تۇركى دۇنيەسىندە ەسىمى سوناۋ كونە زامانداردان بەرى ۇمىتىلماي كەلە جاتقان ءبىر ەسىم بار. ول – نيزامي گياندجەۆي ابۋ مۋحاممەد يلياس بين يۋسۋف.

ءازىربايجان دەسە نيزامي، نيزامي دەسە ءازىربايجاندى تانيسىڭ. ول 1141-1209 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان، تۇركى جانە پارسى الەمىنە تەڭ پەرزەنت بولىپ تابىلادى.

ورتا عاسىرداعى شىعىس پوەزياسىنىڭ ءىرى وكىلى بولىپ قانا قويماي، كوپتەگەن شاكىرتتەرگە ۇستاز بولعان دانا، ويشىل اقىن. ول پارسى ادەبيەتىنە پوەزيامەن بىرگە حالىقتىق اۋىز ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىندەگى پروزالىق اڭگىمەلەۋدى ارالاستىرا وتىرىپ، پوەزيا مەن پروزانىڭ ۇندەستىگىن قالىپتاستىردى.

نيزامي شىعارمالارى ورتا عاسىرلىق تۇركيا، ارمەنيا، يراك، گرۋزيا، اۋعانستان، يراندا كەڭىنەن تانىمال بولدى. ونىڭ پوەزياسى ءحافيزدىڭ، دجالالاددين رۋمي مەن ءسااديدىڭ شىعارماشىلىق مەكتەبىنە اينالدى. ەپوستىق، ەتيكالىق تۇرعىداعى شىعىس مەكتەپتەرى ۇلگىسىندە جازىلعان «حوسروۆ پەن شىرىن»، «ءلايلى-ءماجنۇن»، «ەسكەندىر» داستاندارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى الەمىنىڭ ورتاق مۇراسىنا اينالىپ، 1991 جىلى ونىڭ تۋعانىنىڭ 850 جىلدىعى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالىپ ءوتتى.

نيزامي تاريحي شيەلەنىسى باسىم كەزەڭدە ءومىر ءسۇردى. پارسى ىقپالى كوپ بولعانىمەن، نيزامي شىعىستىق ءداستۇرلى ادەبيەتتى مەڭگەرىپ قانا قويماي، كورشىلەس جاتقان ەلدەردىڭ پوەتيكالىق ورتاسىندا بولدى، وزىنە كەرەكتىسىن جۇرەگىنە توقىدى.

ارميان تاريحشىسى، ءنيزاميدىڭ زامانداسى كيراكوس گاندزاكەۋيدىڭ (1200-1271) جازۋىنا قاراعاندا، نيزامي گياندجي ءوزى تۋعان قالانىڭ اتىن الىپ، ونى كەڭىنەن تاراتقان. گياندجي يران مادەني ورتالىعى بولعان. ويتكەنى ءحىىى عاسىرداعى پارسى انتولوگياسىنا گاندجيدا تۋعان 24 پارسى اقىنىنىڭ ولەڭدەرى توپتاستىرىلعان. بۇل جەردە شەدداديدتەر اۋلەتى بيلىك قۇرعان. ولار – كۇرت ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەدى. سوندىقتان دا ءنيزاميدىڭ اكەسى قايىنجۇرتىنا كۋمادان كوشىپ كەلەدى دە، وسى گياندجيدە نيزامي ومىرگە كەلەدى.

پارسى تاريحشىسى حامداللاح كازۆاني، نيزاميدەن ءبىر عاسىر كەيىن ءومىر ءسۇرىپ، گياندجيدىڭ ەڭ باي ءارى يراننىڭ باقۋاتتى ولكەسى بولعانىن جازىپ كەتكەن.

ءازىربايجان، ارران مەن شيرۆان حوراسانداعى پارسى مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنگەن ورتالىعى بولىپتى. بۇل ستيل ازىربايجاندىق مەكتەپكە جاتادى. تەڭەۋ، فيلوسوفيالىق شەشىم، كوركەمدىك پەن بەينەلىلىككە قۇرىلعان بۇل پوەزيا مەكتەبى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. اسىرەسە، ماحاببات، سەزىم مەن ادامنىڭ جان كۇيزەلىسى، رۋحاني ىزدەنىسىنە قۇرىلعان ليريكالىق ولەڭدەردەن نيزامي پوەزياسىنىڭ ىرعاقتارىن اڭعارۋ دا، كورۋ دە قيىن ەمەس.

ءنيزاميدىڭ ءوز اتى يلياس، اكەسى يۋسۋف، اتاسى زاكي، ۇلى مۇحاممەد ومىرگە كەلگەننەن كەيىن ول ابۋ مۇحامماد يلياس يبن يۋسۋف يبن زاكي مۋاياد دەپ اتالادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونىڭ اتى-ءجونىن بىلايشا كورسەتەدى: نيزام اد-دين ابۋ مۋحامماد يلياس يبن – يۋسۋف يبن زاكي يبن مۋاياد نيزامي.

ءيا، تاريحي دەرەكتەر كوپ بولعانىمەن، ءنيزاميدىڭ ناقتى تۋعان جىلى بەلگىسىز. دەگەنمەن، كوپتەگەن عالىمدار، تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، ونى 1141 جىلى ومىرگە كەلگەن دەگەن توقتامعا كەلدى. مۇنى يۋنەسكو كولدادى. بۇل دەرەكتەردى ءنيزاميدىڭ ءوز شىعارمالارىنداعى دەرەكتەرمەن سالىستىرعاندا، شىندىققا ساي ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن، «حوسروۆ پەن شىرىن» پوەماسىنىڭ كىرىسپە تاراۋىندا ول بىلاي دەپ وي تولعايدى: مەنىڭ جۇلدىز جورامالىمدى بىلگىڭ كەلسە ايتايىن، وندا مەن ارىستانمىن، بىراق مەن  پەرستىڭ ۇلىمىن دەيدى.

ەگەر مەن ارىستان بولسام، ءجۇنىم عانا ارىستان،

جاۋعا شاۋىپ ولتىرەم بە مەن ونى،

مەن ارىستانمىن ءوز-وزىنە شاباتىن.

مۇنداي دەرەكتەردى پايىمداي كەلە اقىننىڭ ارىستان جۇلدىز بەلگىسى اياسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن پايىمدايمىز. سول تاراۋدا اقىن ءوزىنىڭ قىرىق جاستا ەكەنىن سۋرەتتەيدى. ال پوەمانى حيجرانىڭ 575 جىلى جازا باستاعانى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان دا وسى ۇيلەسىمدىلىكتەردى سارالاي، ساراپتاي قاراعاندا ونىڭ 535 جىلى ياعني 1141 جىلى دۇنيەگە كەلگەنى شەك كەلتىرمەيدى.

اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى تۋرالى ءبىر شەشىمگە كەلۋ دە وڭاي بولعان جوق. ليۋتف قاجى ءالي بەيدىڭ «اتەشكيدا» (XVIII ع.) عۇمىرنامالىق جازبالارىندا كۋم ولكەسىن ورتالىق يران جەرىندە دەپ وي تۇيەدى. وعان «ەسكەندىر-ناماداعى» كەيبىر ولەڭ شۋماقتارى سەبەپ بولعان سىڭايلى.

بىراق مەن كۋحيستاننانمىن،

تافريشتە ءبىر اقىن بار،

نيزامي اتاق-داڭقتى سودان باستاپ تاراعان، – دەگەن جولداردى ايتىپ وتىر (ۋ.ق.).

ورتاعاسىرلىق كوپتەگەن نيزامي زەرتتەۋشىلەر ء(ابۋ سايد-اد-دين. ءحىىى ع.، داۋلەتشاح سامارقاندي، XV ع.) ونىڭ تۋعان جەرى گياندجۋ دەپ ايعاقتايدى. ال اكادەميك ە.ە.بەرتەلس ءوزى قاراعان ەڭ كونە قولجازبالاردا كۋم مۇلدەم اتالمايدى دەپ وي تۇيەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە كەلە، عالىمدار ءبىر شەشىمگە توقتايدى. ياعني، ءنيزاميدىڭ اكەسى كۋمدا، ال يلياس ءنيزاميدىڭ ءوزى گياندجيدە تۋعان.

نيزامي ءومىر سۇرگەن كەزەڭ قانداي ەدى؟ بۇل سەلجۋك سۇلتاننىڭ سالتانات قۇرعان شاعى بولاتىن. عالىمدار  «ەسكەندىر-ناماداعى» اتى اتالاتىن تافريش قالاسىنىڭ زوروستريزم ءدىنىنىڭ ورتالىعى بولعانىن، ول ورتالىق يراندا، تەگەراننان 222 شاقىرىم جەردە ەكەنىن ايتادى. قالاي بولعاندا دا، بىزگە ايقىن ءبىر عانا نارسە بار. ول ءنيزاميدىڭ بۇل ولكەلەردى تۇتاستاي ءازىربايجان جەرى دەپ قابىلداۋى.

اقىن ەرتە جەتىم قالىپ، ناعاشى اعاسى قوجا وماردىڭ تاربيەسىن كورەدى.

اقىن ءوز ءداۋىرىنىڭ وتە ءبىلىمپاز ادامى بولدى. ونىڭ شىعارمالارىن تەرەڭ زەرتتەۋشىلەر ءنيزاميدىڭ اراب، پارسى ادەبيەتى عانا ەمەس، ماتەماتيكا، استرونوميا، استرولوگيا مەن حيميا، يسلام قۇقىعى ماسەلەسى بويىنشا ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولعانىن ايعاقتايدى.

نيزامي ساراي اقىنى بولۋدى كوكسەمەگەن. سوندىقتان دا كوڭىلىنە، جۇرەگىنە جيناقتالعان ءومىر سۋرەتتەرىن ولەڭگە مارجانداي ءتىزدى. ونىڭ داڭقى الىسقا كەتتى. ولەڭدەرى وتكىرلىگىمەن، فالسافالىق مانىمەن، ال پوەمالارى كوركەمدىگىمەن عانا ەمەس، تاريحيلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ونىڭ سون-اۋ گياندجيدەن، كاۆكاز تاۋلارىنىڭ ارجاعىنان ايتقان جىرلارى قىر اسىپ، كەڭ ساحاراعا جايىلدى. وسىلاي «ءلايلى-ءماجنۇن» قازاق دالاسىنا دا جەتىپ، ونى وزىنشە جىرلاۋ مەكتەبى قالىپتاستى.

عاشىقتىق دەرتىنىڭ ادام ءومىرىنىڭ قۇرامداس بولىگى، سەزىمنىڭ تاۋسىلماس ماحاببات بۇلاعى ەكەنىن تاماشا جىرلارىمەن كومكەرگەن نيزامي وسىلاي ولمەس جىرلاردىڭ اۆتورى اتاندى.

كۇن كورىس، ءومىر ءسۇرۋ شىعارماشىلىق ادامنىڭ كۇندەلىكتى قيىندىقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. وسى سەبەپتى ول كەزدە شىعارمالارىن ءوز ەلدەرىنىڭ حاندارى مەن امىرلەرىنە تارتۋ ەتۋ جاقسى عادەتتەردىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان دا نيزامي اتاقتى «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن شيرۆانشاحقا، «جەتى سۇلۋدى» ماراگانىڭ اتابەگى (احماديروۆتار) الل اد-دينگە تارتۋ ەتەدى. ارينە، ءوز اتتارىن شىعاراتىن مۇنداي شىعارمالارعا شاح تا، اتابەك تە مول سىي-سياپات جاساپ، وزدەرىنىڭ قولى اشىق، ونەرگە جاقىن ەكەندىكتەرىن ءارى اقىنداردى زور قۇرمەتتەيتىنىن پاش ەتىپ قالۋعا تىرىسقان.

نيزامي ومىرىندە ءۇش رەت ۇيلەنگەن ادام. بىراق ەڭ سۇيىكتىسى دە، كوركەمى دە، پاراساتتىسى دا قىپشاق قىزى اپپاق ەدى. ونى دەربەنتتىڭ سۇلتانى دارا مۇزاففار اد-دين اتاقتى اقىن نيزاميگە سىيعا تارتادى. نيزامي اپپاققا ازاتتىق بەرەدى. بىراق سەزىم ۇشقىنى ونىڭ جۇرەگىن جاۋلايدى. قىپشاق قىزى دا وعان عاشىق بولىپ، مۇنداي بوستاندىقتىڭ قاجەت ەمەس ەكەنىن، ءومىر بويى اقىننىڭ قاسىندا قالعىسى كەلەتىنىن ايتادى. نيزامي اپپاقتىڭ جان سۇلۋلىعى مەن ءتان سۇلۋلىعىن جىرعا قوسادى. ءدال وسىنداي كەزەڭدە وزىنە شيرۆەنشاح تاپسىرعان «ءلايلى-ءماجنۇندى» جازادى. 1174 جىلى اپپاق دۇنيەگە ۇل بالا اكەلەدى. وعان مۇحاممەد دەپ ازانداپ اتىن قويادى. بىراق بالانى ومىرگە اكەلگەنىمەن، اپپاق وپات بولادى. ەكىنشى ايەلى نيزامي «حوسروۆ پەن شىرىن» جازىپ بىتىرگەن كەزدە قايتىس بولادى.

- و، قۇداي، ءاربىر پوەما جازعان سايىن ايەلدەن ايىرىلاتىنداي نە جازدىم؟ – دەپ نالىعان كورىنەدى نيزامي اقىن.

قازىر تاريحشىلار ءارتۇرلى دەرەكتەردى سالىستىرا كەلىپ، نيزامي اقىننىڭ ولگەن جىلى تۋرالى ءبىر پىكىرگە كەلدى. ول حيدجرا بويىنشا 598 جىلى، ياعني 1201-1202 جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن بولىپ شىعادى. مۇنى بەرتەلس جاريالاعان اراب جازۋى مەن «ەسكەندىرناماداعى» جولدار ايعاقتاعان. وسى جىردىڭ ەكىنشى نۇسقاسىنا ءنيزاميدىڭ قالاي جانە قاشان ولگەندىگى جونىندە دەرەك بار.

الپىستان ءوتىپ الپىس ۇشكە كەلىپ ەد،

تاعى دا ايتپاي جازىقتى كورىپ ءولىپ ەد

ءوزى ءپىر تۇتقان ادامداردى تۇگەندەپ،

ول سولاردىڭ سوڭىنان كەتىپ ەد.

سونىمەن، نيزامي يران مادەنيەتىن ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ قانا قويماي، يران مادەنيەتىنە جاڭالىق اكەلگەن جاڭاشىل اقىن بولدى. وتكەن مەن ءوز ءداۋىرىن جالعاعان التىن جەلىنىڭ مەكتەبىن سالدى. «يران – الەم جۇرەگى» دەپ «جەتى سۇلۋدى» جىرلاعانداي نيزامي ءۇشىن ۇلتتىق رۋح بىرەۋ-ءدى. ول بىلاي دەپ جىرلادى:

الەم دەنە، يران كۇيىك،

بۇعان شەك جوق ايتام ءسۇيىپ،

جەر رۋحى – يران اشىق ايتام،

دەنە سۇلۋ، بىراق رۋح ودان بيىك.

نيزامي سۋسىنداعان ادەبي مەكتەپ پارسى، اراب ادەبيەتى ەكەنى راس. بىراق ونىڭ بۇكىل كوزقاراسىن قالىپتاستىرعان فيردوۋسي، ونىڭ «شاحنامەسى» بولاتىن. تەبريزي، ساناي، گۋرگاني سياقتى اقىنداردىڭ دا جىرلارى ءنيزاميدىڭ وقۋلىعىنا اينالعانىن ەجەلگى ءداۋىر تاريحشىلارى جازبالارى راستايدى. ال، نيزامي بولسا ءفيردوۋسيدى «ءحاحىم»، «دانا»، «كورىپكەل» دەپ ەسەپتەگەن، ونىڭ پوەزياسىنا باس يگەن.

نيزامي جىرلارى قيال-عاجايىپ، جۇمباق، سىرلى الەمنىڭ جۇمباعىن اشۋعا تالپىنىسىمەن قۇندى. ونىڭ پوەمالارىندا درامالىق جەلى، تارتىس، اللەگوريا، شەشىم بار. ول ادامنىڭ مىڭ قابات قيلى تاعدىرلارىنىڭ تامىرشىسى سياقتى كورىنۋى. رومانتيكالىق سارىندا جازىلعان داستاندارى اۆتورعا حاندى دا، قارانى دا، سول كەزەڭدەگى ماماندىق يەلەرىنىڭ جۇمىسىن سۋرەتتەپ، بەينەلەپ، بەزەندىرۋگە مۇمكىندىك اشتى. سونداي-اق نيزامي سوپىلىق داستۇرگە تيەسىلى بەينەلەر مەن بەلگىلەردى، قادىر-قاسيەتتەردى سىڭىرە ءبىلدى. حالىقتىڭ باي مۇراسىن – اڭىزدارى مەن ەرتەگىلەرىن جيناستىرىپ، ونى كەڭىنەن ءوز شىعارماشىلىعىندا پايدالاندى. گۇلدى جىرلاۋ، سول ارقىلى سەزىم مەن ماحابباتتى، جاستىقتى جىرلاۋعا ءمان بەردى. بۇل ءوز كەزەگىندە مۇحاممەد پايعامباردى گۇلگە تەڭەۋگە مۇمكىندىك بەردى. ال بۇل يران ادەبيەتىندەگى قالىپتاسقان ءداستۇر بولاتىن.

يلياس نيزامي گياندجەۆي اريفمەتيكا، گەومەتريا مەن مۋزىكانى ۇيلەستىرۋ ارقىلى الەمنىڭ بىرلىگىن تانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. سونداي-اق نۋمەرولوگيالىق ياعني سانداردىڭ ادام تاعدىرىنداعى ورنىن جاقسى ءبىلدى. ماسەلەن، نيزامي «ءلايلى-ماجنۇندە» نيزامي ەسىمىنىڭ 1001 سانىمەن ۇيلەسەتىندىگىن دايەكتەيدى.

«نيزامي» دەپ ات بەرىپتى،

وندا مىن ءبىر ەسىم بار.

ءيا، ءنيزاميدىڭ «ءلايلى-ءماجنۇنى» مەتافوراعا، ناقىل سوزدەرگە، بەينەلى بوياۋعا تولى. مۇنى ول «گەريب»، ياعني «جاڭا ءادىس» دەپ اتاعان. ارينە، نيزامي ءوزىنىڭ اقىندىق تالانتىن بىلگەن جانە ءوزىن «ءسوز سيقىرشىسى» «كورىنبەيتىندى سەزەتىن» دەپ باعالاعان. بۇل سول كەزدەگى اقىندىق مەكتەپتىڭ ءادىسى بولاتىن. ويتكەنى ءوزىن حالىققا تانىتۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول ءوز ولەڭدەرىنىڭ ماداعىن ءوز شىعارمالارىندا ءوزى ايتىپ وتىرۋ مەكتەبى. مۇنداي بولماعان جاعدايدا ولەڭ-جىردىڭ كىمدىكى ەكەنىن حالىق بىلمەي دە كەتۋى مۇمكىن-ءدى.

ءوز ءداۋىرىنىڭ كەمەل اقىنى يلياس نيزاميدەن ءبىراز ليريكالىق ولەڭدەر، ياعني كاسىد پەن عازەلدەر قالعان. بۇگىنگى كۇنمەن سالىستىرعاندا سونشا كوپ تە ەمەس. ليريكالىق «ديۆانى» 6 كاسىدتان، 112 عازەلدەن، 2 كيتا مەن 30 تورتتاعاننان تۇرادى. قالعاندارى جوعالعان. ءبىراز ولەڭدەرىن ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن دجامال ال-دين حاليل شيرۆاني قۇراستىرعان پارسى پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنا ەنگەن. ول تەك 1932 جىلى عانا ادەبي اينالىمعا ءتۇستى. سولاردىڭ ءبىرازىن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى قاليجان بەكحوجين اۋدارعان بولاتىن. سول ماداقتاردىڭ ياعني ودالاردىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى.

راحمانى زور قۇدىرەتىڭمەن، جاساۋشىسى بۇل جاھاننىڭ،

بارشادا بار نۇر سيپاتىڭ، تىرلىگىن كۇللى جاننىڭ

جاراتقان سەن بۇل عالامدى – ءتاج-تاعىما ءوزىڭ يە،

شەنسىز جايناپ فارمەنىڭمەن، وشەر ءبىر كۇن بۇل دۇنيە.

بۇل اللانى ماداقتاۋ، جاراتقاننىڭ قاسيەتىن حالىققا جەتكىزۋ. ەكى جولدان عانا تۇراتىن ودالاردىڭ اللاعا جول سالىپ قانا قويماي، ءار ادامنىڭ اللا جولىمەن ءتۇزۋ جۇرۋىنە ارنالعان ناسيحات ءسوز.

... كوتەر ونىڭ مارتەبەسىن، اسىر داڭقىن پاتشالاردان،

ىزگىلىكپەن، اقيقاتپەن اسىپ كورسىن باسقالاردان

جەبە ونى، جەتكەنشە ول باسىن ءيىپ سول ءبىر شاققا.

قۇج-قۇج جانمەن كىل ويانىپ – شۋ شىققاندا عاراساتتا.

مىنە، اللاعا جالبارىنىپ، ءمۇناجات ەتۋدە ءنيزاميدىڭ تىلەگى، ويى، ارمانى كورىنىپ تۇر. ول «جۇلدىزداردىڭ اعىسى مەن قۇپياسىن وقىعانىن»، «سول عىلىمنان زەيىنىمە جارىق ساۋلە توقىدىم مەن» دەپ اللاعا سىر ءمۇناجات ەتە وتىرىپ «بۇل ءفانيدىڭ دۇرەسىنەن ەسىم كەتتى»، «سەنەرىم سەن، قۇتقار مەنى، كەلشى راببىم، مەنى قولدا» دەپ جالبارىنادى. بۇدان ءنيزاميدىڭ ءومىرى ارقيلى قيىندىققا ۇشىراعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

نيزامي مەكتەبى پارسى اسىپ، ءازىربايجان اسىپ، ەۆروپاعا دا جەتكەن. وعان ءبىر عانا مىسال ايتساق تا جەتكىلىكتى. نەمىستىڭ اتاقتى اقىنى ي.ۆ.گەتە ءوزىنىڭ اتاقتى «باتىس-شىعىس ديۆانىن» پارسى پوەزياسىنا ەلىكتەپ جازعان. ول ءنيزاميدى جوعارى باعالاعان. فيردوۋسي، انۆاري، رۋمي، ساادي، دجامي سىندى اقىنداردىڭ ىشىندە نيزاميگە ەرەكشە ءىلتيپات بىلدىرەدى. ماسەلەن، گەتە ءنيزاميدىڭ اتىن اتاپ، ونىڭ كەيىپكەرلەرىن ەسكە سالادى.

ماحاببات مۇڭى سەزىمسىز قالاي جارقىرار،

ول شىرىن مەن فارحاد ەمەس پە؟

دۇنيەگە كەلدى ءبىر-ءبىرىن ءسۇيىپ،

ول، ءلايلى مەن ءماجنۇن ەمەس پە؟

ءلايلى مەن ءماجنۇندى نيزاميدەن كەيىن تالاي اقىن جىرلادى. بىراق ولاردىڭ ىشىندە نيزامي نۇسقاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىرىنشى قاتاردا تۇر.

اقىن بولعان سوڭ ونىڭ تالانتىنا قىزعانىش بىلدىرەتىن اقىندار دا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى شيرۆاندىق مۇزاففاري دەگەن اقىن. ول ءارتۇرلى ايلا-شارعى جاساپ ءازىربايجان بەگىنىڭ سارايى اقىنى بولادى. ال ول قىزمەتتەن نيزامي باس تارتقان بولاتىن. ولار كۇندىز اللاعا سىيىنىپ، تۇندە جاسىرىنىپ كوڭىل كوتەرىپ، شاراپ ءىشىپ، اللانى دا، وزدەرىن دە الداپ جۇرەدى. سونداي ساتتەردىڭ بىرىندە مۇزاففاري امىرشىگە ءتىل تيگىزەدى. ءامىر قاماۋعا الادى. نيزامي ونى قۇتقارادى. مۇزاففاري «و دۇنيەگە كەشىرىم الىسىپ بارايىن، قۇداي الدىندا كەش مەنى» دەپ جالبارىنادى. ۇلكەن جۇرەكتى نيزامي ءبارىن بىلە تۇرسا دا، مۇزاففاريگە كەشىرىم جاساپ، شيرۆانشاحقا بارىپ، جاڭا داستاندار جازۋعا مۇمكىندىك جاساعان شاقىرۋدى قابىل الادى. ازىپ-توزعان مۇزاففاري «جانى قاپاستاعى ادامعا بوستاندىق نە ءۇشىن كەرەك» دەپ كاۆكازدىڭ ساعىم دالاسىن كەزىپ، قاڭعىرىپ ولەدى.

سونىمەن، نيزاميدەن قالعان مۇرالار قانداي؟

ءنيزاميدىڭ ادەبي مۇراسىنىڭ وزەگى بەس پوەما بولىپ تابىلادى. ول «پاندج گياندج» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. بۇل «بەس مارجان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى «ماحسان ال-اسرار» ياعني «قۇپيالار قازىناسى» دەپ اتالادى. بۇل پوەمانى زەرتتەۋشىلەر 1163, ال كەيبىرەۋلەرى 1176 جازىلعان دەسەدى. ول ءامىرشى ەرزيندجان فاحر اد-دين باحرامشاحقا تارتۋ ەتىلگەن. ال، «حوسروۆ پەن شىرىن» 1175/1176 جانە 1191 جىلدار اراسىندا جازىلىپ، سەلجۇك سۇلتانى توعرۋل ۇشىنشىگە، اتابەگى مۇحاممەد يبن ەلديگيز شاحان پاحلاۆانعا (1175-1194) جانە ونىڭ باۋىرى قىزىل ارىستانعا (1186-1191)  تارتۋ ەتىلەدى. ال «ءلايلى-ءماجنۇن»، 1188 جىلى جازىلىپ، ءال-مالىك ءال-مۋاززام دجالال اد-داۋلاۆاد-دين ابۋ-ل-مۇزاففار احسيتەن يبن مينۋچيحر شيرۆانشاحقا(1160-1196) ارنالادى. 1197 جىلى جازىلعان «جەتى سۇلۋ» ماراگانىڭ ءامىرشىسى اللادين كۋرى-ارسلانعا تارتۋ ەتىلگەن. «ەسكەندىر-نامە» 1194-1202 جىلدارى تولىق جازىلىپ، پيشكينيدتەر اۋلەتىنىڭ جەتەكشىسى احار نوسرات-ال-دين زىسكين بين مۇحاممەدكە تارىلعى ەتىلەدى.

بەس پوەما ماسنەۆي ۇلگىسىندە (ەكى جولدان تۇرادى – ۋ.ق.) جازىلعان. ولار 30.000 ەكى جولدىق شۋماقتان تۇرادى.

«حوسروۆ پەن شىرىن» پارسى ادەبيەتىنە توڭكەرىس جاساعان شىعارما دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل ادام رۋحىنىڭ اللاعا باراتىن جولى تۋرالى تولعانىس. جانە ول دەرەكتى وقيعاعا قۇرىلعان. حوسروۆ ءىى ءپارۆيزدىڭ (590-628 جج.) تاق بيلىگىن ماداقتاۋ ەمەس، ونىڭ ماحابباتى تۋرالى عاجايىپ داستان.

«ءلايلى-ءماجنۇن» ارابتىڭ كونە اڭىز جىرىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان. بىراق نيزامي كونە جىردى جاڭاشا جىرلايدى، تىڭ سيۋجەتتىك جەلىلەر قوسادى.

«جەتى سۇلۋ» «حافت پەيكەر» دەپ اتالادى. تۋرا اۋدارماسى «جەتى بەينە». داستاننىڭ ءار نوۆەللاسى ءبىر-ءبىر تاراۋدى قۇرايدى، ونىڭ ارقايسىسى ماحاببات سەزىم سەرگەلدەڭى مەن جارقىراپ گۇل جارعان بەينەلى سەزىمگە قۇرىلعان. مۇنىڭ مازمۇنى مىناعان سايادى: يەزديگەر ساسەنيدتەر پاتشاسى بولادى. بىراق اللا ءبىر بالاعا زار ەتەدى. اقىرى ارۋاقتارعا، امبيەلەرگە ءتاۋ ەتىپ، دۇنيەگە باحرام اتتى ۇل كەلەدى. ونى اراب پاتشاسى نومەن تاربيەلەيدى. قارناق سارايىندا الەمنىڭ جەتى ەلىنىڭ سۇلۋ قىزىنىڭ سۋرەتىن كورىپ، باحرام ولارعا عاشىق بولادى. كەيىن ءوزى تاققا وتىرعان سوڭ، سول جەتى قىزدى تاۋىپ، ۇيلەنەدى، ارمانىنا جەتەدى.

نيزامي شىعارماشىلىعى ادامزات قۇندىلىعىنا اينالدى. 1991 جىلى ءنيزاميدىڭ تۋعانىنا 850 جىل تولۋى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتاپ ءوتىلدى.

ۆاشينگتوندا، لوس-اندجەلەستە، لوندوندا، تابريزدە حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار ءوتتى. ماسكەۋدە نيزامي ەسكەرتكىشى بار. ءازىربايجان عىلىم اكادەمياسىنىڭ نيزامي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. تاشكەنت، ريم قالالارىندا دا نيزاميعا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان. مەركۋريدىڭ ءبىر كراتەرى ءنيزاميدىڭ اتىندا. كوشەلەر، مەكتەپتەر قانشا ما؟ وزبەكستاندا نيزامي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت بار. ارمەنيانىڭ ءبىر اۋىلى نيزامي اتىندا.

ۇلى اقىندار ۋاقىتتان تىس ءومىر سۇرەدى. سونداي تۇركى الەمىنىڭ ۇلى تۇلعاسى – نيزامي داستاندارى ءالى ومىرشەڭ. ول ادامزات قۇندىلىعى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ، ماڭگىلىك جاسايدى.

ءۋاليحان قاليجان،

ۇعا اكادەميگى

Abai.kz