تاريح-شەجىرە ادامزاتتىڭ تۇتاس ءبىر ۇرپاعىنىڭ قۇجاتتاندىرىلىپ، ءبىر جۇيەگە تۇسكەن جىلناماسى ىسپەتتى. البەتتە، ول بەلگىلى وقيعالار مەن ۇلىق كۇندەردى سانامالاۋمەن شەكتەلمەيدى. عاسىر كۇندەر، ايلار مەن جىلداردان قۇرالاتىنى سياقتى، حالىق تاريحى دا ءاربىر جەكە ادامنىڭ ومىرىنەن تۇرادى. زامانا زەردەسىندە، ۋاقىت جىلناماسىندا وسكەن ەلى، تۋعان جەرى ءۇشىن وشپەس ءىز قالدىرعان ادامدار عانا ساقتالىپ، قاتتالىپ قالا بەرەدى. تاعدىرى تالقىعا تولى بولسا دا، تۇعىرى بيىك تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ۋاقىت تاسقىنىمەن شايىلماستان ەل ەسىندە ماڭگى جارقىرايدى. سونداي ءبىر ۇركەردەي توپ - جاساعان ءىس-قيمىلى، كورسەتكەن قاجىر-قايراتى قالىڭ قازاق قاۋىمىندا ەرەكشە ورىن الاتىن، بۇگىندە تاۋەلسىز دامۋ تۇرعىسىنان قايتادان كۇن تارتىبىنە شىعىپ، ءوز باعاسىن الىپ جاتقان الاش قايراتكەرلەرى.
وسى ورايدا ۇستىمىزدەگى جىلى عاسىرلار قويناۋىنان تامىر تارتاتىن باي تاريحى بار، تالاي-تالاي تاريحي تۇلعالاردى تۇلەتكەن اتاقتى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى ىسساپارمەن بولعانىمىزدا اسا ءبىر مول قازىنانىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي كۇي كەشىپ ەدىك. ءبىزدى ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى، زيات ءبىلىم يەسى، زەردەلى عالىم ليۋدميلا الەكسەەۆنا ۆەربيتسكايا زور ىلتيپاتپەن قارسى الىپ، ءىسساپار ماقساتىنا وراي ءحىح عاسىردىڭ اياعى - حح عاسىردىڭ باسىندا وسى وردالى وقۋ ورنىندا ءبىلىم العان قازاق زيالىلارىنا قاتىستى مۇراعات ماتەريالدارىمەن تانىسۋىمىزعا جان-جاقتى جاعداي جاسادى. «ەۋروپاعا اشىلعان تەرەزە» - شوقاننان كەيىنگى ءبىر مىقتى تولقىن - جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق زيالىلارىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى - ج.اقباەۆ، ب.سىرتتانوۆ، ر.مارسەكوۆ، ت.ب. قاتىستى ماتەريالدار شوعىرىمەن جاقىن تانىسا وتىرىپ، كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەردىڭ كوزىن اشقانداي بولدىق.
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا پىكىر الماسۋ بارىسىندا «الاشتىڭ ارداكۇرەڭ ارىستارى جايلى سونى دەرەكتەر ءجيى جاريالانسا» دەگەن كوزى قىراعى وقىرماننىڭ وي-تىلەگىن ەسكەرىپ،  ءبىز بۇگىن ۇلتتىڭ بىرەگەي ۇلى رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ءبىلىم-عىلىم جولىنداعى ءومىرى مەن قايراتكەرلىگى جونىندە ءسوز وربىتسەك پە دەيمىز.

وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ تاريحىنا زەر سالساق - قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى عاسىرلىق كۇرەسىن كورەمىز. سونىمەن بىرگە بۇل كەزەڭ كۇللى قازاق ەلىنىڭ باسىنا تۇسكەن بەينەتى مول، ناۋبەتى زور قاسىرەتتى زامان بولعانى دا بارشامىزعا ءمالىم. باسقا وقيعالاردى ايتپاعاندا، 1930-1932 جىلداردا ورىن العان جاساندى اشتىق سالدارىنان عانا قازاق حالقىنىڭ جارتىسى قىرىلىپ، قانشاماسى جان ساۋعالاپ جات ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇعان 1937-38 جىلدارى حالقىمىزدىڭ قايماعى دەرلىك ۇل-قىزدارىن قىناداي قىرعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زارداپتارىن قوسىنىز...
وسىنداي سىنداردان وتكەن قازاقتىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ جانە قازاق ۇلتىنىڭ امان قالۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى؟! ەڭ الدىمەن ول مەملەكەگتىك رۋحتىڭ بەرىك بولۋىنان دەگەن وي كەلەدى. XX عاسىردىڭ باسىندا تاريحي تامىرى تەرەندە جاتقان «الاش» ۇعىمى جاڭعىرىپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ باستاۋىمەن قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن بوستاندىق يدەياسىنا اينالۋى، الاش وكىلدەرىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ۇلى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. سول سەبەپتەن XX عاسىردىن تاريحي تورىندە الاش قوزعالىسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى ەرەكشە ورىنعا لايىق. تۇپتەپ كەلگەندە الاش قوزعالىسىنىڭ ماقساتى - ساياسي ءىس-شارالار ارقىلى ەركىندىككە قول جەتكىزىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن مەملەكەت قۇرۋ ەدى.
الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى 1917 جىلدىڭ اقپان-جەلتوقسان ايلارىنداعى ىرگەلى وزگەرىستەردى باستان كەشىپ، الاش پارتياسى، سوڭىنان الاش-وردا ۇكىمەتى قۇرىلادى. بۇل قۇبىلىس اياق استى، ويلاماعان جەردە پايدا بولعان وقيعا ەمەس، الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي كۇشكە اينالۋىنا ۇزاق جىلداردان بەرى سوزىلىپ كەلە جاتقان ۇلت-ازاتتىق سوعىستار مەن قوزعالىستار، جانە XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعى سەبەپ بولدى. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۇلتتىق اعارتۋشىلىق قوزعالىس وكىلدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى شۇعىل تۇردە ساياساتتانىپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا اينالعانىن كورەمىز.
الاش قوزعالىسى وكىلدەرىنىڭ دۇنيەتانىمى بارشا قازاق ەلىن دۇرلىكتىرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى جاندانىپ، ەل اراسىندا قولداۋعا يە بولدى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ «الاش» يدەياسىنىڭ ماڭايىندا توپتاسۋىندا ۇلكەن ساياسي ماعىنا بار. قازاقتىڭ زيالىلارى الاش يدەياسىن تەك قانا تۋىسقاندىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە قولدانباي، مەملەكەتتىك يدەيا دارەجەسىنە كوتەرە ءبىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ ءىسىن قولعا الۋى ەڭ الدىمەن الاش كوسەمدەرىنىڭ قۇرامىندا رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قۇقىق فاكۋلتەتەرىندە ءبىلىم العان قازاق زيالىلارىنىڭ بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن، XIX عاسىردىن 20-شى جىلدارىنان باستاپ 1917 جىلعا دەيىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە 30 استام قازاق جاستارى جوعارعى ءبىلىم العان، ونىڭ 17-ءى زاڭ فاكۋلتەتىن تاماداعان. ال سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە 20-عا جۋىق قازاق جاستارى وقىعان. جالپى توڭكەرىسكە دەيىن 120-دان استام قازاقتىڭ جوعارعى ءبىلىمى بولسا، 700-دەن استامى ورتا ءبىلىم العان (قويگەلديەۆ م. قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ 1907-1917 جج. قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى. - الماتى، 1994).
بۇگىنگى تاڭدا الاش قوزعالىسى، الاش قايراتكەرلەرى جايىندا كوپتەگەن عىلىمي ءىس-شارالار اتقارىلىپ جاتىر. سوعان قاراماستان بۇل ماسەلە ءالى دە جاڭا مالىمەتتەرمەن تولىقتىرىلۋ ۇستىندە. رەسەيدىڭ ورتالىق مۇراعاتتارىندا وسى ماسەلەگە قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەر بار، اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ پەتروگراد، قازان ۋنيۆەرسيتەتەرىندە ءبىلىم العان كەزەڭدەرىمەن بايلانىستى قۇجاتتار ءبىرشاما.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ، ۇلتتىڭ قامىن جەگەن رايىمجان مارسەكوۆتىڭ اتقارعان قىزمەتىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى. رايىمجان مارسەكوۆ سول كەزدە قازاقتان شىققان بىلىكتى زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە الاش پارتياسى جانە الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇجاتتارى مەن باعدارلامالارىن ازىرلەۋگە قاتىسقانداردىڭ ءبىرى.
مۇراعات دەرەكتەرىنە قاراعاندا ول 1879 جىلدىڭ 7 تامىزىندا سەمەي وبلىسى، وسكەمەن ۋەزىنىڭ ايىرتاۋ بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. وسكەمەن قالاسىنداعى ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىندە العاشقى ءبىلىم الىپ، 1897 ومبى كلاسسيكالىق گيمنازياسىن ءساتتى اياقتاپ، 1897-1902 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە جوعارعى ءبىلىم الىپ، زاڭگەر ماماندىعىنا نە بولادى.
ر. مارسەكوۆتىڭ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءبىلىم العان ءومىر جىلدارىنا بايلانىستى سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك تاريح مۇراعاتىندا بىرنەشە قۇجاتتار ساقتالعان (ر. مارسەكوۆ ءىسى // سانكت-پەتەربۋرگ ورتالىق مەملەكەتتىك تاريح مۇراعاتى، 14-قور، 3-ءتىزىم، 33743-ءىس). مۇراعات قورىندا كەلەسى دەرەكتەر بار: ر. مارسەكوۆتىڭ ومبىدا تۇسكەن فوتوسۋرەتى، 1897 جىلى ومبى گيمنازياسى بەرگەن اتتەستاتى، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلەتىن اياقتاعانى جونىندەگى كۋالىگى (ديپلوم). بۇل كۋالىك بويىنشا 1877 جىلدىڭ 7-ءشى تامىزىندا دۇنيەگە كەلگەن ر. مارسەكوۆ 1897 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپ، 8 جارتىجىلدىقتاردىڭ ناتيجەسىندە كەلەسى پاندەر بويىنشا ءبىلىم العان: ريم قۇقىعىنىڭ تاريحى، ريم قۇقىق دوگمالارى، ورىس قۇقىعىنىڭ تاريحى، مەملەكەتتىك قۇقىق، شىركەۋ كۇقىعى، پوليتسيا قۇقىعى، ساياسي ەكونوميا، ستاتيستيكا، ازاماتتىق قۇقىق جانە سوت ءىسى، ساۋدا قۇقىعى جانە سوت ءىسى، قىلمىستىق قۇقىق جانە سوت ءىسى، قارجى قۇقىعى، حالىقارالىق قۇقىق، قۇقىق ەنتسيكلوپەدياسى، قۇقىق فيلوسوفياسى مەن تاريحى. كۋالىك 1902 جىلعى ءساۋىر ايىندا بەرىلگەن. كۋالىكتىڭ تومەنگى بۇرىشىندا «كۋالىكتى قولىما الدىم» دەگەن ر. مارسەكوۆتىڭ جەكە قولى قويىلعان (ر. مارسەكوۆ ءىسى // س-پب ومتم، 14-قور، 3-ءتىزىم، 33743-ءىس، 31-پاراق).
سونىمەن قاتار مۇراعات ىسىندە قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورىنا جازىلعان 2 حاتى ساقتالعان. 1899 جىلدىڭ 26 تامىزىندا جازىلعان حاتقا قاراعاندا، ر. مارسەكوۆ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلداۋ جونىندە ءوتىنىش جاساعان. وسىعان بايلانىستى ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگى 5 ساۋىردەن باستاپ ر. مارسەكوۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنەن شىعۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى سۇرايدى (ر. مارسەكوۆ ءىسى // س-پب ومتم، 14-قور، 3-ءتىزىم، 33743-ءىس، 21-پاراق).
ال ەكىنشى حات - 1899 جىلدىڭ 14 قازانىندا رايىمجان مارسەكوۆ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرسىنا قابىلدانعانى جايلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرگەن اقپاراتى. وسى حاتتىڭ تومەنگى بۇرىشىندا «قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋدەن باس تارتامىن. رايىمجان مارسەكوۆ» دەگەن ر. مارسەكوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان جازۋ بار (ر. مارسەكوۆ ءىسى // س-پب ومتم، 14-قور، 3-ءتىزىم، 33743-ءىس، 23-پاراق).
بۇل ەكى حاتتىڭ جازىلۋ سەبەبى مىناداي. ۇلتتىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى بىلىكتى زاڭگەر بولۋ جەتكىلىكسىز ەكەندىگىن ەرتە تۇسىنگەن رايىمجان، ستۋدەنتتىك كەزىنەن ساياسي ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانا باستايدى، سول سەبەپتەن 1899 جىلدان جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، وقۋدان شىعارىلادى. وسى ەكى ارادا ر. مارسەكوۆ وقۋدى جالعاستىرۋ ماقساتىندا قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلداۋ جونىندە ءوتىنىش جاسايدى. سوعان قاراماستان ر. مارسەكوۆ كوپكە ۇزاماي پەتروگرادقا قايتا ورالىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋى قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءبىلىمىن جالعاستىرادى.
ر. مارسەكوۆ 1902-1908 جىلدار ارالىعىندا سەمەي وكرۋگتىك سوتىندا پوۆەرەننىي پريسياجنىيدىڭ كومەكشىسى، 1908-1912 جىلدارى ومبى قالالىق ادۆوكاتۋراسىنىڭ ادۆوكاتى، 1912 جىلى سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ قىزمەتكەرى، 1917 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ قازاقتار كوميتەتىنىڭ توراعاسى، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1917 جىلى كوكتەمىندە وتكەن سەمەي وبلىسىنىڭ قازاقتار قۇرىلتايىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقارادى.
1908 جىلى ر. مارسەكوۆ ورىس جاعرافيا قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ قابىلدانادى. سول جىلى پەتروپاۆلوۆسك قالاسىندا مۇسىلمان كىتاپحاناسىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى ەرەجەسىن جاساپ، حالىقتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كىتاپحاناعا جاۋاپتى تۇلعا بولىپ تاعايىندالادى.
سونىمەن قوسا ر. مارسەكوۆ قالام تارتىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جانە الەۋمەتتىك سارىنداعى تاقىرىپتارعا ماقالا جازىپ، پۋبليتسيست رەتىندە تانىلادى. رايىمجان مارسەكوۆ 1899-1900 جىلدارى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» بەتتەرىندە قازاق قوعامىنداعى ايەل تەندىگى سياقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قوزعاۋمەن بىرگە يمپەريانىڭ قازاق اراسىنا ەنگىزگەن سوت ءىسىنىڭ جەتىمسىزدىكتەرىن سىنعا الىپ، سايلاۋ جۇيەسى حالىقتىڭ اراسىندا ىرىتۋشىلىك ءدانىن سالعانىن اشەكەرەلەيدى (ر. مارسەكوۆ. قازاق بيلەرىنىڭ تەكسەرۋلەرى // دالا ءۋالاياتىنىتس گازەتى. 1900, 1,2 ساندار. - الماتى، 1994).
سول جىلدارى ۇلتتىق ينتەليگەنتسيانىڭ وي-پىكىرلەرىنىڭ ايناسىنا اينالعان «قازاق» جەنە «ايقاپ» بەتتەرىندە ر. مارسەكوۆ ءوزىنىڭ باتىل ويلارعا تولىق ماقالالارىن جاريالايدى. 1914    جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇتقىنعا الىنادى. وسىعان بايلانىستى ر. مارسەكوۆ «قازاق» گازەتىندە ماقالا جاريالاپ، جوعارىدا اتالعان قايراتكەرلەردىڭ تۇتقىندالۋى «جۇرت ءۇشىن قايعىرىپ، ەلى ءۇشىن كۇيىنىپ جۇرگەن ەرلەرگە ونداي ءىس باتىردىڭ باسىنا سوعىستا سالعان جاراداي بولىپ، باتىرلىق، قاھارماندىقتىڭ بەلگىسى» دەپ قالام تارتادى. سونىمەن قاتار قولعا الاتىن شارالار بار ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، مۋفتي، بي، زەمستۆو ماسەلەرى بويىنشا زيالىلاردى ءوز ويلارىمەن ءباسپاسوز بەتىندە بولىسۋىنە جار سالادى (ر. مارسەكوۆ. گازەتاگا ءسوز جازۋشىلارعا // قازاق. - الماتى، 1998).
1915    جىلدىڭ 13 اقپانىندا سەمەيدە قازاق ادەبيەتىنە بايلانىستى كەش ءوتىپ، جينالعان الەۋمەت الدىندا ءسوز سويلەگەن ر. مارسەكوۆ بولاتىن. كەشتە جاساعان بايانداماسى «قازاق» گازەتىندە جاريالانىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ
تاريحىن تانۋ مەن داۋىرلەۋدە العاشقى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلادى. قازاق ادەبيەتى حاقىندا اڭگىمە كوتەرە تۇرىپ، رايىمجان مارسەكوۆ وسى سوزىندە ۇلتقا قاتىستى ماڭىزدى بىرنەشە ماسەلەردى قوزعايدى: ءبىرىنشىسى - رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاناسىندا تۇرعان قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىگى جايىندا; ەكىنشىسى - بىلىمگە مۇقتاج شاكىرتەردىڭ كوپتىگى، ياعني اعارتۋشىلىق ماسەلەسى; ءۇشىنشىسى - تاريحي مىسالداردى پايدالانىپ، رۋعا، جۇزگە بولىنگەن قازاقتاردىڭ باسىن ءبىر كوسەمنىڭ قول استىندا توپتاستىرۋ يدەياسى (مارسەكوۆ ر. قازاق ادەبيەتى جايىندا // قازاق. - الماتى، 1998).
ر. مارسەكوۆ شىعارماشىلىعىنداعى كولباي توعىسوۆتىڭ قىزمەتى تۋراسىندا جازىلعان ماقالاسىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. وندا ول ك. توعىسوۆتىڭ پروكۋرولىق قىزمەتىنە باعا بەرىپ، سىنعا الادى (مارسەكوۆ ر. كولبايدىڭ سوزىنەن شىندىق تابىلار ما ەكەن // قازاق. - الماتى، 1998). ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ ك. توعىسوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇرىلعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسى «الاش» پارتياسىنىڭ ساياسي وپپونەنتى رەتىندە قىزمەت جاساعانى بەلگىلى. دەمەك الاش قايراتكەرلەرى مەن ك. توعىسوۆتىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق سول كەزدەردىڭ وزىندە بىلىنە باستاعان. 1917 جىلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىر توپ وكىلدەرى (قۇرامىندا ر. مارسەكوۆ تە بار), «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن سىنعا الىپ، قازاقتىڭ ۇيتقىسىنا اينالعان «الاش» پارتياسىنىڭ جاقتاۋشىلارىن «ارام اۋزىمەن بىلعاماق بولىپ ءجۇر» دەپ جار سالادى. ياعني قازاققا بۇل كەزدە «الاش» پارتياسىنان وزگە ساياسي ۇيىم قۇرىپ، ساياسي كوزقاراستار نەگىزىندە ەلدى ەرتىپ، ءبولۋ پايدا اكەلمەيتىن ءىس دەپ تۇسىنگەندەرىن بايقايمىز (قازاقتان شىققان ارامزالار // قازاق. - الماتى، 1998).
1916 جىلى مەملەكەتتىك دۋما جانىنداعى مۇسىلماندار فراكتسياسىنا قازاقتار اتىنان وكىل جىبەرۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. ءبىرىنشى بولىپ بيۋروعا ءاليحان بوكەيحانوۆ جىبەرىلگەن بولاتىن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ر. مارسەكوۆ «قازاق» گازەتى بەتىنە ماقالا جاريالاپ، ءوز ويلارىمەن بولىسەدى. كەيىن قازاقتان بيۋرودا ەكىنشى ادام كەرەك بولىپ، «قازاق» باسقارماسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا بيۋروعا ستۋدەنت مۇستافا شوقايۇلى كىرەدى. الايدا پەتروگرادتاعى قازاقتار بۇل ماسەلەنىڭ وسىلايشا شەشىلۋىنە نارازىلىق تانىتىپ، «قازاق» گازەتى بەتىندە بيۋروعا ج. اقباەۆتىڭ، م. تىنىشباەۆتىڭ نەمەسە ر. مارسەكوۆتىڭ بارعانى ءجون بولار ەدى دەگەن پىكىرلەرىمەن بولىسەدى.
XX عاسىر باسىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاناسىندا تۇرعان قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىككە قول جەتكىزۋ جولدارى رەتىندە بىرنەشە يدەيالار قاراستىرىلعانى بەلگىلى. ءبىرى الاش اۆتونومياسى بولسا، ەكىنشىسى م. شوقايۇلىنىڭ قىزمەتىنەن باستاۋ الاتىن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ يدەياسى (تۇركىستان مۇحتارياتى). 1918 جىلدىڭ 28 جەلتوقسانىندا ىرعىزدا اۆتونوميا حاقىندا جيىلىس ءوتىپ، ماسەلە ۇلت زيالىلارى تاراپىنان قىزۋ تالقىلانىپ، ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ، بارلىق قازاق الاش تۋىن كوتەرىپ، بولەك اۆتونوميا بولۋعا قاۋلى قابىلدايدى. ودان سوڭ ۋەزدىك كوميسسار تەميروۆ ابدوللا ءسوز باستاپ «الاش وردا» ءوز الدىنا اۆتونوميا بولا المايدى. سەبەبى مىناۋ: اۋەلى شارۋاشىلىعىمىزعا جايسىز، ەكىنشى اليحانعا ەرسەك، ول ءسىبىر اۆتونومياسىنا قوسپاي قويمايدى... الاش وردا بولىنبەستەن تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلۋ ءتيىس. «...ار جاعى قىتاي، مىنا جاعى ستامبۋل، يران، اۋعان، حيۋا، بۇحارا - وسىلارمەن استارلاسىپ، اۋەلى ءدىنىمىزدى، ەكىنشى دۇنيە تالابىمىزدى جۇرگىزىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلىپ كۇشەيەمىز» دەگەن پىكىرىن ايتادى (قازاق گازەتى، 1918 جىل. - الماتى، 1998).
ارينە مەملەكەتتىك قۇرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزقاراسى ءار ءتۇرلى بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ جولىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە يدەيانى العا تارتىپ، سونىڭ ماڭايىندا توپتاسۋى، ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرىپ، تالداپ، تالقىعا سالىپ، ويلارىن دايەكتەپ بولىسكەندەرى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ شىن مانىندە قالىپتاسقانىنىڭ بەلگىسى. ۇلت زيالىسى رەتىندە، ءار ءتۇرلى يدەيا مەن ساياسي كوزقاراستارىنا قاراماستان، ولار زيالىلاردىڭ فۋنكتسياسىن اتقارىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت جاساۋدى ارمانداعان.
1917 جىلى ر. مارسەكوۆتىڭ ومىرىندە ىرگەلى وزگەرىستەر ورىن الادى. ەڭ الدىمەن ول 1917 جىلى «الاش» پارتياسى قۇرىلىپ، قۇرامىنا قابىلدانۋىمەن بايلانىستى. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سەمەيدە وتكەن ۋەزدىك جينالىستىڭ توراعاسى بولىپ، ۋەزدىك قارجىلىق-ەسەپتەۋ كوميسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قابىلدانادى.
ازماتتىق سوعىس باستالۋىنا بايلانىستى، ر. مارسەكوۆ جەتىسۋ جانە سەمەيدە بولشەۆيكتەرگە قارسى الاش اسكەرىن جاساقتاۋعا بەلسەنە قاتىسادى. الاش جانە بولشەۆيكتەر اراسىنداعى تارتىس نەگىزسىز پايدا بولعان قۇبىلىس ەمەس. ەڭ باستىسى، قازاقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەسى جونىندە كەلىسپەۋشىلىكتەر بايقالا باستادى. 1920 جىلى كيررەسپۋبليكا قۇرىلادى. ر. مارسەكوۆ باسقا الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلادى. 1920-1922 جىلدارى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتقارۋ-نۇسقاۋ بولىمىندە نۇسقاۋشى-تەكسەرۋشى قىزمەتىن اتقارادى. سوعان قاراماستان ر. مارسەكوۆ بىلىكتى زاڭگەر رەتىندە مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتى سالاسىنا قويىلعان شەكتەۋلەرگە نارازىلىعىڭ بىلدىرەدى. بۇل مەزگىلدە ر. مارسەكوۆ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باقىلاۋىنا الىنىپ، كەيىن الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قۋعىنعا ۇشىرايدى. 1922 جىلى ر. مارسەكوۆ قىتاي اسىپ كەتكەنى بەلگىلى (نۇراحمەت ي. مارسەكوۆ رايىمجان // الاش قوزعالىسى، 2008).
وسى ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ بىلايعى تاعدىرى بەلگىسىز. ر. مارسەكوۆتىڭ قاشان، قايدا قايتىس بولعانى دا بەيمالىم. ي. نۇراحمەت سەمەي نەمەسە قۇلجا تۇرمەسىندە قايتىس بولعان دەرەكتەر بار ەكەندىگىنە توقتالادى.
بەلگىلىسى، ساكەن سەيفۋليننىڭ ىسىندە ر. مارسەكوۆ اتى اتالادى. بۇل ىستە س. سەيفۋلينگە شەتەلدە تۇرىپ جاتقان «بۋرجازيالىق ۇلتشىلدار» ر. مارسەكوۆ جانە م. شوقايمەن بايلانىستا بولعان دەگەن ايىپ تاعىلادى. الايدا ر. مارسەكوۆتىڭ جازۋشىنىڭ ىسىنە تىكەلەي قاتىستىعى جونىندە دەرەك جوق. ا. كاكەن اعامىزدىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، قۋدالاۋدا بولعان رايىمجان قىتايدا بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. زايىبى نۇرجامال رايىمجاننىڭ اعاسى شەريازدانعا ەكىنشى رەت كۇيەۋگە تيەدى. شەريازدان مارسەكوۆتى قىتايلىقتار تۇتقىنعا الىپ، ناتيجەسىندە ول 1945 جىلعا دەيىن قىتاي تۇرمەسىندە قاماۋدا بولعانى جازىلادى (كاكەن ا. بۋدۋت ستيحي موي جيت بەز مەنيا // نيۆا. - 2008. №7).
ءسوزىمىزدى قورىتا كەلە ايتارىمىز، الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىندا ر. مارسەكوۆتىڭ اتقارعان قىزمەتى ەرەكشە ورىنعا يە. ءوز ماقالالارىندا ر. مارسەكوۆ مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قۇرايتىن (جەر، سوت، ءبىلىم، ۇلت بىرلىگى، ت. ب.) وزەكتى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىپ، ويلارىمەن بولىسەدى. بۇل پىكىرلەردىڭ ايتىلعانىنا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ءالى ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاعان.

تاۋەلسىز دامۋ - وتكەندى مۇقيات زەردەلەمەي، كەلەشەكتى كەڭىنەن بولجاماي جۇزەگە اسا قويمايدى. سوندىقتان دا قالىڭ قاۋىم قازىردە ۇلتتىعىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحي باستاۋلارىنا ايرىقشا ىقىلاس اۋدارۋدا. سول ورايدا الاش قايراتكەرى، قازاكتىڭ جوعىن جوقتاپ، قامىن جەگەن ۇلت جاناشىرى رايىمجان مارسەكوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە بايلانىستى بارلىق دەرەكتەردى قامتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ەسكەرىپ، كەلتىرىلگەن قۇجاتتار وسىمەن تاۋسىلماي، جالعاسىن تاباتىنا كامىل سەنەمىز. الاش تاريحىنا، الاش يدەياسىنا قىزمەت جاساعان تۇلعالارعا باعا بەرۋ - ءبىزدىڭ بۇگىنگى ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ ەسەپتەيمىز!

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

سۋرەتتەردە: رايىمجان مارسەكوۆ جانە قايراتكەردىڭ بىلىمىنە قاتىستى مۇراعات ماتەريالدارى، ماقالا اۆتورى نۇرلان دۋلاتبەكوۆ
«اباي-اقپارات»