Soghysqa sebep - súlular bayqauy

Soghysqa sebep - súlular bayqauy

Alapat tragediyalardyng keyde bolymsyz ghana sebepten bastalyp jatatyny bar. Áserge beyim qaysybir tarihshylar «aqiqaty anyzben astasqan beyresmy alghashqy dýniyejýzilik soghys» dep әspetteytin Troya qyrghyny da sonday oqighalardyng sanatyna jatady. Onyng tútanuyna, әriyne, adam kýlerlik jay ghoy, kәduilgi alma týrtki bolypty-mys. Kóne grek anyzdarynyng bayandauynda ol oqigha bylay órbiydi:
Birde qúdaylar mekeni Olimpte toy bolyp jatady. Ajaldy pende Peley men boyynda qúday qany bar Fetidanyng nekelesu rәsimine barlyq ajalsyzdar jinalady. Tek úrys-keris qúdayy Erida ghana búl saltanattan shet qalyp qoyady. Ózining toygha shaqyrylmaghanyna qatty yzalanghan ol kózge kórinbey kelip, olimpshilerding ortasyna syrtynda «eng súlu arugha» degen jazuy bar gesperida almasyn tastay salady. Osylaysha, kýtpegen jerden olimp arularynyng arasynda súlulyq bayqauy bastalyp ketedi. Eng súlu әiel retinde almany alugha Gera da, Afina da, Afrodita da yntaly, eshqaysysy ózin ózgeden әdemilik jaghynan tómen sanamaydy. Olar búl daudy sheshsin dep bas qúday Zevske jýgingen, biraq ol da basyna bәle tilep alghysy kelmeydi de, tóreshilikten bas tartady. Aqyr sonynda bәsekening týiindi sózin aitugha Troya patshasy Priamnyng úly Paris ortagha aldyrylady.
Gera onashada «Eger almany alugha meni layyqty dep tapsan, seni býkil Aziyanyng әmirshisi qylam» deydi. Ózi onsyz da patsha balasy Paris onday qúdiretti biylikten bas tartady.
Patshazada «Ózing qatysqan barlyq soghystardan jenimpaz bolyp shyghasyn, jәne eng dana adam bolasyn. Tek almany maghan berseng boldy» degen Afinanyng sózine de qúlaq aspaydy. Tek «Eng súlu әielding qúshaghy seniki bolady» degen Afroditanyng lebizine ghana jibiydi. Almany soghan úsynady. Óteuine jer betindegi eng súlu әiel Elenany alatyn bolyp kelisedi.
Al Elena búl kezde Sparta patshasy Menelaydyng әieli edi. Afrodita, Pariske aitqanynday, Elenany qalayda oghan qosudyng aila-sharghysyn jasap baghady. Nәtiyjesinde Spartagha qonaqqa kelgen Pariys, Menelay әkesi qaytys bolyp Kritke ketkende, ózi onsyz da kónip túrghan Elenany úrlap qashady.
Qaytyp kelgende zandy qosaghynyng ornyn sipap qalghan Menelay yzadan jaryla jazdaydy. Aghasy, Miykeny patshasy Agamemnongha endi ne isteuim kerek dep kenes salady. Ol býkil Elladanyng patshalaryn, olardyng jasaqtaryn jinap, Troyagha soghysqa attanudy úsynghan. Jәne múnday soghysqa qatysudan Elladanyng Elenaday aru qyzy ýshin bolatyn ýlken jarys qarsanynda ózara uaghdalasqan әmirshileri bas tarta almaytyn edi. Kezinde Elenagha ózderi de ghashyq bolghan, biraq «Elena kimdi tandasa da renishimiz joq, qayta oghan basyna qiyn kýn týskende kómekke keluge dayarmyz» dep sóz baylasqan olardyng sol bәseke-tartysta Elenanyng tandauy týsken Menelaygha kómektespeske sharasy joq-ty.
Troyagha soghysqa attanugha Elladanyng týkpir-týkpirinen 1186 keme, san myndaghan qosyn jinalady. Grek anyzy Troya soghysy osylay bastalyp edi deydi.

Soqyr aqyn

Gomer «Iliadasy» osy Troya soghysynyng qysqa ghana ýzigin jyrlaydy. Eger erinbey sanamalasaq, eki aigha jeter jetpes uaqytty, taghy da naqtylay týssek, 51 kýnin ghana mazmúndaydy. Eger soghystyng on jylgha sozyghanyn oilasaq, әriyne, búl kóp uaqyt emes. Áytse de, Gomer poemasynyng qúny búdan әste de kemimek emes. Qayta asqaqtay týsetin-dey.
Aqynnyng jyrgha ózek bolar oqigha tizbegin tandauyn osy poemanyng ghajayyp qaharmandarynyng biri Ahillding júldyzday jarq ete qalar jarqyn da shalt taghdyrdy tandauymen ghana salystyrugha bolady.
Ahillding Troya týbindegi soghysqa attanbauyna bolatyn. Onda ol úzaq ghúmyr kesher edi. Kýsh kernegen qayratty denesi әljuaz, beli býgilgen qarttyng qúr sýldesine ainalady. Úldary, nemereleri bolar edi. Biraq ol esimi ghasyrlardan ghasyrlargha kóshetin әigili Ahillge ainalmas-ty. Ómirge kelip-ketkenin kózi júmylghasyn-aq tarih týgili úrpaghy da úmytar kóp ajaldy pendening biri ghana bolyp qalatyn. Al soghysqa attansa, Troya týbinde úrpaqtardan úrpaqtargha әngime bolyp jalghasar úly erlikter jasamaq. Biraq mәngilik danqtyng óteuine ghúmyry qyrshynynan qiylugha tiyis. Ahill belgisizdikte ótetin úzaq ghúmyrdy emes, jalyndap janyp keter osy qysqa taghdyrdy qalaydy. Gomer jyrgha qosqan soghystyng eki aiy da osynday qysqa jәne osynday danqty. Adamzat barda «Iliada» da birge jasay bermek.
Tarih Gomerding qashan tuyp, qashan ólgenin dәl aityp bere almaydy. Biletinimiz, úly jyrshynyng kózi soqyr bolghandyghy. Áytse de, ol tuma zaghip bolmaghan sekildi. Óitkeni, «Iliadada» kóz janary sap-sau adamnyng ózi de bayqay bermeytin detalidar kezdesedi. Sosyn onyng bizding dәuirimizge deyingi 7-8 ghasyrlarda ghúmyr keshui mýmkin degen joramal bar. «Tarih atasy» Gerodot Gomer әigili poemalaryn «menen 400 jyldan astam búryn dýniyege әkelgen» dep jazady. Eger Gerodottyng ózining 484 jyly dýniyege kelgenin eske alsaq, aqynnyng ómir keshken mezgili b.d.d. 884 jyldan әrige ketpek.

Aqiqatqa ainalghan arman

Tarihshylar bertinge deyin Troya soghysyn qúr qiyaldyng jemisi sanap keldi. Olar Gomer «Iliadasynda» naqty tarihy oqighalar surettelgen degen pikir aityla qalsa, ol pikirding iyesine kýle qaraytyn.
Biraq akademik tarihshylardy óz izdenimpazdyghymen tyghyryqqa tirep, tipti eki qolyn kótertkizetin әuesqoylar qashanda tabylyp otyrghan. Tarih ghylymy ózining damuynda tek qasang faktilerge ghana sýienetin jogharydaghy «kabiynet ghúlamalarynan» kóri osynday birbetkey, óz joramaldaryna shýbәsiz senetin, sol joramaldaryn dәleldeude kózsiz batyldyqtargha da baratyn әuesqoylargha molynan qaryzdar.
Zertteushilerding osynday tobyna jatatyn әigili arheologtardyng biri Genrih Shliman (1822-1890) boldy. Ol Troyanyng tarihy ornyn tabudy bala kezinen armandady. Nemis qalasy Maklenburgte, protestant pastorynyng otbasynda dýniyege kelgen ol sheshesinen erte aiyryldy. Alty balamen qalghan әkesi ishimdikke qúmar, biraq Gomer shygharmashylyghyna jan-tәnimen berilgen jan edi. Ákesimen әngime-dýken ýstinde Genrih Troya turaly kóp súraytyn, eger onyng shynymen biyik qorghandary bolghan bolsa, olardyng jer qoynynda jatqanyn, olardy týbi ózining izdep tabatynyn jii aitatyn.
Genrihtyng jan-jaqty bilim aluyna joqshylyq mýmkindik bermedi. Ol on tórt jasynda dýkenge júmysqa túrdy, keyin tenizshi boldy, tipti birde kemeleri apatqa úshyrap, ólip te qala jazdady.
Taghdyr әrkimge әrqily qabilet-daryn beredi. Genrihtyng qabileti tilderdi tez ýirenip aluymen erekshelenetin. Oghan bir tildi emin-erkin mengerip aluyna alty apta molynan jetetin-di. Aghylshyn, fransuz, golland, ispan, portugal jәne italiyan tilderinde erkin sóileytin onyng keyin saudagha aralasqanda baghy janyp ketti deuge bolady.
Til bilu jәne ózining iskerligining arqasynda millionerge ainalghan ol dýniyening tasasynda qalyp qoyghan joq, qayta sol baylyqty bala kezgi armanyn iske asyrudyng kózi dep sanady. Endi millioner alpauyt әuesqoy arheologqa ainaldy.
Ol Gomer «Iliadasyn» qanshama ret sýzip oqydy. Basqa oqyrmandar, ishterinde ghalymdary da bar, nazar audarmaghan tústaryna zer sala ýnildi. Osylaysha, «Iliadagha» sýiene otyryp, oisha Troya tóniregining jaghrapiyalyq kartasyn jasady. Endi kishi Aziyanyng jaghalaularynan Gomer poemasynda surettelgen jerlerge úqsas oryndardy izdeuge attanu ghana qalghan bolatyn.
1870 jyldan 1873-ke deyin sozylghan qazba júmystary aqyry óz nәtiyjesin berdi. Týrkiya territoriyasyna qarasty Gissarlyq atty tóbening astynan Gomer epostarynda jyrlanatyn kóne qala Ilionnyng tabylghandyghy býkil әlemge jariya etildi.
Keshe ghana aqshasyn qayda shasharyn bilmey jýrgen әumeser ghoy dep kekete kýlgen kәsiby tarihshylar endi Shlimangha izetpen, qúrmetpen qaraytyn boldy. Bala kezgi arman aqiqatqa ainaldy. Alghashqy armangha aqyrghy demindi alghansha adal bola bilu -búl da erlik. Al ony iske asyra bilu erlikterding erligi ekendigine esh kýmәn joq.

Planetalar qaqtyghysy

IYә, kez kelgen mif sekildi Gomerding «Iliadasy» da adam sengisiz ghajayyp oqighalargha toly. «Iliadany» oqyghan oqyrmannyng mynau adamdar emes, qúdaylardyng soghysy ghoy deuine de bolady. Altyn almadan qaghylghan Gera men Afina grek jauyngerlerine qolghabys jasap baqsa, mahabbat qúdayy Afrodita әrdayym óz sýiiktisi Paristing jaghynda. Troyalyqtargha qol úshyn sozatyndardyng arasynda soghys qúdayy Ares pen «kýmis sadaqty Apollonnyn» da súlbalary arakidik jýz berip qalady.
Mine, Paris pen Menelay jekpe-jekke shyghuda. Menelaydyng auyr soqqylaryna Paris shydas bere alar emes. Nayzamen jasalghan súrapyl soqqydan onyng qalqany byt-shyt boldy. Al ózi bir jaghyna jyldam oiysyp qana aman qalghan. Endi Menelay nayza ornyna qylyshyn ala úmtylghan. Siltengen qylyshtyng jýzi Paristing dulyghasyna sart etip tiydi de tórtke bólindi. Qylyshsyz qalghan Menelay әp-sәtte Pariske jaqyndap keldi de, onymen ústasa ketti. Qara kýsh jaghynan da Menelaydyng Paristen basym ekendigi anyq bayqalyp túr. Ol Paristi dulyghasynyng beldiginen tartyp qylqyndyryp, dem ala almay bosang tartqan denesin grek jauyngerlerining tobyna qaray sýirey bastady. Osy sәtte óz sýiiktisining ayanyshty haline qarap túrugha jany shydamaghan Afrodita beldikti ýzip jiberdi. Jerge qúlap týsken Paristi Menelay nayzamen shanshymaq edi, mahabbat tәniriyasy búltqa ainaldy da, bylq-sylq deneni qorghap túmshalay qaldy. Menelay bolsa jana ghana taghdyry uysynda túrghanday bolghan ata jauynyng denesi qayda ekenin anghara almay abdyrap qalghan.
Qarap túrsanyz, rasynda da adam sengisiz oqigha. Al poemada kezdesetin Afina men Aresting ózara jekpe-jek qaqtyghysy qanshama! Zaty erkek soghys qúdayy ghoy demeseniz, nәzik jynysty Afinadan әrdayym kókala qoyday bolyp tayaq jep jýretin Areske tipti janynyz ashyp ketedi. Sonday-aq troyalyqtar jasaghyn jausatyp qyryp kele jatqanda Ahillding ókshesine batyrdyng óz sózin tyndamay qoyghanyna ashuly Apollonnyng Paristing jebesin turalap jiberui de poemadaghy ghajayyp kórkem tústardyng biri deuge bolady.
Biraq osynyng bәri de, qúdaylar soghysyn aitamyz, aqynnyng qiyalynan ghana tughan ghajayyptar ma? Olay bolmasa she?.. Troyanyng tarihta rasymen bolghanyn Shliman dәleldep bergen joq pa? Bәlkim, endigi sózdi arheologtan keyin astronom aluy kerek bolar. Shlimannan bir ghasyrday uaqyttan keyin osynday saualdar kónege kónil kózi qúmar taghy da bir adamdy mazalay bastady. «Eger Faetonnyng apatqa úshyraghanyn (búl da eski grek anyzy) astronomiya joqqa shygharmasa, onda Gomer «Iliadasynda» da osy qúralpylas oqighalar qosymsha jeli retinde surettelui mýmkin ghoy» degen oigha ketti ol.
Osy baghytta izdenis júmystaryn jýrgizgen ol óz joramalyna ýndes pikirlerdi kóne jazbalardan kezdestirdi: «Men Lukiannan «Iliadada» gharyshtyq drama bayandalady deytin óz boljamyma tirek taptym. Bizding dәuirimizding ekinshi ghasyrynda ómir sýrgen búl avtor «Astrologiya turaly» atty enbeginde (Astrologiya - astronomiya ghylymynyng atasy) Gomer eposyna óte baghaly týsindirme jasaydy:
«Onyng (Gomerdin) Venera (Afina) men Marsqa (Ares) qatysty bar ynta-shyntasymen jyrlaghandarynyng bәri de óz negizin dәl osy ghylym - astrologiyadan alghan. Shyntuaytyna kelsek, Gomerding býkil poeziyasyn tudyrghan Venera men Marstyng ózara qaqtyghysy bolyp tabylady».
Jogharydaghy joramaldyng jәne búl joldardyng avtory Imannuil Velikovskiy edi. Velikovskiy óz boljamyna dәiekti birinshi ghasyrdyng beymәlimdeu avtory Geraklitting «Allergoriyalarynan» da úshyratady. Búl enbeginde Geraklit «Iliadadaghy» qúdaylar soghysy planetalar qaqtyghysyn beyneleydi dep sanaytyn ózine deyingi oishyldardyng pikirine qarsy bolghan eken. «Demek, antika filosoftarynyng ózderi de Gomer «Iliadasynyn» qúr oidan shygharylmaghanyn, onda Kýn jýiesinde bolghan әldebir apattyng miftik tilmen bayandalghanyn biletin bolghany ghoy» deydi Velikovskiy.
Nesi bar, sonau alystaghy Kýn kózinde bolyp jatqan jarylystardyng myna Jerdegi adamdardyng da psihologiyasyna, densaulyghyna, tipti zamanauy ozyq tehnologiyagha deyin әseri tiyip jatatyndyghyn eskersek, Velikovskiy boljamynyng da әbden jany bar deuge bolady. Grek qúdaylarynyng bәri derlik planeta, ne olardyng serikteri bolyp tabylatyndyqtan, Gomer poemasynda jerdegi soghys pen gharyshtaghy alyp júldyzdar, olardyng ózara qaqtyghysy allegoriyalyq tilmen qatar surettelindi degen tújyrymdy qalay degenmen de esepten shygharyp tastay almaymyz. Al Velikovskiy boljamy rasynda da shyndyqqa sayatyn bolsa, onda búl degeniniz Gomer óz zamanynyng danyshpan aqyny ghana emes, ghúlama astronomy bolghan degen sóz ghoy. Basqasy basqa, Gomerdi dәl osynysy ýshin de býgingi aqyndargha ýlgi etuge bolady.

Troya súrapyly jәne týrkiler

«Iliada» tek arheologtar men astronomdargha ghana emes, til mamandaryna da tyng taqyryptar tauyp berdi. Shliman janalyghynan keyin Kishi Aziyagha kimderding kózi qúmarta, súqtana qaramady deysiz! Al olardyng arasynda qabileti jaghynan Shlimannan artyq bolmasa, kem emes daryndy jandardyng bolghany da anyq.
Jana janalyq, әriyne, kóp kýttirgen joq. 1880 jyldyng kýzinde oksfordtyq professor Archibalid Seys Londonnyng «Bibliya» qauymdastyghy aldynda ózining «Kishi Aziyadaghy hetter» atty leksiyasyn oqydy. Osylaysha, Gomer Troyasynyng izin ala, tarih sahnasyna qala emes, tútas bir halyq qayta shyqty. Onyng búdan 3,5 myng jyl búryn óz jazuy, imperiyasy bolghandyghy anyqtaldy. Ras, býgingi kýnderi hetter turaly әngime qylatyndardyng barlyghy derlik Gomer dastandaryn ainalyp ótip, «Bibliyagha» jýginuge qúmar. Hetter turaly olardyng órkeniyeti qayta ashylghangha deyingi birden-bir derek osy «Bibliyada» ghana saqtalghan edi deydi olar. Búl kezde oqylghanyna birneshe ondaghan jyldar bolghan kóne Mysyr jazbalary men Gomerding «Iliadanyn» jalghasy ispetti «Odisseyasyna» nege sýienbeydi eken, búl jaghy belgisiz.
Troya qyrghyny tarihshylar tarapynan «beyresmy alghashqy dýniyejýzilik soghys» dep bekerden-beker atalmasa kerek. Óitkeni, Troya týbindegi on jyldyq teketireske tek grekter men troyalyqtar ghana emes, tónirektegi úlystardyng barlyghy derlik qatysty. Olardyng biri grek jaghynda bolsa, endi biri troyalyqtar ýshin qynabynan qylyshyn suyrysyp jatty. Mine, Troya jaghynda soghysqan osy úlystardyng ishinde hetter de bar edi. Búl halyq turaly Odissey jer astyna týsip, ólilerding ruhymen әngimeleskende sóz bolady. Áriyne, arshyp ala bilseniz, anyz da aqiqattyng auylynan alys qonbaydy.
Býgingi til mamandary het tilin eng kóne ýndieuropa tilderining qataryna jatqyzyp jýr. Jәne búlay boluy, bir qaraghanda, zandy da sekildi. Degenmen kýmәndanugha da bolatynday.
Hetterdi prototýrkiler degen joramal búryn da aitylghan-dy. Múnday joramaldy negizinen Týrkiya ghalymdarynyng ústanghany belgili. Biraq olargha ýndieuropeistika tarapynan búl pantýrkishildik syrqaty degen ynghayda soqqy berildi. Áytse de, hetter men prototýrkilerdi tuystastyrugha degen talpynystar әli kýnge deyin siyrek te bolsa boy kórsetip qalady. Olardyng songhysyn qazaq aqyny Oljas Sýleymenov jasady. Ghalym aqyn ózining «Tariyhqa deyingi týrkiler» enbeginde keyingi shumerding «estýk - qúlaq», hetting «istam-ana - qúlaq», «istam-az - esitu» sózderin ózara baylanystyra kelip, búl sózderden býgingi týrki halyqtaryndaghy «esitu» sózi shyqty deydi. Rasynda da, shumer sózinen de, ýndieuropa tilderining tariyhqa mәlim eng bayyrghysy ispetti het sózinen de týrki sózining didary menmúndalap túr.
Aqyn týrkining «esitu» etistigining Bayyrghy Aldynghy Aziya men Bayyrghy Kishi Aziyada b.d.d. III mynjyldyqtyng ayaghy men II mynjyldyqtyng basynda qalyptasqanyn aita kelip, osy ónirde sol kezderding ózinde-aq býgingi týrki halyqtarynyng babalarynyng bir tarmaghy meken etti degen batyl boljam jasaydy. Al búl kezeginde Troya týbindegi qandy qyrghyngha boyynda býgingi qazaqtyng da qany bar baghzy babalarymyzdyng qatysugha mýmkindigi mol boldy degen taghy bir boljamgha úlasady. Ghalym aqyn hettermen nemese Gomer dastanynda aitylatynday ketelermen ghana shektelip qalmaydy, til ghylymy tarihyndaghy № 1 júmbaq sanalatyn etrusterding mol jazba múralarynan da týrki sózderining silemderin úshyrastyrugha tyrysady. IYә, aqyn «Sóz tórkini» enbeginde qaysybir etrus jazbalaryn taza týrki tilinde oqydy. Rimning negizin qalaghan onshaqty taypanyng ishinde bayyrghy týrki tilinde sóilegen taypa boldy degen boljam da bizding qazaq aqynynyng enshisinde. Amal qansha, qazaq týrkitanushylary aqynnyng búl batyl oy úshqyndaryna esh nazar audarar emes. Shamasy, olargha het nemese etrus ataulary eshtene aitpaytyn bolsa kerek. Baghzy týrkini Gomer dastandarynyng qaharmandarymen baylanystyratyn altyn kópirding birinshi jýrip ótushisi qazaq aqyny Oljas Sýleymenov bolghandyghyn maqtanyshpen aitu, abyoyy qalay degenmen de, býgingi emes, keler kýnderding ýlesine qalyp otyr.
Endi Gomer dastanyna qayta oralayyq, dastan qaharmandary men baghzy týrkiler arasynda rasynda da qanday baylanys bar degen saualgha jauap izdep kóreyik.
On jylgha sozylghan soghystan keyin Troya jalyn qúshty. Al onyng ajaldan aman qalghan qorghaushylary jan-jaqqa bytyrap bas saughalaghan. Olardyng arasynda Troyanyng Gektordan keyingi batyry Eney de bar edi. Eney jәne onyng bir top taypalastary ózderine qonys qylar meken izdep jýrip, Apennin týbeginen jana Otan tabady. Osynda olardyng úrpaqtary Rim qalasynyng negizin qalaydy, al ol keyin әigili Rim imperiyasynyng astanasyna ainalady. Mine, Eneymen birge Troyadan Appeninge aughan osy halyq etruster edi. Etrusterding Apenninge Kishi Aziyadan qonys audarghanyn býgingi tarih ta joqqa shygharmaydy. Kim biledi, Rimning negizin qalaghan on eki taypanyng baghzy týrki tilinde sóilegen tarmaghynyng ókili, bәlkim, osy Gomer poemasyndaghy Eney - Inәy batyrdyng ózi bolar?!
Eger Sýleymenov boljamy shyndyqqa ainalyp jatsa, búlay da oy týiindeu asylyq emes-au.

P.S.
Biz búl maqalada Gomer «Iliadasynyn» ózi emes, onyng adam jandýniyesine, tanymyna, býgingi ghylymnyng damuyna әseri turaly sóz qylugha tyrystyq. Amanshylyq bolsa, búl poema tek Makedonskiylardy emes, әli de talay Shlimandar men Sýleymenovterdi tәrbiyelep shygharatyn bolady. Sóz sonynda taghy da qaytalap aitamyz, Ilion mәngilik bolmauy mýmkin, biraq «Iliada» mәngilik. Ol - adam qiyalynyng qúdirettiligine qoyylghan Jer betindegi eng bayandy eskertkishterding biri.
2005 jyl.

"Abay-aqparat"