(اباي شىعارمالارىنداعى ۇلتقا ءتان ۇجىمدىق موتيۆتەر مەن ارحەتيپتىك كەسكىندەر)

«سۋرەتكەردىڭ كۇشى ونىڭ «ارحەتيپتەرمەن سويلەسۋ» قابىلەتىندە» [1,8] دەگەن يۋ.ا بولشاكوۆانىڭ تۇجىرىمى اباي شىعارمالارىنداعى ارحەتيپ كەسكىندەردىڭ جاڭعىرىپ، ءتۇرلى وبرازدارعا اينالۋىنىڭ ايقىن دالەلى.      بىرقاتار ولەڭدەرىندە اباي كوپتىڭ، قالىڭ ەلدىڭ مەنتاليتەتىنە ءسىڭىپ بارا جاتقان، ىندەتكە اينالىپ بارا جاتقان بەيسانالىق موتيۆتەردى انىقتاعان بولاتىن. «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «قارتايدىق، قايرات قايتتى، ۇلعايدى ارمان»، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «تۋىستارىڭ، دوستارىڭ ءبارى ەكى ۇشتى»، «قايعى شىعار ىلىمنەن» «باي سەيىلدى»، «بوتەن ەلدە بار بولسا»، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ» سياقتى تاعى ءبىر توپ ولەڭدەرىندە كوپكە ءتان، ەل-جۇرتقا ءتان قيتۇرقىلىقتىڭ مانىنە وي جىبەرەدى. قازاقتىڭ، كوپتىڭ ساناسى مەن ءىس-ارەكەتىن ۇجىمدىق بەيسانالىق موتيۆتەردى جانداندىرۋ ارقىلى بەينەلەپ كورسەتتى. سونداي بەيسانالىق ءموتيۆتىڭ ءبىر ءتۇرى ادامداردىڭ ءوزارا اڭدىسۋى.

ول سول كەزدەگى بايلار مەن بولىستاردىڭ عانا ەمەس، جاستىڭ، كارىنىڭ، جارلىنىڭ، جاۋدىڭ، ورىس پەن قازاقتىڭ كۇردەلى پسيحولوگيالىق حال-احۋالىن، مەنتاليتەتىندەگى وزگەرىستىڭ استارىنا وي جىبەردى. «قارتايدىق، قايرات قايتتى، ۇلعايدى ارمان» ولەڭىندە جاس بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىنگىلەردىڭ بويىنداعى مىنەزىن، قىلىپ جۇرگەن ىستەرى مەن ارەكەتىن:

شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان.
تەرىن ساتپاي، تەلمىرىپ، كوزىن ساتىپ،
تەپ تەگىس جۇرتتىڭ ءبارى بولدى الارمان،- دەپ، اباي تەگىس جۇرتتىڭ، كۇللى بالا بىتكەننىڭ  بويىنا ءسىڭىپ، ادەتىنە اينالعان ماڭداي «تەرىن ساتپاي»، ەڭبەكسىز، قۇر بوسقا ءجۇرىپ، وڭاي ولجا تابۋعا نيەتتەنگەن ءىس-ارەكەتىنەن تۇڭىلەدى. جاس بالانىڭ بۋىنى بەكىپ، سۇيەگى قاتپاستان «تەلمىرىپ»، «كوزىن ساتۋعا» ادەتتەنۋىنەن شوشيدى. ال بۇل ادەتكە ۇيرەتىپ جاتقان ۇلكەندەر، اتا-اناسى مەن كۇللى ەلى. بارلىعى دا، تەپ-تەگىس «الارمان» بولعىسى كەلەدى. «الارمان» بولۋ – وڭاي جولمەن تابىس تابۋ. وڭاي ولجا – ۇرلىق، قۋلىق، ارامدىق، الداۋمەن كەلەدى. سوندا كىمدى كىم الدايدى؟:

اتانى بالا اڭديدى، اعانى – ءىنى،
يت قورلىق نەمەنە ەكەن سۇيتكەن كۇنى؟
ارىن ساتقان مال ءۇشىن انتۇرعاننىڭ،
ايتقان ءسوزى قۇرىسىن، شىققان ءۇنى. –دەپ كوپتىڭ، ۇلتتىڭ بويىندا قالىپتاسقان يت قورلىق مىنەزىن انىق اڭعارتادى.

قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا دەندەپ ەنىپ بارا جاتقان وسىنداي «يت قورلىق» ءىس-ارەكەتتىڭ، ياعني ءبىرىن-ءبىرى اڭدۋ، مال ءۇشىن ارىن ساتۋدى ادەتكە اينالدىرعان قىلىعى اقىننىڭ اشۋىن تۋعىزىپ تۇر. سەبەبى اباي ءوز زامانىنداعى ادامداردىڭ پسيحيكاسىنداعى تەرىس قىلىقتاردى انىق كورىپ وتىر. تەرىس قىلىقتار بۇل ادام بويىنداعى ءناپسىنىڭ، بەيسانالىقتىڭ باسىم ءتۇسۋى بولىپ تابىلادى. ۇجىمدىق بەيسانالىق اباي سۋرەتتەپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ بويىنا ءتان. بىراق اقىن كورىپ وتىرعان وسىنشا جامان ادەت-مىنەزدى كوپشىلىك ءوزى بايقامايدى. ءتىپتى وسى قىلىقتارىن وزدەرى دۇرىس دەپ سانايدى. 

الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارى قاڭعىپ،
اياماي ءبىرىن-ءبىرى ءجۇر عوي اڭدىپ.
مال مەن باقتىڭ كەسەلى ۇيا بۇزار
پارۋاديگار جاراتقان نەسىن جان قىپ؟

اباي وسى ءبىرىن-ءبىرى اڭدىعان، قۋلىق ىزدەپ «قاڭعىرعان» كەسەلدى مىنەزدىڭ «الىس-جاقىن قازاقتىڭ» ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعانىنا كۇيىنىپ، «پارۋاديگار جاراتقان نەسىن جان قىپ؟» دەپ جاراتقان، ياعني اللا ادامشىلىقتان جۇرداي قىلىپ نەسىنە جاراتتى؟ دەگەن ويعا قالادى. باسقالاردى دا وسى ويعا جەتەلەيدى. «يۋنگتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ادامزات الەمىندەگىنىڭ بارلىعى پسيحولوگيا زاڭدارىنا باعىنىشتى، «حالىقتىڭ جانى – بۇل جەكە ادامنىڭ جان-دۇنيەسىنەن گورى الدەقايدا كۇردەلى قۇرىلىم»» [2,17] دەگەن رۋتكەۆيچتىڭ ويىنا دەن قويساق، جەكە ادامنىڭ بويىنداعى بەيسانالىق كوپتىڭ اراسىندا كوزگە تۇسپەي قالۋى ىقتيمال. ونىمەن جەكە ينديۆيد ءوزى كۇرەسەدى نەمەسە اينالاسىنداعىلار ىقپال ەتەدى. 

بۇل جەردە اباي كوپتىڭ، حالىقتىڭ جان-دۇنيەسى تۋرالى، ۇجىمدىق بەيسانالىق جايىندا ايتىپ وتىر. «ادام پسيحيكاسى بەيسانالىق جانە سانالى پروتسەستەردىڭ تۇتاستىعى، بۇل ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن جۇيە، وندا ەلەمەنتتەر اراسىندا تۇراقتى ەنەرگيا الماسۋ بولادى» [2,16] دەگەن پىكىرىنە قاراعاندا ادامنىڭ پسيحيكاسى سانالىلىق پەن بەيسانالىقتىڭ تۇتاستىعىنان تۇرادى. ادامنىڭ ەركىنە باعىنبايتىن ىرىقسىز قاسيەتتەر، ياعني ۇرلىق، اتاققۇمارلىق، دۇنيەقۇمارلىق دەگەننىڭ بارلىعى كوپتىڭ بويىنداعى ۇجىمدىق بەيسانالىق بولىپ تابىلادى. ەندەشە ادام بالاسىندا وسى سانالىلىق پەن بەيسانالىقتىڭ اراسىنداعى ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن تۇراقتى جۇيە بۇزىلسا، وسى ەكى قاسيەتتىڭ بىرەۋى باسىم تۇسەدى. دەمەك ادامنىڭ پسيحولوگياسى مەن ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىعى بۇزىلادى. «يۋنگتىڭ پىكىرىنشە، ويلاۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار – لوگيكالىق جانە ءينتۋيتيۆتى. لوگيكالىق ويلاۋ سىرتقى الەمگە نازار اۋدارۋمەن سيپاتتالادى، بۇل شىندىققا بەيىمدەلۋدى قامتاماسىز ەتەدى» [2,16]. ابايدىڭ لوگيكالىق ويى سىرتقى الەمگە نازار اۋدارىپ، ءوز ەلىنىڭ ومىرىنە الاڭداعان، كۇيزەلگەن سەزىمىن بايقاتادى. «بۇل سىرتقى الەمگە نازار اۋدارۋ ءبىلىم، تاربيەنى قاجەت ەتەدى – لوگيكالىق ويلاۋ –  بۇل مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋى مەن قۇرالى»[2,16] سىرتقى الەمدەگى مادەنيەت -  ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن قالىپتاسقان ادامگەرشىلىك-مورالدىق قاسيەتتەرى ارقىلى انىقتالادى. ەندەشە اباي ءوز زامانىنداعى مادەنيەتتىڭ تومەندىگىنە، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە قىنجىلادى.  

اقىن وسىنداي كوپتىڭ پسيحولوگياسىنا ءتان تەرىس قىلىقتى قازاقتىڭ ساناسىنا ءتان ارعى ارحەتيپتىك كەسكىندەردى وبرازعا اينالدىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. 

قاباعان يتشە وشىگىپ شىعا كەلەر،
مەن قاپسام، ءبىر جەرىڭدى بوكسەرەم دەپ.

«قاباعان ءيتتىڭ» بەينەسى قورقىنىشتىڭ، وشتەسۋ مەن جاۋلاسۋدىڭ ەل ساناسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان، بەلگىلى سيمۆولى بولىپ تابىلادى. وسى جەردە قازاقتىڭ ۇلتتىق ارحەتيپتىك ساناسىنا ءتان وبرازبەن يتتىك مىنەزىن انىق كورسەتەدى. قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا ەنىپ كەتكەن مۇنشالىقتى دۇشپاندىق قايدان كەلدى دەگەندە اباي مىنانداي جاۋاپ تابادى:

ورىس ايتتى وزىڭە ەرىك بەرەم دەپ،
كىمدى ءسۇيىپ سايلاساڭ بەك كورەم دەپ،
بۇزىلماسا وعان ەل تۇزەلگەن جوق،
ۇلىق ءجۇر بۇل ءىسىڭدى كەك كورەم دەپ.

دەمەك، ورىستىڭ وتارىنا اينالعان كەزدە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سايلاۋ تۋرالى شىعارعان زاڭى ەل ىشىندە وسىنداي الاۋىزدىق تۋعىزدى دەگەن ويعا جەتەلەيدى. سەبەبى وسى ولەڭدە:

ەلۋباسى شار سالىپ، لەپ بەرەم دەپ،
جالاڭقايا جات مىنەز جاۋ الادى،
بەرمەي جۇرسەڭ مەن سەنى جەك كورەم دەپ.

سول ۋاقىتتا قازاق ىشىنە ەنگەن ەل باسقارۋ، بولىس سايلاۋ زاڭىنىڭ قوعامدا قيتۇرقىلىق تۋعىزعانىن مەڭزەيدى. شار سالۋ تۋرالى ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىندا: «ەلۋ ءۇيدىڭ اتىنان سايلانعان ەلۋ باسىلار كىشكەنە تاستى (شاردى) ەكى ۇيالى جاشىككە سالۋ ارقىلى بولىستى سايلاۋعا داۋىستارىن بەرەتىن بولعان. ونى جۇرت سول كەزدە «شار سالۋ» دەپ اتاعان» [3,31] دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ەندەشە شار سالۋ ەل ىشىندە، اعايىن اراسىندا داۋ تۋعىزىپ، پاراقورلىق پەن سۇم-سۇرقيالىقتىڭ ورىن الۋىنا جول بەردى دەگەن ويعا دەن قويامىز. ونى ابايدىڭ ءوزى دە «قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرسىن» دەپ قۋلىق-سۇمدىقتى ورشىتكەن زاڭنىڭ ەلدىڭ مىنەزىن بۇزىپ بولعانىنا قىنجىلىپ، كۇيىنەدى. ال وسى زاڭدى شىعارعان ورىستى  «جالاڭقايا جات مىنەز جاۋ» دەپ اتايدى. دەمەك سىرتتان كەلگەن جاۋعا بيلىك ءۇشىن بار-جوعىن شاشقان قازاقتىڭ «انتۇرعان» مىنەزىن انىقتاپ بەرەدى.     

كوپكە ءتان مىنەزدى ۇلتتىق ارحەتيپتىك كەسكىندەر ارقىلى وبرازبەن ورنەكتەگەن ويلار ابايدا وتە كوپ. مىسالى «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» ولەڭىندە:

ەل بۇزىلسا قۇرادى شايتان ورمەك،
پەرىشتە تومەنشىكتەپ، قايعى جەمەك.
ءوزىمنىڭ يتتىگىمنەن بولدى دەمەي،
جەڭدى عوي دەپ شايتانعا بولار كومەك.

اباي كوپكە تانىمال قاسيەتتى قۇرانداعى پەرىشتە مەن شايتان ءموتيۆىن ءوز زامانىنداعى كوپتىڭ وبرازىن جانە كۇناسىن اشۋ نيەتىندە قولدانادى. ادامنىڭ سۇم-سۇرقيا ىستەرىن شايتاننىڭ ىستەرىمەن بىرگە جالعاستىرا سۋرەتتەيدى. وزدەرىنىڭ ارام پيعىلىن اقتاۋ ءۇشىن ىستەرىن شايتانعا ارتا سالىپ، ونىڭ ورمەك قۇرۋىنا كومەك بەرەدى دەگەن ويعا تىرەلەدى. بۇل سيۋجەتتە قۇران ءموتيۆىن ادامداردىڭ قۋلىق-سۇمدىعىن انىق بەينەلەۋ ءۇشىن ۇلتتىق مەنتاليتەتكە ساي ينتەرپرەتاتسيا جاسايدى. اباي ادام بويىنداعى كۇناسى مەن ونى جاساۋ تۋرالى يدەيانى جوعارىدا تالداعان ولەڭدەردىڭ بارلىعىنا نەگىز ەتەدى. ءوز زامانىنداعى ادامداردىڭ ارام پيعىلى مەن جامان ادەتكە بويىن ۇيرەتۋىنىڭ ءوزى كۇنا ەكەنىن سەزىنگەندىكتەن، بارلىق ولەڭدەرىنە وسىنداي ويدى ارقاۋ ەتەدى. 

كۇنا ادام بالاسى جاراتىلعاننان بەرى ادامزات ساناسىندا كەلە جاتقان ۇعىم بولعاندىقتان، ونىڭ دا ارحەتيپتىك ءموتيۆى بار. سوندىقتان كۇنا ارحەتيپى كوبىنە ءدىني سيۋجەتتەرگە، ديداكتيكالىق، تاربيەلىك ماندەگى شىعارمالارعا ارقاۋ بولىپ، ءومىر بويى سۋرەتكەرلەر تۋىندىلارىندا مىڭ ءتۇرلى سيپاتتا ينتەرپرەتاتسيالانىپ،سيۋجەتتەرگە اينالعانىن بىلەمىز. اباي دا ءوز شىعارماسىندا ادام تابيعاتىنداعى ءتۇرلى ارحەتيپتىك كەسكىندەردى بەينەلەي كەلىپ، تۇبىندە وسى كۇنا ارحەتيپىنە تىرەلەدى. قۇران موتيۆىنە قاتىستى «شايتان» ولەڭى دە وسى كۇنا ارحەتيپىن نەگىز ەتەدى. وسى جەردە كۇنا موتيۆىنە سايكەس قازاقتىڭ ۇلتتىق ارحەتيپىنىڭ ءبىر نەگىزى بولاتىن ءيتتىڭ ارەكەتى، ياعني «يتتىك» مىنەز انىقتالا تۇسەدى. ولەڭنىڭ باسقا جولدارىندا زامان ادامىنىڭ شايتان مەن يتكە ءتان مىنەزىن تاعى دا ۇلتتىق ارحەتيپەرمەن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتەدى.

الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك،
جاقىنىن تىرىدە اڭدىپ، ولسە وكىرمەك.
ءبىر-ەكى جولى بولعان كىسى كورسە،
قۇداي ءسۇيىپ جاراتقان وسى دەمەك.

اتاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن ۇلتقا جاۋ بولعان بولىستار مەن بيلەردى «الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك» دەپ كونە زاماننان قازاق ساناسىندا ساقتالعان «ءىشى ءتۇتىن، سىرتى ءبۇتىن» دەگەن ەكى ءجۇزدى ادامداردىڭ بەينەسىن اشاتىن حالىق ماتەلىندەگى ارحەتيپتىك موتيۆپەن اسسوتسياتسيا جاسايدى. دەمەك سول كەزدەگى پاراقور بولىستار الاشتىڭ جاۋى بولدى دەگەن ويدى قوزعايدى. شىنىمەن دە الاش جۇرتى اباي ءومىر سۇرگەن زاماندا ورىستىڭ ويازدارى مەن گۋبەرناتورلارىنان ءبىر قورلىق كورسە، جەرگىلىكتى بولىس-بيلەردەن ەكى قورلىق كوردى. ءبىر-ءبىرىن اڭدىعان، قۋلىق-سۇمدىق، سۇم-سۇرقيا ىستەر ەلدىڭ كۇيزەلىسىن تۋعىزدى. سول كۇيزەلىس ابايدىڭ وسى ولەڭدەرىندەگى اقىننىڭ ءوز بولمىسىنان دا تانىلادى. 

ابايدىڭ اقىندىق الەمىن ەستەتيكالىق، فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق جاعىنان زەرتتەگەن اكادەميك زاكي احمەتوۆ: «تاعى ءبىر ولەڭدەگى «توڭكەرىلىپ، قۇبىلعان جۇرت ءبىر ساعىم» دەپ، قۇبىلمالى، سىرت اينالىپ كەتۋگە، وزگەرە قويۋعا بەيىم تۇرعان ادامداردى، جۇرتتى ساعىمعا تەڭەۋى – ويشىل اقىننىڭ ءوز كەزىندەگى قاۋىمعا، سول ورتاعا، زامانعا كوزقاراسىن تانىتاتىن جانە ءوزىنىڭ بەينەلەپ ايتقىشتىق، زەرگەرلىك قولتاڭباسى ايقىن سەزىلەتىن كەلىستى جاسالعان كوركەم ۇقساتۋ» [4,53] دەپ ادامداردىڭ تۇراقسىز، تۇرلاۋسىز  قاسيەتىن «توڭكەرىلىپ، قۇبىلعان جۇرت ءبىر ساعىم» دەپ بۇرىن-سوڭدى قازاق ادەبيەتىندە بولماعان قۇبىلعان ساعىمعا قاتىستى جاڭا تىركەسپەن انىق ايقىنداپ بەرگەنىنە نازار اۋدارعان بولاتىن. بۇل دا ابايدىڭ ەل ەسىندە كونەدەن كەلە جاتقان ساعىم ءموتيۆىن ارحەتيپتىك بەينەگە اينالدىرۋى بولىپ تابىلادى. ساعىم ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا تىلسىم، قۇپيانى نەمەسە وتە الىستا قالعان، قايتىپ ورالمايتىن ۋاقىتتى مەڭزەيتىن ارحەتيپتىك ۇعىم رەتىندە تانىلادى. «ساعىم جىلدار»، «ساعىم دۇنيە» دەگەن ۇعىم وتە كونە زاماننان فولكلورلىق شىعارمالاردا قولدانادى. سونداي-اق اباي ۇلتتىق دۇنيەتانىمدا كونە زاماننان كەلە جاتقان ارحەتيپتىك موتيۆتەردى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن وبرازىن، ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ سىرىن  اشۋ ءۇشىن دە ۇتىمدى قولداندى. «سۋرەتكەردىڭ كۇشى – ارحەتيپتەرمەن سويلەي ءبىلۋ قابىلەتىندە. ارحەتيپپەن سويلەيتىن ادام، مىڭ داۋىسپەن سويلەگەندەي بارلىعىن قامتىپ، قىزىقتىرىپ اكەتەدى» [4,8]. ەندەشە اباي دا قازاقتىڭ وتە ەجەلدەن ەستە كەلە جاتقان ارحەتيپتىك كەسكىندەر مەن ۇلت جادىنداعى، دۇنيەتانىمىنداعى ۇلتتىق موتيۆتەردى جانداندىرىپ، جاڭا وبرازدار مەن بەينەلەۋلەر تۋعىزدى. 

سونىڭ ءبىرى يتكە بايلانىستى بەينەلەۋلەر. يت قازاق دۇنيەتانىمىندا ءار ءتۇرلى قاراما-قايشى ماعىنالاردى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار يت وبرازى ۇلتتىق سيپاتقا يە. تەك جاماندىقتى جەتكىزۋ ماعىناسىندا ەمەس، ادالدىقتى بىلدىرەتىن يتكە قاتىستى ۇعىمدار دا از ەمەس. «ن. فرايدىڭ پىكىرىنشە، ارحەتيپ ارعى وبراز جانە ۇجىمدىق بەيسانانىڭ بولىگى رەتىندە «قابىلداۋدىڭ تۇقىمعا بەرىلۋ مودەلدەرىنىڭ» قاتارىنا كىرەدى»(«سوگلاسنو ن. فرايۋ، ارحەتيپ كاك پەرۆووبراز ي چاست كوللەكتيۆنوگو بەسسوزناتەلنوگو ۆحوديت ۆ ريادى «ناسلەدۋەمىح رودوۆىح مودەلەي ۆوسپرياتيا»)[1,13] دەگەن پىكىرىن ەسكە الساق، قازاق ومىرىندە ءيتتىڭ ماڭىزى زور بولعاندىقتان، يتكە قاتىستى ۇعىمدار تۇقىمعا بەرىلۋ مودەلى بويىنشا ۇرپاقتان ۇرپاققا عاسىرلار بويى ءار ءتۇرلى كونتەكستە جالعاستىعىن تاۋىپ كەلىپ، ابايدا جاڭاشا ماعىنالارعا يە بولعان.

اباي ۇلت مەنتاليتەتىن، ادام پسيحيكاسىنداعى ەرەكشەلىكتى ايقىنداۋدا ادامنىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ ەكىگە جارىلۋى مەن ءجۇزىن جاسىرىپ، كوپكە كورسەتپەيتىن ماسكا موتيۆىندە جانە ءجۇز قۇبىلعان تۇراقسىز كولەڭكە ارحەتيپىن بەينەلەۋدە دە يت وبرازىن جاڭا ماعىنادا جانداندىرادى:

«جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ،
اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ.

بۇل ولەڭ جولدارىندا يت بىرەۋدىڭ «ىرىلداعان» اتقوسشىسى بەينەسىندە جانداناتىن بولسا، مىنا ولەڭ جولدارىندا:

ماقتان ءۇشىن قايراتسىز بولىس بولماق،
يتتەي قور بوپ، وزىنە ءسوز كەلتىرمەك.

قازاقتا ەجەلدەن كەلە جاتقان «ءيتتىڭ قورى» دەگەن ادامدى تومەندەتۋ ماقساتىنداعى ءموتيۆتى بولىستىڭ وبرازىن اشۋ ءۇشىن قولدانادى.

كوپتىڭ ءبارىن كوپ دەمە، كوپ تە بولەك،
كوپ يت جەڭىپ، كوك ءيتتى كۇندە جەمەك.

اباي كوپتىڭ بارىنە توپىراق شاشپايدى. بارلىق كوپ ەمەس، ونىڭ ىشىندە «كوپ بولەك يت بار». ولار سىياز دەسە، دامىل تاپپاي ساندالىپ، ىشىنە قۋلىق ساقتاعان «قاباعان يتتەر». ولاردى اباي بىلاي سيپاتتايدى:

كەسەلدى پىسىق كوبەيدى،
كۇشىك يتتەي ءۇرىپ ءجۇر،
كىسىدەن كەممىن دەمەيدى.
قۋ تىلمەنەن قۇتىرتىپ،
كەتەر ءبىر كۇن وتىرتىپ.

بۇل ولەڭ جولدارىندا ىشىنە قۋلىق ساقتاعان، قۋ تىلىمەن ەلدى الداپ تۇسەتىن اقىننىڭ ءوزى ايتاتىن انىق «انتۇرعاننىڭ» وبرازى شىقسا:

كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم،
ول بالتىرىمدى قاناتتى، - 

دەۋىنەن جاستايىنان اسىراپ، باعىپ-قاققان ادامنىڭ جاقسىلىققا جاساعان قياناتىن كورەمىز. ابايدىڭ ءوزى ايتاتىن «قياناتشىل» ادام ەلەس بەرەدى. يتپەن قوسا، كوپتەگەن ولەڭدەرىندە كۇشىك بەينەسى كورىنىس بەرەدى.      

اداسقان كۇشىك سەكىلدى،
ۇلىپ جۇرتقا قايتقان وي،-

دەگەندە كەرىسىنشە جەتىمسىرەگەن، اداسقان كۇشىكتى ينتەرپرەتاتسيالاۋ نەگىزىندە ايتقان ويلارى مەن جازعان شىعارمالارىن وقىپ، تىڭدايتىن ادام جوق، ەل نادانعا اينالدى دەگەن، ياعني «وسى ەلدە ءسوز ۇعارلىق بوزبالا جوق» دەپ ءوزى ايتاتىن سارىندى ۇعامىز. ە.م.مەلەتينسكيدىڭ: «يۋنگتىڭ ارحەتيپتەرى، بىرىنشىدەن ەڭ مىقتى بەينەلەر، پەرسوناجدار، ەڭ جاقسى دەگەن رولدەر جانە ەڭ كەم دەگەندە سيۋجەتتەر بولىپ كەلەدى» («يۋنگوۆسكيە ارحەتيپى، ۆو-پەرۆىح، پرەدستاۆليايۋت سوبوي پرەيمۋششەستۆەننو وبرازى، پەرسوناجي، ۆ لۋچشەم سلۋچاە رولي ي ۆ گورازدو مەنشەي مەرە سيۋجەتى») دەپ ايتقانىنداي، اباي دا ءوز ولەڭدەرىندە ايتاتىن ويى مەن اۆتورلىق پوزيتسياسىن قازاقتىڭ ۇلتتىق تانىمىنداعى ارحەتيپتىك وبرازدار، پەرسوناجدار، سيۋجەتتەر ارقىلى قيۋىن كەلتىرىپ، ادامنىڭ سەزىمى مەن ويىنا قوزعاۋ سالا وتىرىپ جەتكىزگەن. «يۋنگ بويىنشا، ارحەتيپتەر بەيسانالىق جان-دۇنيە جاعدايىن سىرتقى الەمدەگى وبرازدار ارقىلى سيپاتتايدى»[5,4]. 

ابايدىڭ دا كەيىپكەرلەرىنىڭ بەيسانالىق جاعدايلارى سىرتقى الەمدەگى قازاققا ەتەنە تانىس ۇعىمدار مەن موتيۆتەر ارقىلى سيپاتتالادى. كەڭ دالانى ەركىن جايلاعان، ءور رۋحتى، جاۋىنگەر ەلدىڭ ورىستىڭ قولىنا قاراپ «يتتەي قور بولعان»، «ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ»، «بالاعىنان قاپقان»، «قارا قارعا سىقىلدى شۋىلداسقان»،  «قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان»، «جەتىم قوزى – تاس باۋىر»، «ءىشى زالىم – سىرتى ابىز» قازاقتىڭ بولمىسىن سىرتقى الەمدەگى «قارا قارعا»، «جەتىم قوزى»، «زالىم»، «قاباعان يت»، «جارتاس» وبرازدارى ارقىلى جەرىنە جەتكىزە بەينەلەيدى. سول ارقىلى كەز كەلگەن قازاقتى ءوز ءومىرىنىڭ ءمانى تۋرالى ويعا جەتەلەيدى. اباي ءوز ولەڭدەرىندە قازاقتىڭ ۇجىمدىق ساناسىندا ەجەلدەن ءىزى ساقتالعان ارحەتيپتىك كەسكىندەردى ينتەرپرەتاتسيالاپ، ءوز زامانىنداعى ەل مەنتاليتەتىمەن شەبەر بايلانىستىرادى. 

اباي شىعارمالارىنداعى جوعارىدا تالدانعان ارحەتيپتىك كەسكىندەردىڭ شىعارما موتيۆىنە اينالۋى اقىن زامانىنداعى ەل ادامدارى مەن بولىس-بيلەردىڭ مىنەزىن، قالىپتاسقان مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ، سول ۋاقىت پەن زاماننىڭ تراگەدياسىن انىقتاپ تۇر. سوندىقتان اباي بۇل ارحەتيپتىك ۇلگىلەردىڭ ۇرپاققا جالعاسۋىنان ساقتاندىرادى. «م.بودكين دە ءوز ەڭبەكتەرىندە پوەزياداعى ارحەتيپتىك ۇلگىلەردىڭ ۇرپاققا بەرىلەتىنى، ۇرپاقتاردى جالعاستىرۋشى  جانە «ەستەتيكالىق قۇندىلىققا يە ەسكەرتكىش» ەكەنىن ايتتى» [1,13]. ەندەشە ابايدىڭ جوعارىدا تالداعان ولەڭدەرىندە قازاق بويىنا ءسىڭىپ بارا جاتقان مىنەز-قۇلىقتىڭ بولاشاق ۇرپاققا بەرىلمەۋىن ويلاعاندىقتان دا مۇنداي قىلىقتان ساقتاندىرۋ ءۇشىن بۇرىننان ەل ەسىندە كەلە جاتقان يت، كۇشىك، قارعا، شايتان سياقتى ءتۇرلى جاعىمسىز وبرازدار ارقىلى بەينەلەپ جەتكىزدى. ەندەشە ابايدىڭ  پوەزياداعى ارحەتيپتىك ۇلگىلەرى ەستەتيكالىق قۇندىلىققا يە دەپ باتىل ايتا الامىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. بولشاكوۆا ا.يۋ. «ارحەتيپ، ميف ي پاميات ليتەراتۋرى» // ارحەتيپى، ميفولوگەمى، سيمۆولى ۆ حۋدوجەستۆەننوي كارتينە ميرا پيساتەليا. – ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي (گ.استراحان، 19-24 اپرەليا، 2010 گ.) –استراحان: يزداتەلسكي دوم «استراحانسكي ۋنيۆەرسيتەت»، -289س.

2. رۋتكەۆيچ ا. جيزن ي ۆوززرەنيا ك.گ. يۋنگا // يۋنگ ك. گ. ارحەتيپ ي سيمۆول. م.، 1991. س. 304.

 3. اباي. سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە. ولەڭدەر مەن قاراسوزدەر. – الماتى: اتامۇرا، 2014. – 288 ب.

4. احمەتوۆ ز. ابايدىڭ اقىندىق الەمى. – الماتى: انا ءتىلى، 1995. -272 ب.

5.مەلەتينسكي ە.م. و ليتەراتۋرنىح ارحەتيپاح. روسسيسكي گوسۋدارستۆەننىي گۋمانيتارنىي ۋنيۆەرسيتەت. – م.، 1994, 136 س.

AP08855981 «اباي شىعارمالارىنداعى الەمدىك جانە ۇلتتىق مادەني ارحەتيپتەر» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوبا 2020 جىلدىڭ 19 قاراشاسىنداعى №321 كەلىسىمشارت نەگىزىندە ورىندالعان.

ماقپال ورازبەك،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz