سوناۋ 1839 جىلى ماسكەۋدiڭ سول كەزدەگi اتاقتى جۋرنالى «سوۆرەمەننيكتە» قوعامعا ءالi ونشالىقتى تانىلا قويماعان جاس جازۋشى پەتر ەرشوۆتىڭ «سۇزگە. سiبiر اڭىزى» اتتى باتىرلىق ءارi تراگەديالىق داستانى جارىق كوردi. بۇل جازۋشى كەيiننەن ايگiلi بولعان «كونەك-گوربۋنوك» ەرتەگiسiنiڭ اۆتورى ەدi. سول زاماندا رەسەي وقىرماندارى تاريحي شىندىقتى بايانداعان، قازاق قىزى سۇزگە تۋرالى اڭىز داستاندى قىزىعا وقىعانى داۋسىز. شىعارما جەلىسىندە، سiبiر حاندىعى مەن اتامان ەرماكتىڭ اراسىنداعى تەكەتiرەس، ۇزاق جىلعى سوعىس پەن ورىستاردىڭ سiبiردi يگەرۋ ساياساتى ناقتى اشىلىپ، نەگiزگە اينالعان.

جالپى وسى داستاندى جازۋعا ەرشوۆتى سiبiردiڭ تاريحىن تەرەڭ بiلەتiن، سول ولكەنiڭ ازاماتى پەتر سلوۆتسوۆ يتەرمەلەيدi. سونىمەن قاتار ول وسى ايماقتىڭ تۇرعىندارىنىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنىپ، مۇراعاتتاردىڭ ەسكi جىلنامالارىندا ساقتالعان وقيعا دەرەگiن iزدەپ تاۋىپ، شىعارماسىنا پايدالانادى. دەگەنمەن، وسىلاردى تارقاتىپ ايتپاي تۇرىپ، سول بiر مەزگiلدەگi تاريحقا شولۋ جاسايىق. زامانىندا سiبiر حاندىعىنىڭ اۋماعى، باتىس سiبiر مەن سولتۇستiك قازاقستان ايماعىن الىپ جاتقان، استاناسى – Iسكەر قالاسى توبىل وزەنiنiڭ ەرتiسكە قۇيار جەرiنە ورنالاسقان. حاندىقتىڭ نەگiزگi تۇرعىندارى قازاقتىڭ ارعىن، قىپشاق، كەرەي، جالايىر، نايمان، ۋاق جانە تاعى باسقا رۋلارى بولدى. بۇل رۋلار حاندىقتى قۇرعان ءارi ۇستاپ تۇرعان. بۇلارمەن قوسا ازعانتاي ۆوگۋل مەن استياك توپتارى مەكەندەدi (قازiرگi حانتى-مانسىلاردىڭ اتا تەگi).

بۇل حاندىقتى ءتۇرلi جاۋلارمەن تىنباي كۇرەسiپ ءجۇرiپ، ءوزi ۇيىمداستارىپ، ءوزi قۇرعان كوشiم حان بيلەدi. ەگەر تاريحي شىندىققا جۇگiنسەك، بۇل دا قازاقتىڭ ۇلى حانىنىڭ بiرi ەمەس پە؟! توڭكەرىسكە دەيiنگi ورىستىڭ تاريحشى عالىمدارى ن.كارامزين، ا.لەۆشين، پ.نەبولسين جانە باسقالارى كوشiم حاندى قازاق رۋىنىڭ ازاماتى دەپ زەرتتەپ جازعان بولاتىن.

تiپتi ۇلى عالىمىمىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزi «كۋچۋم بىل سۋلتان كيرگيزسكي» («قازاق سۇلتانى» دەپ وقىلادى) دەپ جازعان. كوشiم حان 1510-1520 جىلداردىڭ ارالىعىندا قازiرگi ارال تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك وڭiرiندە تۋعان ەكەن. جاس جiگiت كەزiندە ءوزiنiڭ از عانا ساربازدارىمەن سiبiر جاققا اۋىپ، جەرگiلiكتi بىتىراڭقى تايپالارمەن سوعىسقا ءجۇرiپ ءارi بiرiكتiرiپ، ۇيىمداستىرىپ، ءوزiنiڭ حاندىعىن قۇرادى. جيىرما جىلدىق تاريحىندا حاندىق قاتتى كۇشەيiپ، داميدى. بۇكiل سiبiر بايلىعى قازاق تايپالارىنىڭ قولىندا بولدى. حان ارتتا قالعان سiبiرگە وركەنيەت اكەلدi, بۇل جاقتىڭ كوشپەلi ەلiن يسلام دiنiنە باعىتتادى. ساۋران، بۇحار، ۇرگەنiش، قىرىم، پەرسيامەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتتى. ول ءوز زامانىنداعى وتە باي ادام بولدى. ونى سول كەزەڭدەگi «سiبiر كرەزi» دەپ ايتۋعا تولىق مۇمكiندiك بار.

مiنە، وسى ايبارلى دا اتاقتى حاننىڭ سۇيiكتi ايەلi سۇزگە حانىم ەدi. سۇزگە – ەسiل دالاسىن ۋىسىندا ۇستاعان قازاق سۇلتانىنىڭ قىزى بولاتىن. حان سارايىنداعى اقىندار مەن انشiلەر سۇزگەنiڭ اقىلدىلىعىن، سۇلۋلىعىن، ادامگەرشiلiگiن، باتىلدىعىن اسا جوعارى باعالاعان. ءتىپتى، «كراسوتوي س كوتوروي موگلا سپوريت ليش ۋترەننيايا زۆەزدا شولپان» دەپ انگە قوسقان.

«نو نا ۆسەي زەملە سيبيرسكوي،
نەت پرەكراسنەە سۋزگۋنا» دەپ جىرلانادى داستاندا. 

حان ءوزiنiڭ سۇيiكتi جاس ايەلiنە Iسكەردiڭ قاسىنان اعاشتان ارنايى قالاشىق سالدىرادى. كوپتەگەن كۇڭدەر، قۇلداردى بەرiپ، نوكەرلەرiنە قالاشىقتى كۇزەتتiرiپ قويادى. بۇل قالاشىقتىڭ ورنى قازiرگi توبىل قالاسىنىڭ قاسىندا ۇلكەن توبە بولىپ وسى كەزگە دەيiن كورiنiپ تۇر. ونى سول جەردەگi جۇرتشىلىق «سۇزگە-تۋرا» دەپ اتايدى (سۇزگەنiڭ تۇراعى دەگەنi عوي). ايتىلۋىنىڭ وزiنەن قازاق اتاۋى ەكەنi انىق بايقالادى. قالاشىقتىڭ اينالاسى اعاشتاردان قۇراستىرىلىپ قاعىلعان مىقتى قورعان بولاتىن. ءار بۇرىشتاعى مۇنارادا ساداق اسىنىپ، قولىنا نايزا ۇستانعان قارۋلى ساربازدار تۇردى. سۇزگە ءۇشiن وسى قورعان-قالاشىقتىڭ iشiنەن ويۋ-ورنەكتi ەتiپ دۋالى بيىك ادەمi ساراي سالىندى. تومەننەن جوعارى قاراي اسەمدەپ ورiلگەن باسپالداقپەن كوتەرiلۋگە بولاتىن. حان ءار اپتانىڭ جۇما كۇندەرi نامازدان كەيiن وسىندا كەلiپ دەمالاتىن. وزiمەن بiرگە شىعىستىڭ قىمبات كيiم-كەشەكتەرiن، ءتۇرلi تiل ۇيiرەر ءدامدi تاعامدارىن الا كەلەتiن ەدi. وسىلاي جىلجىپ ءوتiپ جاتقان بەيبiت زاماندى كازاك ەرماكتىڭ جورىعى بۇزدى. حان اسكەرلەرi جان اياماي قارسىلاسىپ سوعىسقانىمەن، وق-دارiمەن اتىلاتىن زەڭبiرەككە جانە مىلتىققا قارسى تۇرا المادى. ول جىردا تومەندەگىدەي جىرلانادى:

– وت كرۋتىح ۆەرحوۆ ۋرالا،
ك نام وت زاپادنوي گرانيتسى،
بەز پريزىۆۋ، بەز پروشەنيا،
ۆدرۋگ پوجالوۆالي گوستي،
ي پيرۋيۋت ناشەي كروۆيۋ،
پو سيبيرسكوي ۆسەي زەملە…

حاندىقتىڭ قۇلاعانىن ەستiپ، سۇزگە قالاشىقتىڭ بارلىق قاقپالارىن جاپتىرىپ، قورعانىسقا دايىندالادى. ازىق-تۇلiكتiڭ ۇزاق ۋاقىتقا جەتەتiندەي قورىن جيناتتىرادى. حاندىقتىڭ ورتالىعى Iسكەردi جاۋلاپ العان ەرماك ەندi ءوزiنiڭ اسكەرلەرiن وزگە قالالار مەن بەكiنiستەردi باسىپ الۋعا اتتاندىرادى. جاۋ اسكەرi سۇزگە-تۋراعا كەلiپ جەتتi. بۇل ەرماكتىڭ قولباسشىلارىنىڭ بiرi – يۆان گروزانىڭ اسكەرلەرi ەدi. قورعان- قالاشىقتىڭ تۇبiنە كەلگەن جاۋ قاقپالاردىڭ اشىلۋىن، مۇنداعىلاردىڭ سوعىسسىز بەرiلۋiن تالاپ ەتەدi. بiراق حانشايىم ولارعا بىلاي دەپ قاتقىل جاۋاپ قاتادى:

 – گوي، نەۆەرنىي ۆوەۆودا،
پرەجدە سولنتسە پوتەمنەەت،
پرەجدە ناش يرتىش ۆەليكي،
پوتەچەت نازاد ك يستوكۋ،
چەم سداديم مى ۆام وگرادۋ!

 بiرنەشە اپتا سوعىسىپ، جاۋ اسكەرi قالاشىقتى الا المايدى. ولاردىڭ زەڭبiرەگi دە، قورقىتقانى دا، جالعان ۋادە بەرگەنi دە iسكە اسپادى. ساربازدار ايانباي سوعىسادى. سۇزگەنiڭ ءوزi دە ساداقتى جاقسى اتاتىن. جاۋدىڭ بiراز ادامىن ءوزi جۋساتىپ تۇسiرەدi. بiراق ساربازدارى بiرتiندەپ ازايىپ، قارسى تۇرار قاۋقار كەمي بەردi.

ەشقايدان كومەك كەلە قويمادى. حان مەن سۇزگەنiڭ تۋعان اعاسى مۇقامەتقۇل قازاق ايماعى – ەسiل دالاسىنا قاراي شەگiنiپ كەتتi. بۇل جاۋشىنىڭ اكەلگەن حابارى ەدi. وسىنىڭ ءبارiن ەكشەپ، تەرەڭ ويلاستىرعان حانىم ءوزiنiڭ قاراماعىنداعى ادامداردىڭ قانىن بەكەرگە توككiسi كەلمەدi. ول اتامان گروزاعا ادام جiبەرiپ، مىنانداي شارت قويدى.

«بiز قالانى بارلىق بايلىعىمەن ساعان قالدىرايىق، تەك سەن بiزدiڭ ادامداردى بوسات، ءارi كەمە بەرiپ، وزەننiڭ ارعى بەتiنە وتۋiمiزگە جول اش» دەپ حابار ايتادى.

جىردا كەستەلەنگەندەي اتامان بىلاي دەپ كەلiسiم بەرەدi:

 – …دام ۆام ۆوليۋ،
دام ۆام سۋدنا:
نو پۋسكاي تساريتسا ۆاشا،
نام وتداست سەبيا ۆ پولون.

قالاشىقتاعى تiرi قالعان ادامداردى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشiن سۇزگە ساربازدارىنىڭ اقىرىنا دەيiن سوعىسايىق دەگەنiنە دە كونبەيدi.
كۇڭدەرiنە بىلاي دەپ ايتادى:

ۆى پريسلۋجنيتسى-دەۆيتسى!
وتپيرايتە كلادوۆىە،
ۆىنوسيتە ۆسە ناريادى،
ي تساريتسۋ نارياجايتە،
زاۆترا پرازدنيك ۋ مەنيا.

 تاڭەرتەڭگiلiك وسىعان دەيiن ءوزiن قورعاعان ساربازدارى مەن وزiنە قىزمەت ەتكەن ادامداردىڭ ۇلكەن كەمەگە تيەلiپ، ەرتiسپەن تومەن قاراي ءجۇزiپ بارا جاتقانىن ەسiك الدىنداعى بيiك تۇعىردان قاراپ، كورiپ تۇرادى.

ۇستiنە التىن جانە كۇمiسپەن اسەمدەلگەن كيiمدەرiن كيiپ، قارۋىن اسىنىپ، جىلاپ تۇرعان ەدi. قالاشىقتى قورعاۋشىلاردىڭ كەتۋiن اسىعا توسىپ تۇرعان ورىس كازاكتارى قالاشىققا لاپ قويادى. بiراق ولار ەشتەڭەگە ۇلگەرمەدi. قىمبات بايلىقتىڭ ءبارiن حانىم ساربازدارىنان بەرiپ جiبەرگەن بولاتىن. جاۋ اسكەرi حانشا سارايىنىڭ الدىندا وزiنە قانجارسالىپ، قانعا بويالىپ جاتقان سۇزگەنi كورەدi. الدارىندا جاتقان كەربەز حانشايىمنىڭ وسىنشالىقتى سۇلۋ ءارi كوركەمدiگiنە ولار قايران قالادى. 

چتو تى سدەلالا تساريتسا؟
ۆوسكريكنۋل گرومكو اتامان،
كروۆ رۋكويۋ زاجيمايا،
ۆدرۋگ تساريتسا زادروجالا…

ەلiنiڭ ءارi ءوزiنiڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتاتقىسى كەلمەگەن سۇزگە حانىم ءوزiن وسىلاي مەرت ەتەدi. جاۋ اسكەرi حانىمنىڭ جۇرەكتiلiگiنە جانە ادالدىعىنا قايران قالىپ، ونى ەرتiستiڭ ەل كورەتiن بيiكتەۋ جەرiنە اپارىپ قويادى. بوس قالعان قالاشىقتا جاۋ كوپ تۇرماي، كەرi قايتىپ كەتتi. تەك سوناۋ بيiكتە، ەسiل دالاسىنداعى قازاق سۇلتانىنىڭ ارۋ قىزى، اتاقتى حاننىڭ سۇيiكتiسi, قازاقتىڭ ۇلى حانىمى ماڭگiگە قالا بەردi.

بۇل داستان باسىلىپ شىققان سوڭ ارتىنان «سۇزگە» دەپ اتالاتىن پەسا دۇنيەگە كەلدi. كەيiننەن، 1896 جىلى وسى داستاننىڭ جەلiسiمەن كومپوزيتور ي.كورنيلوۆ «سۇزگە» وپەراسىن جازىدى. وسىلاي قايتالانباس ۇلى قىزدىڭ ونەگەسi ونەردە دە جالعاسىن تاپتى.

تاريحقا زەر سالساق كوشىم حان ، ورىستاردان بۇرىن بۇكiل سiبiردi قازاق جەرiنە اينالدىرىپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان قازاق ازاماتى، بۇلار جىل سايىن  ەرتە كوكتەمدە بۇلعىن اۋلاۋعا بارىپ، كۇزدە قايتىپ ورالىپ وتىرعان. اكەلگەن بۇلعىن، باسقا دا تەرiسi قىمبات ءتۇرلi اڭداردى بۇحار، سامارقاند، پەرسيا جاقتىڭ كوپەستەرiنە ساتىپ، وراسان پايدا تاپقان. 

كوشiم بولسا، وسىنداي كوكتەمنiڭ بiرiندە سiبiرگە كەتiپ، كەيiن ءوزiنiڭ نوكەرلەرiمەن قايتپاي قالعان ادام. سiبiردە قۋاتتى قازاق حاندىعىن قۇرىپ، بۇكiل سۋىق ولكەنi (سولتۇستiك مۇحيتقا دەيiن) باعىندىرىپ، العاش يگەرگەن، سiبiرگە جول سالعان العاشقى قازاق. حاندىق قۇرامىنا بiزدiڭ سولتۇستiك ولكەلەرiمiزدiڭ بiراز جەرلەرi دە كiرگەن. مiنە، وسى بiر قازاقتىڭ ۇلى حانىنا جانە اتاقتى سۇزگە حانىمعا قىزىلجاردان، قوستانايدان، پاۆلوداردان كوشە، داڭعىل اتتارىن بەرiپ، ەسكەرتكiشتەرiن تۇرعىزسا ارتىق بولماس ەدi. تولىپ جاتقان تەمiرجول بەكەتتەرiنiڭ جانە ەلدiمەكەندەردiڭ بiرنەشەۋiن وسىلاردىڭ اتىمەن اتاسا، كiم قارسى بولار ەدi. تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ تەرەڭ تاريحى وسىلاي تولىعا تۇسەتiنi كۇمانسiز. 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz