سيون ءسوزى يۆريت تىلىنەن شىققان يەرۋساليمدەگى ءبىر توبەشىك، قىردىڭ اتاۋى، ەۆرەي حالقىنىڭ سەنىمى بويىنشا سيون تاۋىندا ءداۋىت پايعامباردىڭ مەملەكەتتىك بيلىك جانە ۇكىمەت ءۇيى ورنالاسقان. بۇل جايلى ا.م. پروحوروۆتىڭ: «بولشوي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار» اتتى ەڭبەگىندە «سيون - حولم ۆ يەرۋساليمە، گدە، سوگلاسنو بيبلي، بىلا رەزيدەنتسيا تساريا داۆيدا، ا تاكجە حرام» - دەلىنگەن، [1.250ب].

ب.ز.ب ءحى عاسىردا ءداۋىت پاتشا قىرىق جىل يۋدەيانى بيلەپ، كۇش-قۋاتى ارتقان مەملەكەت قۇرعان بولاتىن. وسى سەبەپتى يۋدەيلەر ءداۋىتتىڭ زامانىنداعىداي كۇش-قۋاتى ارتقان بيلىكتى ارمانداپ، ءداۋىتتىڭ بيلىك قۇرعان سينون تاۋىن سيانيستەر ساياسي ۇرانعا ايلاندىرعان. سونداي-اق، بۇل ءسوز يۋدەيانىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا باس كوتەرىپ، يۋدەيا رەسپۋبليكاسىن قۇرعان سيانيزم توبىنىڭ اتالۋىنا نەگىز بولدى. 

سيونيزم اعىمى يۋدايزمنەن شىققان ەڭ ۇلكەن قوزعاۋشى ساياسي ءارى دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمى بولىپ قالىپتاستى. قازىرگى ۋاقىتتا جالعاسىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى، ىقپالدى ءارى ەڭ باي ءدىني اعىم بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل اعىم تۋرالى دەۆيد ديۋك ءوزىنىڭ «ەۆرەيسكي ۆوپروس گلازامي امەريكانتسا» اتتى ەڭبەگىندە «سيانيزم دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردى ىسكە قوسۋشى، اعىمدارعا دۇنيەجۇزىلىك ساياسات ارقىلى جاردەمشى، اتەيستىكتى دامىتىپ، ادامداردى رۋحانياتتان، دىننەن الشاقتاتۋدى قۇپيا تۇردە نەگىزگە الدى دەپ باياندايدى.

بۇل توپتىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى: وسمان يمپەرياسىنان حاننانا اۋماعىن اجىراتىپ الىپ تاۋەلسىز يۋدەي مەملەكەتىن قۇرۋ جانە وسمان يمپەرياسىن ىدىراتۋ بولدى. سيونيستەردىڭ ماقساتى – يۋدەيلەردى وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا شوعىرلاندىرۋ ءھام بۇكىل الەمدەگى يۋدەيلەردى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ1. سيونيستەر ۇيىمى 1897 جىلى بازەل كونگرەسسىندە قۇرىلعان، سول جيىننان كەيىن سيونيستەر الەمگە تارىداي شاشىلعان يۋدەي حالقىن حانناناعا (يەرۋساليمگە) جيناپ، ب.ز.ب 2500  جىلدارى ايىرىلعان تاۋەلسىزدىگىمەن قوسا حاننانا ايماعىن قايتارىپ الۋدى ارماندايدى.

يۋدەيلەردىڭ ەڭ العاش حاننان جەرىنە (پاليستيناعا) ەفرات وزەنىنەن ءوتىپ قونىستانعان اۋلەت الماليفتەر سيريۋن-اكات مەملەكەتىن قۇرادى، ولاردىڭ تەكتەرى سميتتىكتەرگە جاتتى. ەۆرەي ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا وزەننىڭ ار جاعىنان كەلگەندەر. بۇل ماسەلە جايىندا پروفەسسور قالماحان ەرجان ءوزىنىڭ «سالىستىرمالى دىندەر تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە ««ەۆرەي» دەگەن ءسوز، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، «وزەننىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەندەر» نەمەسە «كەزبەلەر» دەگەننەن شىققان. ەۆرەيلەر مەن ارابتار ءبىر ۇرپاقتان تارايتىن ناسىلدەس حالىقتار» دەپ كورسەتەدى[3.60ب]. 

يۋدەيلەردى شامامەن ب.ز.ب 1300 جىلى فاراون قۇلدىققا الادى، وسى قۇلدىقتان ب.ز.ب 1403 جىلى مۇسا پايعامبار التى ءجۇز مىڭ يۋدەيدى قۇلدىقتان بوساتىپ وتاندارىنا قايتارۋعا تىرىسادى، بىراق ءداۋىت پاتشانىڭ تۇسىنداعىداي مەملەكەت قۇرا المادى.

ب.ز.ب 721 جىلى اسسيريالىقتار يۋدەيلەردى جانتۇرشىگەرلىك قۇلدىققا سالادى، ب.ز.ب 588 جىلى ۆاۆيلوندىقتار اسسيريانى جەڭىپ، ون مىڭ يۋدەيدى قۇلدىققا الىپ، يەرۋساليمدەگى حرامداردى قيراتادى. ب.ز.ب 539 جىلى پارسىلاردىڭ احەمەنيدتەر اۋلەتىنەن شىققان كير پاتشا يۋدەيلەردى وتارلاپ ۇستاسا،  ودان كەيىن II داري، الەكساندر ماكەدونسكي، ب.ز.ب 63 جىلى ريم يمپەرياسى جانە ۆيزانتيانىڭ ەزگىسىندە بولىپ، بارلىق قاتىگەزدىكتى، قيناۋدى، مەنسىنبەۋشىلىكتى باستان وتكىزدى. يۋدەيلەردىڭ وسى ۋاقىت ىشىندە تىلدەرى مەن مادەنيەتتەرى، ءدىني جازبالارى ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىراپ، جوعالىپتا جاتتى. ب.ز 66-70 جىلدارى ريمگە قارسى ەكى كوتەرلىس جاساعان، تاريحتا بۇل كوتەرلىس «ۇلى كوتەرىلىس» دەپ اتالعان. ب.ز 132-136 جىلى بار-كاحۆا كوتەرىلىسىنىڭ سوڭى يۋدەيلەر تاۋەلسىزدىك ارمانىنان تولىق ايرىلدى، 1 ميلليون ادام ءولدى.

638 جىلدان باستاپ يۋدەيلەر يسلام حاليفاتىنىڭ، ماملۇكتەر  جانە وسمان يمپەرياسىنىڭ وتارىندا كەزەڭ-كەزەڭىمەن بولدى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا يۋدەيلەر قۇلدىق داۋىرلەرىندە تەك حاليفالىق كەزەڭدە جانە وسماندىق بيلىك كەزىندە بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاۋاپتى ماماندىقتاردىڭ باسىن ۇستادى.  

يۋدەيلەرلەر يسلام حاليفاتىندا ەڭ باقىتتى كۇندەرىن سۇرگەن. تاريحي ەڭبەكتەردە يۋدەيلەر حاليفاتتىڭ ماڭىزدى ءارى جاۋاپتى قىزمەتتەرىن اتقارعان. مۇحاممەد (س.ا.ۋ) دا ءوز ۋاقىتىندا، مەملەكەتتە قاتار ءومىر سۇرگەن يۋدەيلەردى قۇرمەتتەگەن جانە يۋدەي عالىمدارىنا ءتىل ۇيرەتۋگە بالالاردى وقىتقان. ومار حاليفانىڭ تۇسىندا ەڭ العاشقى زەينەتاقى يۋدەيلەردەن باستالعان-دى. يسلام ءدىنىن ۇستانعاندار يۋدەيلەرمەن دۇنيە تىرشىلىگىندە بارلىق جاعىنان قۇرمەت بىلدىرۋلەرى كەرەك بولدى[2. 67ب]. پاليستيناداعى ارابتار مەن يۋدەيلەر ءحىى عاسىر تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ، حالىقارالىق سيانيزم توبى پايدا بولعاننان كەيىن عانا تەودور گەرتسلعا (1860-1904) ەرگەن سيانيستەر تاراپىنان ارازدىق پەن تەرروريزم تۋىنداعان. 

نەمىس ءسيانيزمىنىڭ كوشباسشىسى ناۋم گولدماننىڭ (1895-1982) ايتۋىنشا: «سيانيزم باستاپقىدا ەكىگە بولىنگەن 1-ءشى توپ: نادان ءارى يۋدەيا تاريحىن بىلمەيتىن تەودور گەرتسلدىڭ ۇستانىمى، يۋدەيلەر قۇدايدىڭ تاڭداۋلى حالقى سول ءۇشىن بۇكىل الەم ولارعا باس ءيۋى قاجەت جانە پاليستينا جەرى تولىعىمەن يۋدەياعا اينالۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمدا بولدى. بۇل ۇستانىم كەيىننەن تەررورلىق ارەكەتكە ۇلاستى، تەررورلىق ارەكەتتى مەناحەم بەگين جۇرگىزدى.  2-ءشى توپ: اھاد گام يۋدەي جازۋشىسى: يۋدەيا مەملەكەتىن قۇرۋ بىزدەرگە مۇلدەم كەرەگى جوق، بىزگە رۋحاني ءارى مورالدىق ورتالىق رەتىندە يرۋساليم قاجەت. ءبىز قۇپيا رۋحانياتتى ساقتاۋ ارقىلى بۇكىل الەمگە ۇلگى بولۋ ارقىلى قۇدايدىڭ تاڭداۋلى حالقى ەكەنىمىزدى دالەلدەيمىز» - دەگەن ۇراندى ۇستانعان. 

وسمان يمپەريانىڭ تۇسىندا ەۆروپا يۋدەيلەرىنىڭ باسشىسى تەودور گەرتسل باستاعان سيونيستىك ۇيىمى بۇكىل الەم يۋدەيلەرىنەن جانە يۋدەي بانكيرلەردەن ءتۇرلى جولمەن قوماقتى قارجى جينادى، قارجىنىڭ كوپ بولىگىن روتشيلدتتەر اۋلەتىنەن الىپ 1909 جىلى وسمان سۇلتانى II ابدۋل حاميدتەن حاننان جەرىن ساتىپ الۋعا نەمەسە وسمان يمپەرياسىنىڭ سىرتقى قارىزدارىن وتەۋ ارقىلى قول جەتكىزگىلەرى كەلگەن. وسمان سۇلتانىمەن ستامبۇلداعى  «جۇلدىزدى ۇلىق» سارايىندا كەزدەسىپ ۇسىنىسىن ايتادى. ولارمەن بىرنەشە مارتە كەزدەسكەن ابدۋل حاميد تەودور گەرتسلدى ىلعي قۇرمەتتەپ، ماراپاتتاپ جۇرگەنىنە قاراماستان بەتىن قايتارادى. كەزدەسۋ ناتيجەسىز اياقتالادى، سيونيستەر سول ناتيجەسىز وتىرىستان كەيىن، قايتكەن كۇندە دە 100 جىلدىڭ ىشىندە تاۋەلسىز يۋدەي مەملەكەتىن قۇرامىز دەپ ۋاعدالاسادى. تەودور گەرتسل تاۋىلسىزدىك جولىندا «ەۆرەيسكوە گوسۋدارستۆو»، «پيسمو روتشيلدۋ» اتتى ەڭبەكتەر جازعان بولاتىن. 

مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەدەرگى وسمان يمپەرياسى بولدى، سوندىقتان يمپەريانى سىرتتاي جانە ىشتەي قۇرتىپ، يۋدەيانى يمپەريا قۇرىعىنان بوساتۋ. ەكىنشى ماسەلە مىڭداعان جىلدار بويى قۇلدىقتا، قيناۋدا جۇرگەن قۇدايدىڭ تاڭداۋلى قۇلدارىنىڭ (يۋدەيلەردىڭ تۇسىنىگى، وزدەرىن باسقا ۇلتتان جوعارى ساناۋى) ءوشىن ادامزاتتان الۋ بولعان. سيونيستەر وزدەرىن ماقتاپ بىزگە قۇدايدان تۇسكەن ۇكىم 613 بولسا، يۋدەي ەمەس ۇلتتارعا اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان، قاعاز بەتىنە تۇسپەگەن 7 ۇكىم بار. بۇل ۇكىمدەر توپان سۋدان امان قالعان نۇح پايعامباردىڭ يۋدەي ەمەس بارلىق ۇرپاعىنا ارنالعان، ولار:

• پۇتقا تابىنۋعا تىيىم سالۋ;
• قۇدايعا ءتىل تيگىزۋگە تىيىم سالۋ;
• ۇرلىققا تىيىم سالۋ;
• ازعىندىققا تىيىم سالۋ;
• حايۋاندارعا قاتىگەزدىك جاساۋعا تىيىم سالۋ;
• سوتتىڭ ادىلەتتى بولۋىنا، ادامنىڭ سوت الدىندا تەڭ قۇقىعى بارلىعىن قاداعالاۋ;

«ەگەر ەۆرەي ەمەستەرگە تەك جەتى زاڭ عانا مىندەتتى بولسا، ال ەۆرەيلەر ءۇشىن ولاردىڭ سانى – 613»، -دەلىنگەن [4.6توم 384-385 ب].

سيونيستەردەن بۇرىنىراق ۋكراينادا حاببات ليۋباۆيچ اتتى يۋدەيلىك ەڭ باي، ەڭ قاۋىپتى تەرروريستىك سەكتا قۇرىلعان بولاتىن. بۇل سەكتانىڭ نەگىزگى ماقساتى الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ بيلىگىن يگەرۋ، بيلەۋشىلەردىڭ ءوزى حابباتتىقتاردىڭ كەڭەسىنسىز الەمدىك ساياسي شاحماتىندا ءجۇرىس جۇرە المايتىن دارەجەگە جەتكىزۋ. وسى توپتار ارانداتۋىمەن ورىس-تۇرىك شايقاسى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى ۇيىمداستىرۋعا سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولدى، يسلام الەمىنىڭ ىندەتىنە اينالعان ءۋھابيزمدى دۇنيەگە اكەلدى. وسىلايشا يمپەريانى قۇلاتتى. سونىمەن قاتار كوممۋنيزمنىڭ مەن اتەيزمنىڭ نەگىزىن قالادى دەگەن تۇجىرىمداردى دەۆيد ديۋك ءوزىنىڭ «ەۆرەيسكي ۆوپروس گلازامي امەريكانتسا» اتتى ەڭبەگىندە ۇسىنادى.

1948 جىلى بۇۇ-نىڭ كومەگىمەن بريتانيانىڭ ۋاقىتشا قول استىندا بولدى. وسمان يمپەرياسىن قۇلاتقان سوڭ ەندىگى ماسەلە يۋدەي حالقىنىڭ سان عاسىرلار بويى تارتقان ازابىنىڭ ءوشىن ادامزاتتان الۋ تۇردى، سيونيستەر ونى بىلايشا ىسكە اسىردى الەمدى ازدىرۋ، ادامداردى ادام قاتارىنان كەتىرىپ مۋزىكاعا، كينوعا، فۋدبول ماچتارى مەن جەكپە-جەك ۇرىستارىن تاماشالاپ، ينتەرنەت ويىندارعا قىزىقتىرىپ، قىزتەكەلىككە، لەزبياندىققا تەلەديدار ارقىلى جانە عالامدىق مۋزىكالىق بايقاۋلار ارقىلى ۇيرەتۋ سانالارىن ۋلاۋعا باعىتتالدى، ادام ازعىندىققا باعىتتالىپ دۇنيەقۇمارلىققا نەگىزدەلسە قۇدايدى ويلاۋدان، ار-ۇياتتان، تاربيەدەن الشاقتايدى. سوندىقتان سيونيستەردىڭ ناقتى قادامدارى مەن وشتەرى وسىلايشا بولدى. سيونوستەردىڭ بۇل ارەكەتتەرىن اشكەنازدار مەن ورتودوكسالدى ءدىندى ۇستانۋشى راۆيندەر مۇلدەم قولداماعان [5.25ب]. 

العاشقى قادام: ادامداردى قۇدايعا دەگەن سەنىمنەن قىلدىرۋ، سەنگەندەردى بارىنشا كەمسىتىپ اقپاراتتىق قۇرالدار ارقىلى كۇلكىگە اينالدىرادى. ال دەنەسىن ەلگە جارنامالاعانداردى، ەسىرتكى قابىلداعانداردى، ىشىمدىككە سالىنعانداردى كەرەمەت ۇلگى رەتىندە قاراستىرىپ، جاس ۇرپاققا تەلەديداردىڭ ەڭ تانىمال ارنالارى ارقىلى جارنامالاپ، پسيحولوگيالىق شابۋىلداردى ۇيىمداستىرۋدى قارجىلاندىرادى. ادامدى جاستايىنان وزدەرىنە ءۇيىر ەتۋ ءۇشىن مىقتى كينو كومپانيالاردى ءوز قاۋىمداستىقتارىنا باسقارتتى.

ادامداردى قاتىگەزدىككە، جاۋىزدىققا ۇيرەتەتىن بۇل كومپانيالار زيانسىز كورىنەدى، بىراق ولاردىڭ جۇمىستارى، ءسابيدىڭ العاشقى كورگەن مۋلتفيلمىنەن باستالادى، العاشقىدا بالالارعا جاۋىزدىقتى ۇيرەتەدى. باسىندا زيانسىز كورىنگەنمەن بالانىڭ ساناسىنا جانۋارلارعا دەگەن قاتىگەزدىكتى وياتادى. ەكىنشىدەن: جاس وسپىرىمدەرگە ارنالعان فيلمدەر، كومەديالار داعى وقىعان ساۋاتتى ستۋدەنتتەردى ەسۋاس ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى ءبىلىم ۇيرەنۋدى مازاققا ايلاندىرادى، سپورتپەن اينالىساتىن مىقتى جىگىتتەردى اقىماق ەتىپ كورسەتەدى. ال اراق، ەسىرتكى قابىلداعان ادامدى قاراپايىم دۇرىس سويلەيتىن، دۇرىس ويلايتىن ازامات رەتىندە كورسەتۋ. كومپيۋتەرلىك ويىنداردا پروفانيزاتسيا قاسيەتتى كىتاپتاردى اياق استى ەتۋ، ادام ءولتىرۋ، جانۋارلاردى قىرۋ، جاقسىلىقتان باسقاسىنىڭ بارلىعىن جاساۋ ارقىلى ويىننىڭ كەلەسى دارەجەسىنە كوتەرىلۋىن كەلتىرگەن. قورىتا ايتار بولساق: بۇل ءار ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋ، جاستارىن ازعىنداتۋ. جامان ىستەرگە توسقاۋىل بولۋ ءار ادامنىڭ پارىزى. ال، جاستارىمىزدىڭ پسيحيكاس، پاتريوتتىق سەزىمى مەن يمانى بۇزىلسا بولاشاققا وتە قاۋىپتى ءىس. اركىم دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ سيپاتتارىن بىلۋگە حاقى بار.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

• ا.م. پروحوروۆ، «بولشوي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار»، نورينت 2004 ج.

• ق. قۇرمانباەۆ، «يسلامداعى ادام قۇقىعى»، - الماتى: نۇر-مۇباراك، 2019. -204 ب.

• ق. ەرجان، «سالىستىرمالى دىندەر تاريحى»، -الماتى: «نۇر-مۇباراك» باسپاسى، 2017. -288 ب.

• بالالارعا ارنالعان ەنتسيكلاپەديا. 6-توم، - «الەمدىك دىندەر»  M.، 1996. 
• م. سىددىق گۇمىش، «اعىلشىن تىڭشىسىنىڭ مويىنداۋلارى جانە اعىلشىنداردىڭ يسلامعا دۇشپاندىعى»، - الماتى 2011. -148ب.

مامىرباەۆ ديدار جەتپىسۇلى، 

گۋمانيتارلىق عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وقىتۋشى

ورازعاليەۆ اقىلجان ارقاشۇلى

فيلاسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورانتى، نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى، وقىتۋشى 

Abai.kz