سوعىسقا سەبەپ - سۇلۋلار بايقاۋى

سوعىسقا سەبەپ - سۇلۋلار بايقاۋى

الاپات تراگەديالاردىڭ كەيدە بولىمسىز عانا سەبەپتەن باستالىپ جاتاتىنى بار. اسەرگە بەيىم قايسىبىر تاريحشىلار «اقيقاتى اڭىزبەن استاسقان بەيرەسمي العاشقى دۇنيەجۇزiلiك سوعىس» دەپ اسپەتتەيتiن ترويا قىرعىنى دا سونداي وقيعالاردىڭ ساناتىنا جاتادى. ونىڭ تۇتانۋىنا، ارينە، ادام كۇلەرلiك جاي عوي، كادۋiلگi الما تۇرتكi بولىپتى-مىس. كونە گرەك اڭىزدارىنىڭ بايانداۋىندا ول وقيعا بىلاي ءوربيدi:
بiردە قۇدايلار مەكەنi وليمپتە توي بولىپ جاتادى. اجالدى پەندە پەلەي مەن بويىندا قۇداي قانى بار فەتيدانىڭ نەكەلەسۋ راسiمiنە بارلىق اجالسىزدار جينالادى. تەك ۇرىس-كەرiس قۇدايى ەريدا عانا بۇل سالتاناتتان شەت قالىپ قويادى. ءوزiنiڭ تويعا شاقىرىلماعانىنا قاتتى ىزالانعان ول كوزگە كورiنبەي كەلiپ، وليمپشiلەردiڭ ورتاسىنا سىرتىندا «ەڭ سۇلۋ ارۋعا» دەگەن جازۋى بار گەسپەريدا الماسىن تاستاي سالادى. وسىلايشا، كۇتپەگەن جەردەن وليمپ ارۋلارىنىڭ اراسىندا سۇلۋلىق بايقاۋى باستالىپ كەتەدi. ەڭ سۇلۋ ايەل رەتiندە المانى الۋعا گەرا دا، افينا دا، افروديتا دا ىنتالى، ەشقايسىسى ءوزiن وزگەدەن ادەمiلiك جاعىنان تومەن سانامايدى. ولار بۇل داۋدى شەشسiن دەپ باس قۇداي زەۆسكە جۇگiنگەن، بiراق ول دا باسىنا بالە تiلەپ العىسى كەلمەيدi دە، تورەشiلiكتەن باس تارتادى. اقىر سوڭىندا باسەكەنiڭ ءتۇيiندi ءسوزiن ايتۋعا ترويا پاتشاسى پريامنىڭ ۇلى پاريس ورتاعا الدىرىلادى.
گەرا وڭاشادا «ەگەر المانى الۋعا مەنi لايىقتى دەپ تاپساڭ، سەنi بۇكiل ازيانىڭ ءامiرشiسi قىلام» دەيدi. ءوزi ونسىز دا پاتشا بالاسى پاريس ونداي قۇدiرەتتi بيلiكتەن باس تارتادى.
پاتشازادا «ءوزiڭ قاتىسقان بارلىق سوعىستاردان جەڭiمپاز بولىپ شىعاسىڭ، جانە ەڭ دانا ادام بولاسىڭ. تەك المانى ماعان بەرسەڭ بولدى» دەگەن افينانىڭ سوزiنە دە قۇلاق اسپايدى. تەك «ەڭ سۇلۋ ايەلدiڭ قۇشاعى سەنiكi بولادى» دەگەن افروديتانىڭ لەبiزiنە عانا جiبيدi. المانى سوعان ۇسىنادى. وتەۋiنە جەر بەتiندەگi ەڭ سۇلۋ ايەل ەلەنانى الاتىن بولىپ كەلiسەدi.
ال ەلەنا بۇل كەزدە سپارتا پاتشاسى مەنەلايدىڭ ايەلi ەدi. افروديتا، پاريسكە ايتقانىنداي، ەلەنانى قالايدا وعان قوسۋدىڭ ايلا-شارعىسىن جاساپ باعادى. ناتيجەسiندە سپارتاعا قوناققا كەلگەن پاريس، مەنەلاي اكەسi قايتىس بولىپ كريتكە كەتكەندە، ءوزi ونسىز دا كونiپ تۇرعان ەلەنانى ۇرلاپ قاشادى.
قايتىپ كەلگەندە زاڭدى قوساعىنىڭ ورنىن سيپاپ قالعان مەنەلاي ىزادان جارىلا جازدايدى. اعاسى، ميكەنى پاتشاسى اگامەمنونعا ەندi نە iستەۋiم كەرەك دەپ كەڭەس سالادى. ول بۇكiل ەللادانىڭ پاتشالارىن، ولاردىڭ جاساقتارىن جيناپ، تروياعا سوعىسقا اتتانۋدى ۇسىنعان. جانە مۇنداي سوعىسقا قاتىسۋدان ەللادانىڭ ەلەناداي ارۋ قىزى ءۇشiن بولاتىن ۇلكەن جارىس قارساڭىندا ءوزارا ۋاعدالاسقان امiرشiلەرi باس تارتا المايتىن ەدi. كەزiندە ەلەناعا وزدەرi دە عاشىق بولعان، بiراق «ەلەنا كiمدi تاڭداسا دا رەنiشiمiز جوق، قايتا وعان باسىنا قيىن كۇن تۇسكەندە كومەككە كەلۋگە دايارمىز» دەپ ءسوز بايلاسقان ولاردىڭ سول باسەكە-تارتىستا ەلەنانىڭ تاڭداۋى تۇسكەن مەنەلايعا كومەكتەسپەسكە شاراسى جوق-تى.
تروياعا سوعىسقا اتتانۋعا ەللادانىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن 1186 كەمە، سان مىڭداعان قوسىن جينالادى. گرەك اڭىزى ترويا سوعىسى وسىلاي باستالىپ ەدi دەيدi.

سوقىر اقىن

گومەر «يلياداسى» وسى ترويا سوعىسىنىڭ قىسقا عانا ۇزiگiن جىرلايدى. ەگەر ەرiنبەي سانامالاساق، ەكi ايعا جەتەر جەتپەس ۋاقىتتى، تاعى دا ناقتىلاي تۇسسەك، 51 كۇنiن عانا مازمۇندايدى. ەگەر سوعىستىڭ ون جىلعا سوزىعانىن ويلاساق، ارينە، بۇل كوپ ۋاقىت ەمەس. ايتسە دە، گومەر پوەماسىنىڭ قۇنى بۇدان استە دە كەمiمەك ەمەس. قايتا اسقاقتاي تۇسەتiن-دەي.
اقىننىڭ جىرعا وزەك بولار وقيعا تiزبەگiن تاڭداۋىن وسى پوەمانىڭ عاجايىپ قاھارماندارىنىڭ بiرi احيللدiڭ جۇلدىزداي جارق ەتە قالار جارقىن دا شالت تاعدىردى تاڭداۋىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى.
احيللدiڭ ترويا تۇبiندەگi سوعىسقا اتتانباۋىنا بولاتىن. وندا ول ۇزاق عۇمىر كەشەر ەدi. كۇش كەرنەگەن قايراتتى دەنەسi ءالجۋاز، بەلi بۇگiلگەن قارتتىڭ قۇر سۇلدەسiنە اينالادى. ۇلدارى، نەمەرەلەرi بولار ەدi. بiراق ول ەسiمi عاسىرلاردان عاسىرلارعا كوشەتiن ايگiلi احيللگە اينالماس-تى. ومiرگە كەلiپ-كەتكەنiن كوزi جۇمىلعاسىن-اق تاريح تۇگiلi ۇرپاعى دا ۇمىتار كوپ اجالدى پەندەنiڭ بiرi عانا بولىپ قالاتىن. ال سوعىسقا اتتانسا، ترويا تۇبiندە ۇرپاقتاردان ۇرپاقتارعا اڭگiمە بولىپ جالعاسار ۇلى ەرلiكتەر جاساماق. بiراق ماڭگiلiك داڭقتىڭ وتەۋiنە عۇمىرى قىرشىنىنان قيىلۋعا تيiس. احيلل بەلگiسiزدiكتە وتەتiن ۇزاق عۇمىردى ەمەس، جالىنداپ جانىپ كەتەر وسى قىسقا تاعدىردى قالايدى. گومەر جىرعا قوسقان سوعىستىڭ ەكi ايى دا وسىنداي قىسقا جانە وسىنداي داڭقتى. ادامزات باردا «يليادا» دا بiرگە جاساي بەرمەك.
تاريح گومەردiڭ قاشان تۋىپ، قاشان ولگەنiن ءدال ايتىپ بەرە المايدى. بiلەتiنiمiز، ۇلى جىرشىنىڭ كوزi سوقىر بولعاندىعى. ايتسە دە، ول تۋما زاعيپ بولماعان سەكiلدi. ويتكەنi, «يليادادا» كوز جانارى ساپ-ساۋ ادامنىڭ ءوزi دە بايقاي بەرمەيتiن دەتالدار كەزدەسەدi. سوسىن ونىڭ بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi 7-8 عاسىرلاردا عۇمىر كەشۋi مۇمكiن دەگەن جورامال بار. «تاريح اتاسى» گەرودوت گومەر ايگiلi پوەمالارىن «مەنەن 400 جىلدان استام بۇرىن دۇنيەگە اكەلگەن» دەپ جازادى. ەگەر گەرودوتتىڭ ءوزiنiڭ 484 جىلى دۇنيەگە كەلگەنiن ەسكە الساق، اقىننىڭ ءومiر كەشكەن مەزگiلi ب.د.د. 884 جىلدان ارiگە كەتپەك.

اقيقاتقا اينالعان ارمان

تاريحشىلار بەرتiنگە دەيiن ترويا سوعىسىن قۇر قيالدىڭ جەمiسi ساناپ كەلدi. ولار گومەر «يلياداسىندا» ناقتى تاريحي وقيعالار سۋرەتتەلگەن دەگەن پiكiر ايتىلا قالسا، ول پiكiردiڭ يەسiنە كۇلە قارايتىن.
بiراق اكادەميك تاريحشىلاردى ءوز iزدەنiمپازدىعىمەن تىعىرىققا تiرەپ، تiپتi ەكi قولىن كوتەرتكiزەتiن اۋەسقويلار قاشاندا تابىلىپ وتىرعان. تاريح عىلىمى ءوزiنiڭ دامۋىندا تەك قاساڭ فاكتiلەرگە عانا سۇيەنەتiن جوعارىداعى «كابينەت عۇلامالارىنان» كورi وسىنداي بiربەتكەي، ءوز جورامالدارىنا ءشۇباسiز سەنەتiن، سول جورامالدارىن دالەلدەۋدە كوزسiز باتىلدىقتارعا دا باراتىن اۋەسقويلارعا مولىنان قارىزدار.
زەرتتەۋشiلەردiڭ وسىنداي توبىنا جاتاتىن ايگiلi ارحەولوگتاردىڭ بiرi گەنريح شليمان (1822-1890) بولدى. ول ترويانىڭ تاريحي ورنىن تابۋدى بالا كەزiنەن ارماندادى. نەمiس قالاسى ماكلەنبۋرگتە، پروتەستانت پاستورىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ول شەشەسiنەن ەرتە ايىرىلدى. التى بالامەن قالعان اكەسi iشiمدiككە قۇمار، بiراق گومەر شىعارماشىلىعىنا جان-تانiمەن بەرiلگەن جان ەدi. اكەسiمەن اڭگiمە-دۇكەن ۇستiندە گەنريح ترويا تۋرالى كوپ سۇرايتىن، ەگەر ونىڭ شىنىمەن بيiك قورعاندارى بولعان بولسا، ولاردىڭ جەر قوينىندا جاتقانىن، ولاردى ءتۇبi ءوزiنiڭ iزدەپ تاباتىنىن جيi ايتاتىن.
گەنريحتىڭ جان-جاقتى بiلiم الۋىنا جوقشىلىق مۇمكiندiك بەرمەدi. ول ون ءتورت جاسىندا دۇكەنگە جۇمىسقا تۇردى، كەيiن تەڭiزشi بولدى، تiپتi بiردە كەمەلەرi اپاتقا ۇشىراپ، ءولiپ تە قالا جازدادى.
تاعدىر اركiمگە ارقيلى قابiلەت-دارىن بەرەدi. گەنريحتىڭ قابiلەتi تiلدەردi تەز ۇيرەنiپ الۋىمەن ەرەكشەلەنەتiن. وعان بiر تiلدi ەمiن-ەركiن مەڭگەرiپ الۋىنا التى اپتا مولىنان جەتەتiن-دi. اعىلشىن، فرانتسۋز، گوللاند، يسپان، پورتۋگال جانە يتاليان تiلدەرiندە ەركiن سويلەيتiن ونىڭ كەيiن ساۋداعا ارالاسقاندا باعى جانىپ كەتتi دەۋگە بولادى.
تiل بiلۋ جانە ءوزiنiڭ iسكەرلiگiنiڭ ارقاسىندا ميلليونەرگە اينالعان ول دۇنيەنiڭ تاساسىندا قالىپ قويعان جوق، قايتا سول بايلىقتى بالا كەزگi ارمانىن iسكە اسىرۋدىڭ كوزi دەپ سانادى. ەندi ميلليونەر الپاۋىت اۋەسقوي ارحەولوگقا اينالدى.
ول گومەر «يلياداسىن» قانشاما رەت ءسۇزiپ وقىدى. باسقا وقىرماندار، iشتەرiندە عالىمدارى دا بار، نازار اۋدارماعان تۇستارىنا زەر سالا ءۇڭiلدi. وسىلايشا، «يلياداعا» سۇيەنە وتىرىپ، ويشا ترويا توڭiرەگiنiڭ جاعراپيالىق كارتاسىن جاسادى. ەندi كiشi ازيانىڭ جاعالاۋلارىنان گومەر پوەماسىندا سۋرەتتەلگەن جەرلەرگە ۇقساس ورىنداردى iزدەۋگە اتتانۋ عانا قالعان بولاتىن.
1870 جىلدان 1873-كە دەيiن سوزىلعان قازبا جۇمىستارى اقىرى ءوز ناتيجەسiن بەردi. تۇركيا تەرريتورياسىنا قاراستى گيسسارلىق اتتى توبەنىڭ استىنان گومەر ەپوستارىندا جىرلاناتىن كونە قالا يليوننىڭ تابىلعاندىعى بۇكiل الەمگە جاريا ەتiلدi.
كەشە عانا اقشاسىن قايدا شاشارىن بiلمەي جۇرگەن اۋمەسەر عوي دەپ كەكەتە كۇلگەن كاسiبي تاريحشىلار ەندi شليمانعا iزەتپەن، قۇرمەتپەن قارايتىن بولدى. بالا كەزگi ارمان اقيقاتقا اينالدى. العاشقى ارمانعا اقىرعى دەمiڭدi العانشا ادال بولا بiلۋ -بۇل دا ەرلiك. ال ونى iسكە اسىرا بiلۋ ەرلiكتەردiڭ ەرلiگi ەكەندiگiنە ەش كۇمان جوق.

پلانەتالار قاقتىعىسى

ءيا، كەز كەلگەن ميف سەكiلدi گومەردiڭ «يلياداسى» دا ادام سەنگiسiز عاجايىپ وقيعالارعا تولى. «يليادانى» وقىعان وقىرماننىڭ مىناۋ ادامدار ەمەس، قۇدايلاردىڭ سوعىسى عوي دەۋiنە دە بولادى. التىن المادان قاعىلعان گەرا مەن افينا گرەك جاۋىنگەرلەرiنە قولعابىس جاساپ باقسا، ماحاببات قۇدايى افروديتا ءاردايىم ءوز سۇيiكتiسi پاريستiڭ جاعىندا. ترويالىقتارعا قول ۇشىن سوزاتىنداردىڭ اراسىندا سوعىس قۇدايى ارەس پەن «كۇمiس ساداقتى اپوللوننىڭ» دا سۇلبالارى اراكiدiك ءجۇز بەرiپ قالادى.
مiنە، پاريس پەن مەنەلاي جەكپە-جەككە شىعۋدا. مەنەلايدىڭ اۋىر سوققىلارىنا پاريس شىداس بەرە الار ەمەس. نايزامەن جاسالعان سۇراپىل سوققىدان ونىڭ قالقانى بىت-شىت بولدى. ال ءوزi بiر جاعىنا جىلدام ويىسىپ قانا امان قالعان. ەندi مەنەلاي نايزا ورنىنا قىلىشىن الا ۇمتىلعان. سiلتەنگەن قىلىشتىڭ ءجۇزi پاريستiڭ دۋلىعاسىنا سارت ەتiپ تيدi دە تورتكە ءبولiندi. قىلىشسىز قالعان مەنەلاي ءاپ-ساتتە پاريسكە جاقىنداپ كەلدi دە، ونىمەن ۇستاسا كەتتi. قارا كۇش جاعىنان دا مەنەلايدىڭ پاريستەن باسىم ەكەندiگi انىق بايقالىپ تۇر. ول پاريستi دۋلىعاسىنىڭ بەلدiگiنەن تارتىپ قىلقىندىرىپ، دەم الا الماي بوساڭ تارتقان دەنەسiن گرەك جاۋىنگەرلەرiنiڭ توبىنا قاراي سۇيرەي باستادى. وسى ساتتە ءوز سۇيiكتiسiنiڭ ايانىشتى حالiنە قاراپ تۇرۋعا جانى شىداماعان افروديتا بەلدiكتi ءۇزiپ جiبەردi. جەرگە قۇلاپ تۇسكەن پاريستi مەنەلاي نايزامەن شانشىماق ەدi, ماحاببات ءتاڭiرياسى بۇلتقا اينالدى دا، بىلق-سىلق دەنەنi قورعاپ تۇمشالاي قالدى. مەنەلاي بولسا جاڭا عانا تاعدىرى ۋىسىندا تۇرعانداي بولعان اتا جاۋىنىڭ دەنەسi قايدا ەكەنiن اڭعارا الماي ابدىراپ قالعان.
قاراپ تۇرساڭىز، راسىندا دا ادام سەنگiسiز وقيعا. ال پوەمادا كەزدەسەتiن افينا مەن ارەستiڭ ءوزارا جەكپە-جەك قاقتىعىسى قانشاما! زاتى ەركەك سوعىس قۇدايى عوي دەمەسەڭiز، نازiك جىنىستى افينادان ءاردايىم كوكالا قويداي بولىپ تاياق جەپ جۇرەتiن ارەسكە تiپتi جانىڭىز اشىپ كەتەدi. سونداي-اق ترويالىقتار جاساعىن جاۋساتىپ قىرىپ كەلە جاتقاندا احيللدiڭ وكشەسiنە باتىردىڭ ءوز ءسوزiن تىڭداماي قويعانىنا اشۋلى اپوللوننىڭ پاريستiڭ جەبەسiن تۋرالاپ جiبەرۋi دە پوەماداعى عاجايىپ كوركەم تۇستاردىڭ بiرi دەۋگە بولادى.
بiراق وسىنىڭ ءبارi دە، قۇدايلار سوعىسىن ايتامىز، اقىننىڭ قيالىنان عانا تۋعان عاجايىپتار ما؟ ولاي بولماسا شە؟.. ترويانىڭ تاريحتا راسىمەن بولعانىن شليمان دالەلدەپ بەرگەن جوق پا؟ بالكiم، ەندiگi ءسوزدi ارحەولوگتان كەيiن استرونوم الۋى كەرەك بولار. شليماننان بiر عاسىرداي ۋاقىتتان كەيiن وسىنداي ساۋالدار كونەگە كوڭiل كوزi قۇمار تاعى دا بiر ادامدى مازالاي باستادى. «ەگەر فاەتوننىڭ اپاتقا ۇشىراعانىن (بۇل دا ەسكi گرەك اڭىزى) استرونوميا جوققا شىعارماسا، وندا گومەر «يلياداسىندا» دا وسى قۇرالپىلاس وقيعالار قوسىمشا جەلi رەتiندە سۋرەتتەلۋi مۇمكiن عوي» دەگەن ويعا كەتتi ول.
وسى باعىتتا iزدەنiس جۇمىستارىن جۇرگiزگەن ول ءوز جورامالىنا ۇندەس پiكiرلەردi كونە جازبالاردان كەزدەستiردi: «مەن لۋكياننان «يليادادا» عارىشتىق دراما باياندالادى دەيتiن ءوز بولجامىما تiرەك تاپتىم. بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ ەكiنشi عاسىرىندا ءومiر سۇرگەن بۇل اۆتور «استرولوگيا تۋرالى» اتتى ەڭبەگiندە (استرولوگيا - استرونوميا عىلىمىنىڭ اتاسى) گومەر ەپوسىنا وتە باعالى تۇسiندiرمە جاسايدى:
«ونىڭ (گومەردiڭ) ۆەنەرا (افينا) مەن مارسقا (ارەس) قاتىستى بار ىنتا-شىنتاسىمەن جىرلاعاندارىنىڭ ءبارi دە ءوز نەگiزiن ءدال وسى عىلىم - استرولوگيادان العان. شىنتۋايتىنا كەلسەك، گومەردiڭ بۇكiل پوەزياسىن تۋدىرعان ۆەنەرا مەن مارستىڭ ءوزارا قاقتىعىسى بولىپ تابىلادى».
جوعارىداعى جورامالدىڭ جانە بۇل جولداردىڭ اۆتورى يماننۋيل ۆەليكوۆسكي ەدi. ۆەليكوۆسكي ءوز بولجامىنا دايەكتi بiرiنشi عاسىردىڭ بەيمالiمدەۋ اۆتورى گەراكليتتiڭ «اللەرگوريالارىنان» دا ۇشىراتادى. بۇل ەڭبەگiندە گەراكليت «يلياداداعى» قۇدايلار سوعىسى پلانەتالار قاقتىعىسىن بەينەلەيدi دەپ سانايتىن وزiنە دەيiنگi ويشىلداردىڭ پiكiرiنە قارسى بولعان ەكەن. «دەمەك، انتيكا فيلوسوفتارىنىڭ وزدەرi دە گومەر «يلياداسىنىڭ» قۇر ويدان شىعارىلماعانىن، وندا كۇن جۇيەسiندە بولعان الدەبiر اپاتتىڭ ميفتiك تiلمەن باياندالعانىن بiلەتiن بولعانى عوي» دەيدi ۆەليكوۆسكي.
نەسi بار، سوناۋ الىستاعى كۇن كوزiندە بولىپ جاتقان جارىلىستاردىڭ مىنا جەردەگi ادامداردىڭ دا پسيحولوگياسىنا، دەنساۋلىعىنا، تiپتi زاماناۋي وزىق تەحنولوگياعا دەيiن اسەرi تيiپ جاتاتىندىعىن ەسكەرسەك، ۆەليكوۆسكي بولجامىنىڭ دا ابدەن جانى بار دەۋگە بولادى. گرەك قۇدايلارىنىڭ ءبارi دەرلiك پلانەتا، نە ولاردىڭ سەرiكتەرi بولىپ تابىلاتىندىقتان، گومەر پوەماسىندا جەردەگi سوعىس پەن عارىشتاعى الىپ جۇلدىزدار، ولاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى اللەگوريالىق تiلمەن قاتار سۋرەتتەلiندi دەگەن تۇجىرىمدى قالاي دەگەنمەن دە ەسەپتەن شىعارىپ تاستاي المايمىز. ال ۆەليكوۆسكي بولجامى راسىندا دا شىندىققا ساياتىن بولسا، وندا بۇل دەگەنiڭiز گومەر ءوز زامانىنىڭ دانىشپان اقىنى عانا ەمەس، عۇلاما استرونومى بولعان دەگەن ءسوز عوي. باسقاسى باسقا، گومەردi ءدال وسىنىسى ءۇشiن دە بۇگiنگi اقىندارعا ۇلگi ەتۋگە بولادى.

ترويا سۇراپىلى جانە تۇركiلەر

«يليادا» تەك ارحەولوگتار مەن استرونومدارعا عانا ەمەس، تiل ماماندارىنا دا تىڭ تاقىرىپتار تاۋىپ بەردi. شليمان جاڭالىعىنان كەيiن كiشi ازياعا كiمدەردiڭ كوزi قۇمارتا، سۇقتانا قارامادى دەيسiز! ال ولاردىڭ اراسىندا قابiلەتi جاعىنان شليماننان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس دارىندى جانداردىڭ بولعانى دا انىق.
جاڭا جاڭالىق، ارينە، كوپ كۇتتiرگەن جوق. 1880 جىلدىڭ كۇزiندە وكسفوردتىق پروفەسسور ارچيبالد سەيس لوندوننىڭ «بيبليا» قاۋىمداستىعى الدىندا ءوزiنiڭ «كiشi ازياداعى حەتتەر» اتتى لەكتسياسىن وقىدى. وسىلايشا، گومەر تروياسىنىڭ iزiن الا، تاريح ساحناسىنا قالا ەمەس، تۇتاس بiر حالىق قايتا شىقتى. ونىڭ بۇدان 3,5 مىڭ جىل بۇرىن ءوز جازۋى، يمپەرياسى بولعاندىعى انىقتالدى. راس، بۇگiنگi كۇندەرi حەتتەر تۋرالى اڭگiمە قىلاتىنداردىڭ بارلىعى دەرلiك گومەر داستاندارىن اينالىپ ءوتiپ، «بيبلياعا» جۇگiنۋگە قۇمار. حەتتەر تۋرالى ولاردىڭ وركەنيەتi قايتا اشىلعانعا دەيiنگi بiردەن-بiر دەرەك وسى «بيبليادا» عانا ساقتالعان ەدi دەيدi ولار. بۇل كەزدە وقىلعانىنا بiرنەشە ونداعان جىلدار بولعان كونە مىسىر جازبالارى مەن گومەردiڭ «يليادانىڭ» جالعاسى iسپەتتi «وديسسەياسىنا» نەگە سۇيەنبەيدi ەكەن، بۇل جاعى بەلگiسiز.
ترويا قىرعىنى تاريحشىلار تاراپىنان «بەيرەسمي العاشقى دۇنيەجۇزiلiك سوعىس» دەپ بەكەردەن-بەكەر اتالماسا كەرەك. ويتكەنi, ترويا تۇبiندەگi ون جىلدىق تەكەتiرەسكە تەك گرەكتەر مەن ترويالىقتار عانا ەمەس، توڭiرەكتەگi ۇلىستاردىڭ بارلىعى دەرلiك قاتىستى. ولاردىڭ بiرi گرەك جاعىندا بولسا، ەندi بiرi ترويالىقتار ءۇشiن قىنابىنان قىلىشىن سۋىرىسىپ جاتتى. مiنە، ترويا جاعىندا سوعىسقان وسى ۇلىستاردىڭ iشiندە حەتتەر دە بار ەدi. بۇل حالىق تۋرالى وديسسەي جەر استىنا ءتۇسiپ، ولiلەردiڭ رۋحىمەن اڭگiمەلەسكەندە ءسوز بولادى. ارينە، ارشىپ الا بiلسەڭiز، اڭىز دا اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الىس قونبايدى.
بۇگiنگi تiل ماماندارى حەت تiلiن ەڭ كونە ۇندiەۋروپا تiلدەرiنiڭ قاتارىنا جاتقىزىپ ءجۇر. جانە بۇلاي بولۋى، بiر قاراعاندا، زاڭدى دا سەكiلدi. دەگەنمەن كۇماندانۋعا دا بولاتىنداي.
حەتتەردi پروتوتۇركiلەر دەگەن جورامال بۇرىن دا ايتىلعان-دى. مۇنداي جورامالدى نەگiزiنەن تۇركيا عالىمدارىنىڭ ۇستانعانى بەلگiلi. بiراق ولارعا ۇندiەۋروپەيستيكا تاراپىنان بۇل پانتۇركiشiلدiك سىرقاتى دەگەن ىڭعايدا سوققى بەرiلدi. ايتسە دە، حەتتەر مەن پروتوتۇركiلەردi تۋىستاستىرۋعا دەگەن تالپىنىستار ءالi كۇنگە دەيiن سيرەك تە بولسا بوي كورسەتiپ قالادى. ولاردىڭ سوڭعىسىن قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ جاسادى. عالىم اقىن ءوزiنiڭ «تاريحقا دەيiنگi تۇركiلەر» ەڭبەگiندە كەيiنگi شۋمەردiڭ «ەستۇك - قۇلاق»، حەتتiڭ «iستام-انا - قۇلاق»، «iستام-از - ەسiتۋ» سوزدەرiن ءوزارا بايلانىستىرا كەلiپ، بۇل سوزدەردەن بۇگiنگى تۇركi حالىقتارىنداعى «ەسiتۋ» ءسوزi شىقتى دەيدi. راسىندا دا، شۋمەر سوزiنەن دە، ۇندiەۋروپا تiلدەرiنiڭ تاريحقا ءمالiم ەڭ بايىرعىسى iسپەتتi حەت سوزiنەن دە تۇركi ءسوزiنiڭ ديدارى مەنمۇندالاپ تۇر.
اقىن تۇركiنiڭ «ەسiتۋ» ەتiستiگiنiڭ بايىرعى الدىڭعى ازيا مەن بايىرعى كiشi ازيادا ب.د.د. III مىڭجىلدىقتىڭ اياعى مەن II مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا قالىپتاسقانىن ايتا كەلiپ، وسى وڭiردە سول كەزدەردiڭ وزiندە-اق بۇگiنگi تۇركi حالىقتارىنىڭ بابالارىنىڭ ءبىر تارماعى مەكەن ەتتi دەگەن باتىل بولجام جاسايدى. ال بۇل كەزەگiندە ترويا تۇبiندەگi قاندى قىرعىنعا بويىندا بۇگiنگi قازاقتىڭ دا قانى بار باعزى بابالارىمىزدىڭ قاتىسۋعا مۇمكiندiگi مول بولدى دەگەن تاعى بiر بولجامعا ۇلاسادى. عالىم اقىن حەتتەرمەن نەمەسە گومەر داستانىندا ايتىلاتىنداي كەتەلەرمەن عانا شەكتەلiپ قالمايدى، تiل عىلىمى تاريحىنداعى № 1 جۇمباق سانالاتىن ەترۋستەردiڭ مول جازبا مۇرالارىنان دا تۇركi سوزدەرiنiڭ سiلەمدەرiن ۇشىراستىرۋعا تىرىسادى. ءيا، اقىن «ءسوز توركiنi» ەڭبەگiندە قايسىبiر ەترۋس جازبالارىن تازا تۇركi تiلiندە وقىدى. ريمنiڭ نەگiزiن قالاعان ونشاقتى تايپانىڭ iشiندە بايىرعى تۇركi تiلiندە سويلەگەن تايپا بولدى دەگەن بولجام دا بiزدiڭ قازاق اقىنىنىڭ ەنشiسiندە. امال قانشا، قازاق تۇركiتانۋشىلارى اقىننىڭ بۇل باتىل وي ۇشقىندارىنا ەش نازار اۋدارار ەمەس. شاماسى، ولارعا حەت نەمەسە ەترۋس اتاۋلارى ەشتەڭە ايتپايتىن بولسا كەرەك. باعزى تۇركiنi گومەر داستاندارىنىڭ قاھارماندارىمەن بايلانىستىراتىن التىن كوپiردiڭ بiرiنشi ءجۇرiپ ءوتۋشiسi قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولعاندىعىن ماقتانىشپەن ايتۋ، ابىويى قالاي دەگەنمەن دە، بۇگiنگi ەمەس، كەلەر كۇندەردiڭ ۇلەسiنە قالىپ وتىر.
ەندi گومەر داستانىنا قايتا ورالايىق، داستان قاھارماندارى مەن باعزى تۇركiلەر اراسىندا راسىندا دا قانداي بايلانىس بار دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەپ كورەيiك.
ون جىلعا سوزىلعان سوعىستان كەيiن ترويا جالىن قۇشتى. ال ونىڭ اجالدان امان قالعان قورعاۋشىلارى جان-جاققا بىتىراپ باس ساۋعالاعان. ولاردىڭ اراسىندا ترويانىڭ گەكتوردان كەيiنگi باتىرى ەنەي دە بار ەدi. ەنەي جانە ونىڭ بiر توپ تايپالاستارى وزدەرiنە قونىس قىلار مەكەن iزدەپ ءجۇرiپ، اپەننين تۇبەگiنەن جاڭا وتان تابادى. وسىندا ولاردىڭ ۇرپاقتارى ريم قالاسىنىڭ نەگiزiن قالايدى، ال ول كەيiن ايگiلi ريم يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا اينالادى. مiنە، ەنەيمەن بiرگە ترويادان اپپەنينگە اۋعان وسى حالىق ەترۋستەر ەدi. ەترۋستەردiڭ اپەننينگە كiشi ازيادان قونىس اۋدارعانىن بۇگiنگi تاريح تا جوققا شىعارمايدى. كiم بiلەدi, ريمنiڭ نەگiزiن قالاعان ون ەكi تايپانىڭ باعزى تۇركi تiلiندە سويلەگەن تارماعىنىڭ وكiلi, بالكiم، وسى گومەر پوەماسىنداعى ەنەي - ءIناي باتىردىڭ ءوزi بولار؟!
ەگەر سۇلەيمەنوۆ بولجامى شىندىققا اينالىپ جاتسا، بۇلاي دا وي تۇيiندەۋ اسىلىق ەمەس-اۋ.

P.S.
بiز بۇل ماقالادا گومەر «يلياداسىنىڭ» ءوزi ەمەس، ونىڭ ادام جاندۇنيەسiنە، تانىمىنا، بۇگiنگi عىلىمنىڭ دامۋىنا اسەرi تۋرالى ءسوز قىلۋعا تىرىستىق. امانشىلىق بولسا، بۇل پوەما تەك ماكەدونسكيلاردى ەمەس، ءالi دە تالاي شليماندار مەن سۇلەيمەنوۆتەردi تاربيەلەپ شىعاراتىن بولادى. ءسوز سوڭىندا تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، يليون ماڭگiلiك بولماۋى مۇمكiن، بiراق «يليادا» ماڭگiلiك. ول - ادام قيالىنىڭ قۇدiرەتتiلiگiنە قويىلعان جەر بەتiندەگi ەڭ باياندى ەسكەرتكiشتەردiڭ بiرi.
2005 جىل.

"اباي-اقپارات"