءوز تاراپىنان بەلگىلى ءبىر سالالىق تەرمين قالىپتاستىرىپ كەلە جاتقان كاسىبي اۆتورلاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋدى قولعا الاتىن جانە ولاردى اقىلى نەگىزدە جۇمىسقا تارتاتىن كەز كەلدى. 

ءبىز لاتىنعا كوشپەس بۇرىن ءۇش باستى پروبلەمانى شەشە المادىق. ءبىرىنشىسى – لاتىندى قازاق ءتىلدى قاۋىمنىڭ بىردەن بىرتە-بىرتە جانە باياۋ مەڭگەرەتىندەرىنە قاتىستى الەۋمەتتىك ساراپتاما جاسامادىق. 1987-2020 جىلى تۋعاندار – بىردەن جاڭا جازۋدى مەڭگەرىپ كەتەتىندەر ساناتىنا جاتسا، 1976-1986 جىلى تۋعاندار – بىرتە-بىرتە يگەرىپ كەتە الادى، ال، 1930-1975 جىلى تۋعاندار  جايىندا ولاي دەي المايمىز. وسى سوڭعىلارىنا قاتىستى جاڭا جازۋدى ۇيرەتۋ ادىستەمەسى 45-تەن جوعارى جاستاعىلاردى وقىتۋ ماسەلەسى ءالى ءوز شەشىمىن تاپقان جوق. كەرەك دەسەڭىز سوڭعى ەكى الەۋمەتتىك توپقا جاتاتىندار اراسىندا الەۋمەتتىك ساۋالناما دا جۇرگىزىلمەدى. 

ەكىنشىسى – ورىس ءتىلدى قازاقتار ءۇشىن كسرو-دا 1927 جىلدارى جاسالىپ، ءوزىن جاقسى جاعىنان تانىتقان ياكوۆلەۆ ءالىپبي نەگىزىندە قازاقستاندىق نەمەسە ورتا ازيالىق لاتىن جازۋىن قابىلداۋدى ناسيحاتتاۋ قولعا الىنبادى. ءتىل بولىنسە دە، ۇلتتىق جازۋىمىز بولىنبەسىن دەگەن پرينتسيپ ساقتالىنباي وتىر. 

ءۇشىنشىسى – بىزدەگى تىلدىك جاعدايعا بايلانىستى كيريليتساداعى قازاق ءالىپبيىن 28 ارىپتىك نۇسقاعا ءتۇسىرىپ، رۋسيزمدەر مەن ەۋروپيزمدەردى قازاقشا ايتىلىپ، قازاقشا جازىلۋىنا قاتىستى ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق بىرىزدىلىك قالىپتاستىرۋ قولعا الىنبادى. سوزدىك شىعارۋدى سالاعا دا، عىلىم مەن تەحنيكالىق كاسىپكە قاتىستى بولۋگە بولمايدى. تەك ءتۇپ تامىرى شەتەلدىك سوزدەردىڭ جالپىعا ورتاق سوزدىگى قازاقشا ايتىلىپ، قازاقشا جازىلعان ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق بىرىزدىلىكپەن جىل سايىن تولىقتىرىلىپ شىعارىلىپ تۇرۋى كەرەك. ونى سالاعا ءبولۋ ءام كاسىپكە ءبولۋ ەش وپا اپەرمەيدى.

وسى ورايدا، انا تىلىمىزدە سويلەيتىن قانداستارىمىزدى ىنتەرنەتتە قاي تىلدە جازىلسا دا بىردەن قازاق تىلىنە اۋدارىلاتىن جان-جاقتى اقپار الۋى ءۇشىن الەمدىك تاجىريبەدە ءوزىن تانىتا العان قازاقشا ماشينالىق ءتارجىما باعدارلاماسىنىڭ ءجوندى قولعا الىنباۋى قىنجىلتادى. ءتىلى دامىعان ەلدەر وزدەرىنىڭ ءسينونيمسىز ءتۇبىر سوزدەرىن وعان جالعاناتىن بارشا جۇرناقتارى مەن جالعاۋلارىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ جۇرناق ءام جالعاۋلارىمەن الا-قۇلالاندىرماي اعىلشىن ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن سايكەستەندىرىپ قوتارىپ الدى. ءبىز سولاي ەتە الساق، قىتاي، جاپون ت.ب. اعىلشىنعا سايكەستەندىرىلگەن تىلدەردەگى ماتەريالداردى انا تىلىمىزدە ساناۋلى سەكۋنتتا وقي الامىز. 

بىزدە الەمنىڭ دامىعان تىلدەرىن اعىلشىن ءتىلى ارقىلى قازاقشا وقىپ بىلۋگە قادام جاسالماۋىن نەمەن ۇعىندىرامىز؟ اعىلشىن تىلىندەگى بارشا ءتۇبىر سوزدەردى ءسينونيمسىز ءدالدى قازاقي بالامامەن سايكەستەندىرمەستەن بۇرىن ەڭ اۋەلى تىلىمىزدەگى بارشا جۇرناق پەن جالعاۋلارىمىزدىڭ جالعالمالىق الگوريتمىن اعىلشىن تىلىنە مۇلتىكسىز دالدىكپەن ءتارجىمالانا الىنۋىن قولعا الۋعا ءتيىسپىز. ودان كەيىن تەرمينى قالىپتاسقان كىرمە سوزدەردى ءام   ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق بىرىزگە تۇسكەن قازاقي  ءتۇبىر سوزدەرىمىزدى ءدالدى ماعىناسىن ءبىلدىرىپ، بالامالى بولىپ تابىلاتىن اعىلشىن سوزىمەن ءسينونيمسىز اۋدارلىپ بەرىلۋىن جولعا قويا الامىز. 

بۇل ءۇش پروبلەما شەشىلمەي ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى الەمدىك ارەنادا تانىتا المايمىز. وسى ورايدا، ءتىلىمىز تۇزەلسە، ونى قازاقتان بولەك، قۇمىق، قاراشاي-بالقار، تاتار-باشقۇرت، قىرعىز-قاراقالپاق جانە وزبەكتىڭ قىپشاق ديالەكتىسىندە سويلەيتىندەر دە ايماقتىق دامىعان ءتىل رەتىندە تۇتىناتىنىن دا ەستەن شىعارمايىق. بۇدان بولەك كەز كەلگەن بەينەروليك نەمەسە كوركەم ءفيلمدى سۋبتيترمەن كورە بەرۋگە قول جەتكىزەمىز. ەسكەرەتىن دۇنيە تەك كوركەم تۋىندى عانا ماشينالىق تارجىماعا كونبەيدى. جانە تەك قازاققا ءتان تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى ماشينالىق ءتارجىمادا بايقاستاپ قولدانۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن اعىلشىن-قازاق تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ بالامالى سوزدىگىن جاساۋ بويىنشا جەكە جۇمىس جاسالىنادى. بىراق ماشينالىق ءتارجىما بۇل سالانى ونشا قۇپتاي قويمايدى.

ول ءۇشىن ءتىلى ماشينالىق ءتارجىما ارقىلى وزگە تىلدەردەن تىكەلەي اۋدارما جاساي الاتىن دارەجەدەگى بەرىسى ورىس پەن قىتاي، ارىسى تۇرىك ەلدەرىنەن ۇيرەنەرىمىز كوپ. 

اعىلشىن ءتىلىن بۇگىنگى تەحنولوگيا جوعارى دەڭگەيدە كوز ىلەسپەستىكپەن دامىعان جاعدايدا ماشينالىق ءتارجىما ارقىلى مەڭگەرگەن ءتىل جويىلمايدى. وعان جازۋىمىزدىڭ كيريليتسا مەن لاتىن الىپبيىندە بولۋى شارت ەمەس! تەك جازۋداعى ءتىل رەفورماسى كىدىرىسسىز جۇزەگە اسۋعا ءتيىس!

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz