اباي ايناسى – رۋحاني كەمەلدەنۋ

حاكىم مەن عالىم ءتۇپ توركىنىندە ءبىر ءسوز، ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى – ءومىر زاڭدىلىقتارىن، اقيقاتتاردى اشىپ، تانۋ. الايدا تانۋ جولدارى بولەك. حاكىمدەر ءومىردى رۋحاني عىلىم-ءبىلىم ارقىلى تانىسا، عالىمدار ماتەريالدىق تۇرعىدا، ياعني وزدەرىنىڭ سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى تانيدى.

عالىمدار كوبىنەسە تۇرپايى ماتەريالدىق الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىن اشادى، الايدا ول زاڭدىلىقتاردى قۇداي تاعالانىڭ جاساعانىنا ءمان بەرمەيدى. ولاردىڭ تۇجىرىمدارى تۇپكى سەبەپپەن بايلانىسپاعاندىقتان، تابيعات زاڭدىلىقتارىن تولىق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ماتەريالدىق الەم ءبىرتۇتاس زەرتتەلمەي، ونىڭ ءاربىر بولشەگى جەكە زەرتتەلۋىنە بايلانىستى عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى جەتىستىكتەركوبىنەسە ءوزارا كەلىسىمىن تابا المايدى. ءتىپتى ولاردىڭ ناتيجەسى قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا زيان كەلتىرىپ تە جاتادى. 

ماتەريالدىق الەمدى زەرتتەۋ بارىسىندا كەيبىر نيلس بور، م:پلانك، ە.ۆيگنەر، ەينشتەين ءتارىزدى ايگىلى عالىمدار ءبىر جاراتۋشىنىڭ بارىنا كوزدەرى جەتىپ، يماندىلىق جولىنا تۇسكەن. تابيعاتتىڭ تۇپكى سىرىن تانىپ-بىلۋدە عالىمداردىڭ ىزدەنىس باعىتى تومەننەن جوعارى قاراي نەمەسە قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي يندۋكتيۆتىك ءادىس دەۋگە بولادى. بىراق بۇل جولمەن بۇكىل بولمىستى تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن اباي بىلاي دەپ بىلدىرەدى: (زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكىم اقىل ەرىستىرە المايدى. اللا تاعالا – ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى».

حاكىمدەر ابسوليۋتتىك اقيقاتتى عالىمدارتارىزدى تومەننەن جوعارى قاراي ەمەس، كەرىسىنشە جوعارىدان تومەن قاراي، ياعني دەدۋكتيۆتىك ادىسپەن تانيدى. بۇل وتە ءتيىمدى ءادىس بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءبىلىمى تولىق. ولار تۋرالى اباي بىلاي دەيدى: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم».

«عالىمدارىنىڭ ناقلياسى ءبىرلان مۇسىلمان يمان تاقليدي قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە يمان ياكيني بولادى»، - دەگەن اباي سوزىنە ۇڭىلەيىك. ەرىپ يمان قىلۋ – ۇستاز سوڭىنان شاكىرت بولىپ ەرۋ. بۇل ارادا اينالامىزداعى قۇداي تاعالا حيكمەتەرىن عالىمدار اشقان زاڭدىلىقتارارقىلى تانۋ، ءبىلۋ دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ وتىر. عالىمدار زەرتتەۋلەرى بويىنشا، تابيعاتتىڭ كەرەمەت ۇيلەسىمدى زاڭدىلىقتارىن بىلگەننەن كەيىن ادام دا بۇل زاڭدىلىقتاردىڭ تۇپكى سەبەبىن ويلايدى. ءسويتىپ بۇكىل رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولمىستىڭ زاڭدىلىقتارىن تانۋعا، شىن (ناعىز) يمانعا جول اشىلادى. شىن يمان – بولمىس زاڭدىلىقتارىن اللا ءىسى دەپ مويىنداي وتىرىپ تانۋ. بۇل – ءومىردى يماندىلىق جولمەن رۋحاني ءبىلىم ارقىلى تانۋ دەگەن ءسوز. اباي ءوز ىلىمىندە حاكىمدەرگە ادامزات ۇستازدارى رەتىندە وتە جوعارى باعا بەرەدى.

سونىمەن حاكىمدەر – بۇكىل ادامزاتقا رۋحاني ۇستاز، ال حاكىمدىك ءىلىم – قۇدايعا قۇلشىلىق جولى، بارشاعا ورتاق رۋحاني قازىنا بولىپ تابىلادى.

ابايدىڭ ءوزى «تولىق ادام» ساتىسىنداعى «حاكىم» دەڭگەيىندە بولدى دەپ ءجۇرمىز. ەندەشە سوعان دالەل رەتىندە ابايدىڭ كەيبىر رۋحاني قاسيەتتەرىن كورسەتە كەتەلىك.

اباي ءوز ىشكى دۇنيەسىن ەلۋ جاسىندا، 1895 جىلى جازعان «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ولەڭىندە اشادى. بۇل ءفاني ءومىردى لاي سۋمەن سالىستىرا وتىرىپ، ونى قانشا ساپىرسا دا الاقتاپ تۇك تاپاعانىن ايتا كەلىپ، كوڭىلىنىڭ شارىقتاپ شارتاراپتان ءبىر تياناق تابا الماعانىن بىلدىرەدى. ءارى قاراي:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءومىرى.

حاليققا ماحلۇق اقىلى جەتە المايدى،

ويمەن بىلگەن نارسەنىڭ ءبارى - ءداھرى, - 

دەپ كۇنى-ءتۇنى ءتاڭىرى ويىنان شىقپايتىنىن بىلدىرەدى، سونىمەن بىرگە ونى وزىنە مۇنداي قۇمار قىلعان ءتاڭىرىنىڭ ءوز ءومىرى ەكەنىن ايتادى. ابايدىڭ تاڭىرگە قۇمارلىعى – ونىڭ شاپاعاتى ەكەنىن بىلەمىز. ءسويتىپ اباي ءوزىنىڭ تاڭىرمەن بايلانىسىن ءبىلدىرىپ، وعان تولىق تاۋەلدى ەكەنىن جانە بويسۇنعانىن كورسەتەدى. بۇل، ءسوز جوق، حاكىمدىك دەڭگەيدى بىلدىرەدى. ءارى قاراي ويشىل ءتاڭىر تۋرالى قانشا ويلاعانمەن حاليققا (جاراتۋشىعا) ماحلۇق (بۇل ارادا ادام) اقىلى جەتە المايتىنىن ايتادى. اللا – شەكسىز، ال ادام بالاسى – شەكتەۋلى. سوندىقتان ويمەن بىلگەن نارسەنىڭ ءبارى ءداھرى (كۇدىكتى) ەكەنىن بىلدىرەدى. ادامنىڭ اقىلى، سەزىمدەرى ماتەريالدى، ال ءتاڭىرى بولسا – تازا رۋح. ەكەۋىنىڭ قاسيەتى – ەكى باسقا، سوندىقتان رۋحتى ماتەريالدى سەزىممەن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. اقىن بۇل ومىردە بارلىعىن شەشىپ، ويعا قوندىرعانىمەن تازا رۋحتى بىلە المايتىنىڭ بىلاي دەپ تولىقتىرا تۇسەدى:

وزگەنى اقىل ويعا قوندىرادى،

بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرى بولدىرادى.

تالىپ ۇيىقتاپ، كوزىڭدى اشىسىمەن،

تالپىنىپ تاعى دا ويلاپ زور قىلادى.

كوڭىلگە شەك، ءشۇبالى وي المايمىن،

سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن.

(«لاي سۋعا ماي بىتپەس قويوتكەنگە»، 1895 ج.)

اقىن وسىلاي ءوزىنىڭ تاڭىرگە دەگەن عاشىقتىعىن اشادى. بۇل –ونىڭ ىشكى سىرى. وسىلاي اباي ەلۋگە كەلگەن كەزىندە تاڭىرگە دەگەن ماحابباتقا يە بولعانىن كورۋگە بولادى. ول ويلاۋمەن ونى بىلە الماي بولدىرىپ، تالىپ ۇيىقتاپ، قايتادان كوزىن اشسا، ويى تاعى دا تالپىنىپ تاڭىرگە ۇمتىلاتىنىن ايتادى. بۇل – وتە جوعارى رۋحاني دەڭگەي. كوڭىلگە شەك قويىپ، ونى تاڭىرگە ادەيىلەپ باعىتتامايتىنىن، سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايتىنىن ايتادى. بۇل – اللا تاعالاعا دەگەن ماحاببات بەلگىسى. ول اقىلدىڭ تاڭىرگە جەتپەگەنى ارمان ەمەس، بىراق وعان قۇمارسىز قۇر مۇلگىپ ويلاۋعا تويا المايمىن دەپ ءوزىنىڭ اللاعا دەگەن عاشىقتىق قۇمارلىعىن پاش ەتەدى. ءسويتىپ ابايدىڭ وسى ولەڭىنەن تاڭىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە جەتكەنىن ايقىن كورۋگە بولادى. ول ءتاڭىر تۋرالى ويلاماي ءبىر ءسات تە ءومىر سۇرە المايدى. مىنە وسىلاردىڭ بارلىعى ابايدىڭ حاكىمدىك سيپاتتارىن كورسەتەدى.

بەگىمحان كەرىمحانۇلى

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى 

Abai.kz