جوعارىدا تانىسقان 1-7-قۇجاتتاردان كەيىن، ىستەگى 245-252-ءشى پاراقتارعا تۇراردىڭ ستالينگە 1924 جىلعى 24 ساۋىردە جازىپ، ءوزىن ركپ وك مۇشەلىگىنە كانديدات رەتىندە كورسەتىپ قولىن قويعان حاتى تىگىلىپتى.  ونى 8-ءشى رەتپەن تاڭبالاپ، مازمۇنىمەن تانىسايىق.
№ 8 قۇجات

قۇپيا
ركپ وك-گە ستالين جولداسقا

«تۇركىستاندا قاجىر-قايراتىمدى اياماي ءبىر جىلدان استام ىستەپ، ەندى ركپ وك ەركىمەن كومينتەرندە «وتىرمىن»، ال تۇركىستاندا ءتۇرلى پەرتۋرباتسيالار (بۇل جەردە: شۇعىل وزگەرىستەر، ساپىرىلىستىرۋلار ماعىناسىندا - ب.ق.) ءجۇرىپ جاتىر، اتاپ ايتقاندا، رىسقۇلوۆتىڭ بولجالدى جاقتاستارى دەپ اتالاتىنداردى قايتادان قۋدالاۋ باستالدى. وسىلاي-اق  بولسىن. شاماسى، مۇنىڭ سەبەبى الدەقانداي «جاڭا» باعدار بەرىلگەندىكتە جاتقان شىعار.
بىراق مەن ايتسە دە تۇركىستاننىڭ ەداۋىر بايىرعى بولشەۆيك قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىمىن، سوندىقتان دا وك ساياساتىنىڭ وزىمە ايقىن ەمەس دەپ سانالاتىن تۇستارىنان وك-گە بىرقاتار سۇراق  قويۋعا بەل بايلادىم».  
وسىلاي باستاپ، تۇرار رىسقۇلوۆ ستالينگە قوياتىن بىرنەشە ءپرينتسيپتى ساۋالىن تۇجىرىمدايدى:

جوعارىدا تانىسقان 1-7-قۇجاتتاردان كەيىن، ىستەگى 245-252-ءشى پاراقتارعا تۇراردىڭ ستالينگە 1924 جىلعى 24 ساۋىردە جازىپ، ءوزىن ركپ وك مۇشەلىگىنە كانديدات رەتىندە كورسەتىپ قولىن قويعان حاتى تىگىلىپتى.  ونى 8-ءشى رەتپەن تاڭبالاپ، مازمۇنىمەن تانىسايىق.
№ 8 قۇجات

قۇپيا
ركپ وك-گە ستالين جولداسقا

«تۇركىستاندا قاجىر-قايراتىمدى اياماي ءبىر جىلدان استام ىستەپ، ەندى ركپ وك ەركىمەن كومينتەرندە «وتىرمىن»، ال تۇركىستاندا ءتۇرلى پەرتۋرباتسيالار (بۇل جەردە: شۇعىل وزگەرىستەر، ساپىرىلىستىرۋلار ماعىناسىندا - ب.ق.) ءجۇرىپ جاتىر، اتاپ ايتقاندا، رىسقۇلوۆتىڭ بولجالدى جاقتاستارى دەپ اتالاتىنداردى قايتادان قۋدالاۋ باستالدى. وسىلاي-اق  بولسىن. شاماسى، مۇنىڭ سەبەبى الدەقانداي «جاڭا» باعدار بەرىلگەندىكتە جاتقان شىعار.
بىراق مەن ايتسە دە تۇركىستاننىڭ ەداۋىر بايىرعى بولشەۆيك قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىمىن، سوندىقتان دا وك ساياساتىنىڭ وزىمە ايقىن ەمەس دەپ سانالاتىن تۇستارىنان وك-گە بىرقاتار سۇراق  قويۋعا بەل بايلادىم».  
وسىلاي باستاپ، تۇرار رىسقۇلوۆ ستالينگە قوياتىن بىرنەشە ءپرينتسيپتى ساۋالىن تۇجىرىمدايدى:
«1) بارىنەن بۇرىن تۇركىستانداعى تاپ كۇرەسى جايىندا. 1920 ج. سافاروۆ جولداستىڭ كوميسسياسى ءبىزدى «سولشىل» ساياساتتى جانە تۋزەمدىك حالىق اراسىنداعى تاپتىڭ جىكتەلۋدى باستاۋ ءۇشىن اۋدارىپ-توڭكەردى. سوسىن وسى سولشىل ساياساتتان ءدىني قاۋىمعا ۆاكۋفتاردى قايتارۋعا (اۋعانستاندا ۆاكۋفتار قازىر مەملەكەت قولىندا كورىنەدى), «قازيلەر» سوتىن ەنگىزۋگە، «ىقپالدى ادامدار» دەپ اتالاتىنداردى بيلىككە تارتۋعا  جانە ت.س.س. دەيىن كەرى شەگىندى (نەگىزسىز ەمەس وسىلارعا ەسەرلىك «دني» بەتتەرىنەن شوقاەۆ تا سىلتەمە جاساۋدا). وسى ءساتسىز «سولشىل» ساياساتقا بولا نەلىكتەن توڭكەرىستەر جاسالىپ، ودان ارعى ماقساتتار، جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان بىرقاتار بەلسەندى پارتيا مۇشەلەرى  زيان شەگۋگە ءتيىس؟  سودان بەرى ءبىز تۇركىستاندا ارتا تۇسكەن ساۋدا كاپيتالىنا پوزيتسيالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بەرە وتىرىپ، وڭعا سىرعىپ بارامىز. وسىلاي وڭعا سىرعۋىمىز ۇزاققا سوزىلا ما... ماسەلەن، وزبەك كوممۋنيستەرى مەن ساۋداگەرلەرى اراسىنا شەكارا جۇرگىزىلە مە، الدە ولار تاپ وسىنداي ميداي ارالاسىپ جاتۋعا ءتيىس پە؟ جالپى، تۇركىستاننىڭ ەڭبەكشى تابى وعان سۇيەنەتىن، ودان تىرەۋىش جاساۋعا بولاتىن كۇش رەتىندە باعالانا ما؟
2) قازاق حالقى اراسىنداعى «قوسشى وداعى» ازىپ، تاپسىزدانعان ۇيىمعا اينالدى. «قوسشى» وداقتارى مۇشەلەرىنىڭ جالعىز ماتەريالدىق ءبازيسى - جەر، ول، ارينە، بار جاقتا قايتادان بايلاردىڭ قولىنا كوشتى (سىرت قاراعانعا، ارينە، «جالعا الۋ» تۇرىندە), ال «قوسشى» مۇشەلەرى ءجاي عانا بۇرىنعى جالدامالى ۇلەسكەرلەرگە اينالدى. بۇل جايىندا قازىر ورتالىقتىڭ تاشكەنتتەگى قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن بەدەلدى بولىپ تابىلاتىن ج. قوجانوۆ راستاپ ءجۇر.  ... قوسشى وداعىن كىم بولسا سول سوۆەت اپپاراتىنا كىرىپ الۋدىڭ تاماشا ايلاسى رەتىندە پايدالانۋدا. ...«قوسشى» وداقتارى  ادامداردىڭ ءتۇرلى اۆانتيۋريستىك امالدارىن جاساۋىنا وسىلاي قىزمەت ەتە بەرۋ كەرەك پە...
3) نەلىكتەن تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى توپشىلدىق كۇرەس، ماسەلەن، وك-ءنىڭ ورتا ازيا بيۋروسى تاراپىنان جاساندى تۇردە قولداۋ تاۋىپ وتىر (مىسال - سوۆەتتەردىڭ 12-بۇكىلتۇركىستاندىق سەزى جانە ودان كەيىنگى  ساتتەر). ەگەر ءتۇرلى اعىم پىكىرىن سالىستىرا وتىرىپ دۇرىس جول تابۋ ءۇشىن، ءار شالعايدا بىرنەشە توپ بولۋى پايدالى بولسا، ەگەر بۇل ساياساتتىڭ بەلگىلى-ءبىر جۇيەسى بولسا، وندا بۇل ىسكە نەگە كەيدە پارتيادا ۇلكەن ءرول اتقارىپ جۇرگەن ساۋدا كاپيتالى مەن تۋزەمدىك بايلاردىڭ اگەنتتەرى تارتىلادى؟ مۇنداي وپپوزيتسيانى نەلىكتەن ءوز تابىمىز - جۇمىسشىلار ىشىنەن جاساماسقا؟..
4) ءبىزدىڭ كوسەمدەرىمىز - ۇلت ماسەلەسىنىڭ جولداس ستالين سەكىلدى تەورەتيكتەرى جانە باسقالار قازاقياداعى «الاش-وردانىڭ»، ازەربايجانداعى «مۋساۆاتيستەردىڭ» ۇكىمەتتەرىنىڭ، تۇركىستانداعى «قوقان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ» «كونتر-رەۆوليۋتسياشىلدىعىن» تالاي راستادى جانە س.س. بۇل جايىندا اپ-ايقىن ەتىپ ج.سافاروۆ جازدى. وسى ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قالعانىن، ولاردىڭ قازىر دە كونتر-رەۆوليۋتسيالىق جۇمىستارمەن شۇعىلدانىپ وتىرعانىن تىم بولماسا شوقاەۆتىڭ شەتەلدەن جازعاندارىنان كورۋگە بولادى. تۇركىستانداعى «سولشىل» بۇرىلىس كەزىندە (1920-21 جج.), قىزمەتكەرلەردىڭ «ينتەرناتسيونال» توبىن جاساۋ ماسەلە ەتىپ قويىلعاندا، سافاروۆ جولداس كۇللى دەرلىك وسى «الاش-وردانى» 1921 جىلى جەر رەفورماسىن، قوسشى وداعىن جانە پارتيانى باسقارۋعا تارتتى. قازىر فاكتىلەرمەن راستالىپ تۇر: بۇرىنعى  «الاش-وردا» ءوزىنىڭ ءۇش جىلعى تاباندى جۇمىسى ناتيجەسىندە قازاق بۇقاراسىن جاۋلاپ الدى، ولاردى ساياسي جانە رۋحاني بيلەپ وتىر، ال كومپارتيا ولاردىڭ مەيىرباندىعىمەن ارتتارىندا ولمەشىنىڭ كۇنىمەن سۇيرەتىلىپ ءجۇر. مەن بۇل ماسەلەنى تسكك-دا (ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىندا) كوتەردىم، جەتكىلىكتى فاكتىلەر ۇسىندىم، ءىستىڭ تاپ سونداي ەكەنىن دالەلدەيمىن. ...نەگە ءبىزدى سوندا وسى الاش-ورداشىلاردىڭ تالاپ، ازاپقا سالۋىنا  بەردى جانە قازىر دە بەرىپ وتىر؟ وسى ماسەلە بويىنشا مەن ماسەلە كوتەردىم، ءتيىستى ادامدارعا ايىپتار تاقتىم. پارتيا جۇرتشىلىعى سوتىنا ءتيىستى ادامداردى شاقىرامىن، ماعان تاعار ءوز  ايىپتارىن ايتسىن. «سوتتاسامىز» جانە «تازارامىز»، بىراق ناتيجە مىنانداي بولۋعا ءتيىس: ەڭبەكشىلەر مۇددەسى جانە پارتيا مۇددەسى بۇدان ءارى زيان شەكپەۋ كەرەك. سوندىقتان دا مەنىڭ ءىسىمدى «سۋكنو استىنا» سالۋعا بولمايدى. سونداي-اق ركپ وك سىرتىنا كەلىپ ءتۇرلى جالعان «ماتەريالداردى» قاساقانا بۇرمالاپ تىقپالاپ جۇرگەن ءتۇرلى «سىبىرلاقتارعا» دا توقتاۋ جاساۋ قاجەت. مەن وسى ماتەريالداردىڭ جاريالى سوتقا شىعارىلۋىن تالاپ ەتەمىن، ولارعا جاۋاپ بەرەتىن بولامىن. مۇنىڭ ءبارىن ناعىز پارتيا سوتى ارقىلى جانە ءباسپاسوز ارقىلى جاساۋعا بولادى. ەگەر مەنىڭ كىنالى ەكەنىمدى دالەلدەسە، ءتيىستى جازانى كوتەرەتىن بولامىن، بىراق «سىبىرلاۋشىلىق» پەن «ساياساتشىلدىققا» شەك قويۋ كەرەك.
5) سوڭعى كەزدەرى تۇركىستانداعى پاتشا ءتىلماشتارى دەپ اتالاتىندار تۋرالى ماسەلە وزەكتى تۇردە جارىققا شىقتى. ...پارتيانىڭ كوزقاراسىن انىقتاۋ كەرەك.
اتاپ ايتقاندا، قىدىراليەۆ تاريحى، مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ تاكتيكاداعى وتە ءساتسىز مومەنتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ول ونداعان جىل ءتىلماش بولدى، جاقسى جۇمىسى ءۇشىن ناگراداعا ۇسىنىلدى، پاتشا وحرانكاسىنا قاتىسى بار. مەندە مۇراعاتتاردان كەزدەيسوق ۇشىراتىلعان دوكۋمەنتتەر بار... ماسەلەن، قىدىراليەۆ مايداندا اياعىمنان جارالاندىم دەپ بارلىق جەردە ايتادى - وتىرىك. قىدىراليەۆ ەداۋىر ساۋاتتى ماقالالار جازادى، بىراق وعان مۇنى باسقالار دايىنداپ بەرەدى. بۇل جايىندا ءبارى بىلەدى. ەندەشە بىزگە نەمەنەگە مۇندا ستراۋس ساياساتىن ويناۋ كەرەك؟..
6) سوتسياليستىك قۇرىلىس كەزىندەگى ەكونوميكالىق ورتالىقتاندىرۋعا مەن قارسى ەمەسپىن. مەن تۇركىستانداعى ماقتا ونەركاسىبىن جانە يرريگاتسيانى ورتالىقتاندىرۋ جاعىندامىن. بىراق نەلىكتەن، ماسەلەن، يرريگاتسيا سالاسىندا تەك ورتالىق قىزمەتكەرلەرى (رىكۋنوۆ جانە باسقالار) باسقارۋعا ءتيىس؟ نەلىكتەن وندا بۇرىنعى وتارشىل ينجەنەرلەر مەن تەحنيكتەر توبى قانشا بولسا دا وتىرۋعا ءتيىس؟ بىراق نەگە بۇل ىسكە تارتۋعا جەرگىلىكتى ادامدار قابىلەتسىز دەپ سانالادى؟ نەلىكتەن وسى سالانى ادال جەرگىلىكتى قىزمەتكەر ارقىلى ورتالىقتاندىرۋعا بولمايدى؟ مەن مۇنىمەن ورتالىق قىزمەتكەرلەرىنە سەنبەۋ كەرەك دەمەيمىن. ارينە، ونداي وي مەندە جوق، بىراق، ەكىنشى جاعىنان، ءىستى جەرگىلىكتى ادامدارمەن بايلانىستىرۋ جايىن ايتامىن. نەلىكتەن ماقتا باسقارۋشىسى ج. مەجلاۋك نەمەسە رىكۋنوۆ جەكە ديكتاتورلىق جاساۋ ءۇشىن مەن ورنىمنان الىنۋىم كەرەك؟ جەكە اڭگىمە كەزىندە جج. كاركلين مەن سۆەتلوۆ ماعان ءبىز سىزبەن قىزمەت اتقارىسا الماعانىمىز، تەك ءسىزدىڭ تىم جىگەرلى جانە دەربەستىگىڭىز بولدى دەيدى، وسى ولارعا ۇنامايدى. تۇركىستاندا سوۆەت وكىمەتىن قورعاۋ قاجەت بولعان قيىن ساتتەردە مەنىڭ جىگەرىم، ارينە، كەرەك بولدى. ال جولد. كاركلين ماسكەۋدەگى ءبىر جەردە مەنىڭ كومەكشىم بولۋعا ءازىر ەكەنىن، ويتكەنى مەنىڭ سوعان لايىق ەكەنىمدى، بىراق تۇركىستاندا مەنىمەن جۇمىس ىستەي المايتىنىن ايتادى. نە بولدى؟ بۇل نەتكەن ويىن؟ وسى ءۇشىن توڭكەرىستەر جاساپ، ماعان كونتررەۆوليۋتسيالىق ەلەمەنتتەردى قارسى قويۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟ ...قىزمەتكەرلەردى ورىنسىز لاقتىرۋ جانە بۇرىن-سوڭدى بولماعان توپشىلدىق كۇرەس وتى تۇتاتىلۋدا. بۇل نە ءۇشىن جاسالۋدا؟ بۇل كىمنىڭ پايداسىنا جۇرمەك؟
7) مەن ءوزىمنىڭ جۇمىس ۋاقىتىمدا ج.رۋدزۋتاكتىڭ نۇسقاۋلارىنا سايكەس، جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرشاما بەلسەندىلەرىن بىرىكتىرۋ باعىتىنا ءتۇستىم... كەنەت وكىلەتتىلىك العان ج. راحيمباەۆ (ىسكەرلىگى جاعىنان - جولعا قويىلعاندى تەك قاۋساتىپ-بۇزا الاتىن، بىراق ءوزى ءىس جۇزىندە قابىلەتسىز، تەك قانا توپشىلدىق  بويىنشا مامان بولىپ تابىلاتىن ادام) كەلەدى. وزبەك ءشوۆينيزمى ويىنى باستالدى. ...ماعان قارسى شىققاندار مىنا ۇشتىك وداق بولدى دەپ سانايمىن: وزبەك ساۋداگەرلەرى، ءتىلماشتار جانە الاش-وردا ۇيىمى. ەگەر بولعان ءجايتتى تۇگەل ساراپتاپ شىقسا، ماسەلەنىڭ وسىلاي بولعانى راستالادى.  كەشە عانا كەلگەن، تۇركىستانمەن بەيتانىس الدەبىر ج. مەجلاۋك مەنىڭ تاعدىرىمدى - تۇركىستاننىڭ ءبىرشاما بايىرعى رەۆوليۋتسيالىق قايراتكەرىنىڭ  تاعدىرىن ويىنشىق ەتۋگە ءتيىس. مۇنداي ساياساتتى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟..
...مەندە باسقا سۇراقتار دا كوپ. بۇدان بالكىم ركپ وك مەنىڭ الدەبىر اۋىتقۋشىلىعىم بار دەپ قورىتاتىن شىعار. مەن قاندايدا-ءبىر ايىپتاۋلاردى ەستۋگە ءازىرمىن، قاي جاققا بولسا دا جەر اۋدارىلىپ بارۋعا دايىنمىن، بىراق كوممۋنيست رەتىندە، ءوزىمنىڭ وسى ساۋالدارىما جاۋاپ الۋعا ءتيىسپىن...
24 ءساۋىر 1924 جىل. ماسكەۋ. ت.رىسقۇلوۆ (ركپ وك مۇشەلىگىنە كانديدات)».
***
مىنە، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بەلگىلى دە بەلگىسىز حاتتارىنىڭ مازمۇنىمەن تانىستىق. سول كەزگى احۋالدى تۇسىنۋگە بۇل قۇجاتتاردىڭ جاردەم بەرەرى ءسوزسىز. تەك ولار الدەبىر قايتا باعالاۋ سىندى شەتىن ماسەلەلەر كوتەرۋگە سىلتاۋ بولماۋعا ءتيىس. مۇنى ءبىز ءبىر كەزدە «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا تالقىلاعانبىز.  مەن سوعان بايلانىستى «ۇلتتىق ىمىرا» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا بەرگەنمىن. سوندا تۇجىرىمدالعان كوزقاراستا قالۋدى ءجون سانايمىن.

بەيبىت قويشىباەۆ،
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ
ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
(سوڭى)
«اباي-اقپارات»