ءسوز باسى
قازاقتىڭ ءوز قۇندىلىعىنا باجايلاي قاراۋ داۋرەنى باستالدى. بۇل - ۇلتتىڭ دامۋ كەپىلى. بۇل - ماتەريالدىق يگىلىكتەن باس كوتەرىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا دەگەن نازارى اۋعاندىعى عانا ەمەس، ۇلت بولىپ قالۋعا عانا تىرىسپاي، دامۋعا ۇمتىلعانى!
وسى رەتتەن قاراعاندا، سوڭعى كەزدەرى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ءبىر ايناسى بولارلىق ايتىسقا قاتىستى ءار الۋان اڭگىمەنىڭ، سىن مەن ءمىننىڭ، تايتالاستىڭ شىعۋى - وسى سالاداعى قالىپتاسقان ءتۇزىلىستىڭ جەتكەن بەلگىلى ءبىر ساتىسىنىڭ جەتكىلىكسىز بولىپ، داعدارىپ، ەندىگى دەڭگەيدىڭ وعان الاسالىق ەتە باستاعانىن كورسەتەدى. تاقىرىپقا ارالاسۋىمىزدىڭ ءوزى دە وسى ءبىر ۇدەرىسكە (پروتسەسس) بايقاۋشى عانا ەمەس، قاتىسۋشى بولۋ دا ازاماتتىق پارىزىمىز بولعاندىقتان.

ءسوز باسى
قازاقتىڭ ءوز قۇندىلىعىنا باجايلاي قاراۋ داۋرەنى باستالدى. بۇل - ۇلتتىڭ دامۋ كەپىلى. بۇل - ماتەريالدىق يگىلىكتەن باس كوتەرىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا دەگەن نازارى اۋعاندىعى عانا ەمەس، ۇلت بولىپ قالۋعا عانا تىرىسپاي، دامۋعا ۇمتىلعانى!
وسى رەتتەن قاراعاندا، سوڭعى كەزدەرى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ءبىر ايناسى بولارلىق ايتىسقا قاتىستى ءار الۋان اڭگىمەنىڭ، سىن مەن ءمىننىڭ، تايتالاستىڭ شىعۋى - وسى سالاداعى قالىپتاسقان ءتۇزىلىستىڭ جەتكەن بەلگىلى ءبىر ساتىسىنىڭ جەتكىلىكسىز بولىپ، داعدارىپ، ەندىگى دەڭگەيدىڭ وعان الاسالىق ەتە باستاعانىن كورسەتەدى. تاقىرىپقا ارالاسۋىمىزدىڭ ءوزى دە وسى ءبىر ۇدەرىسكە (پروتسەسس) بايقاۋشى عانا ەمەس، قاتىسۋشى بولۋ دا ازاماتتىق پارىزىمىز بولعاندىقتان.
تىلىمىزدە بار «ايقاي-ۇيقاي» دەگەن قوس ءسوزدىڭ وسىنداي ۇردىسكە (تەندەنتسيا) قاتىستى تاۋىپ ايتىلعانىنا قايران قالاسىڭ: ايقاي - ۇدەرىستىڭ ءتۇرى، سىرتقى كورىنىسى، دىبىسى بولسا، ۇيقاي (ۇيۋ، ۇيقاسۋ، ۇيلەسۋ، جىمداسۋ) - ۇدەرىستىڭ مازمۇنى. شاماسى ءبىز بۇعان دەيىن قاي ۇدەرىستە دە «ايقايعا» ءمان بەرىپ، «ۇيقايدى» اياقاستى ەتتىك. «ايقاي» - دامۋدىڭ العىشارتى عانا ەكەنىن ەسكەرمەي كەلدىك. ءبىز ازىرگە تۇرگە عانا نازار اۋدارىپ كەلدىك. دامۋدىڭ باستى كورسەتكىشى ىلعي دا مازمۇننىڭ قولعا الىنۋىنان كورىنەدى. شاماسى، ەندىگى رۋحاني ءومىر مازمۇنعا ەرىكسىز نازار اۋدارتىپ وتىرعانداي ەل دامۋىنىڭ جاڭا دەڭگەيى مەن تالابىن قاجەتسىنۋدە. بۇل قاجەتتىلىك بارلىق سالا بويىنشا تالاپ ەتىلۋدە. سول سەبەپتى، بۇعان دەيىن وڭدى-سولدى جولى بولعان حالتۋرانىڭ ماڭدايىنا «تاس اتىلا» باستادى.ول،ءتىپتى، ءومىردىڭ بار سالاسى بويىنشا كورىنىس بەرۋدە. ەندەشە وسىعان وراي ءسوز وربىتەتىن ۋاقىت تا ءپىسىپ جەتتى. اسىرەسە، ۇلتىمىزدىڭ ىشكى رۋحى مەن قايراتىن، جىگەرىن شيرىقتىرىپ سىرتقا ايگىلەيتىن، تۇركىلىك دەموكراتيانىڭ ديالەكتيكالىق رۋحاني تۇرپاتىن پاش ەتەتىن ايتىس تۋراسىندا ءسوز قوزعاۋ سول ونەردىڭ تۇتۋشىسى (نوستيتەلى) رەتىندە مىندەتىمىز دە.

ايتىس - ادەبيەت پە؟
«قولدا وسكەن تۇيەنىڭ تايلاق اتى قالمايدى» دەگەن بار. حح عاسىرداعى تالاپ پەن بيىكتەن ايتىستى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە تانىپ، زەرتتەپ، قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ارەكەت ءوز عاسىرىنىڭ دەڭگەيىنەن قاراعاندا بارىنشا دۇرىس ءارى الەۋەتكە ساي ارەكەت بولاتىن. ناتيجەسىندە ايتىستىڭ كەڭەستىك مازمۇنى قالىپتاستى: بۇرىنعى اۋىل-اۋىل، رۋ-رۋ بولىپ قوس تاراپتان بولاتىن ايتىس ەندى اۋدان-اۋدان، وبلىس-وبلىس تۇرىندەگى تاراپتار تالاسىنا كوشتى، شارۋاشىلىق پەن قىرسىزدىقتى شەنەۋشى قۇرالعا اينالدى.قالاي دەسەك تە، بۇل جاعداي الەمدە سىياعى (انالوگى) جوق يمپروۆيزاتسيالىق ەجەلگى تۇركى ونەرىن ءوز قالپىنا كەلتىردى، ومىردەن ورنىن تاپتى، التى الاشتىڭ (قازاق-قىرعىزدىڭ) سايكەستەنۋ (يدەنتيفيكاتسيالىق) برەندى رەتىندە ءتۇزىلدى، ۇلتتىڭ ابىرويىن اسىردى، ونىڭ ەرەكشە قۇندىلىق ساپاسىن كورسەتتى.
ەستە جوق ەسكى زامانداعى دۋاليستىك ءومىر تۇرقىن مەن ديالەكتيكالىق ءومىر فيلوسوفياسىن پاش ەتكەن بۇل ونەر بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىنعى قالىپتاسقان دەيتۇركىلىك قوسكىندىكتى ءىن-ەن (ين-يان) تۇرعىسىنىڭ ناعىز ايگىسى بولاتىن. ودۇنيە مەن بۇدۇنيە، ءولى مەن ءتىرى، اق پەن قارا، ءتاڭىر مەن ءىڭىر، شىعىس پەن باتىس، جاز بەن قىس سەكىلدى پوليارلىق تاراپتاردىڭ باسەكەلىك تايتالاسى اۋەلدە جورالعى (ريتۋال) تۇرىندە تۋىنداسا، ول كەيىن ونەردىڭ نەگىزىنە اينالدى. بۇل - تۇركىلىك «ەكى جارتى - ءبىر ءبۇتىن» تۇجىرىمىنىڭ ناعىز دانالىق ەجەلگى «شوۋى» بولاتىن.
ءسويتىپ، ايتىستىڭ ارحايكالىق نۇسقاسىنىڭ ونەردەن جۋرناليستىك سىيپاتقا ۇلاسۋىنا كەڭەستىك زامانعا دەيىن-اق، قازاق ونەرىنىڭ التىن عاسىرى بولعان ءحىح عاسىر كىرىسكەن ەدى. قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەنى ورتاعا سالعان ءبىرجان-سارا ايتىسى سوعان دالەل. حح عاسىر سونى بەكىتتى، ايتىستى عاسىردىڭ باستى اقپارات قۇرالدارىنىڭ وبەكتىسىنە اينالدىردى. ايتىس تەلە-راديو قۇرالدارىنسىز وتپەيتىن بولدى. ءسويتىپ، ايتىستىڭ ادەبيەتتىك سىيپاتى جۋرناليستىك تۇرپاتقا تۇپكىلىكتى جول بەردى.
وتكەن عاسىرداعى ايتىستىڭ قالىپتاسىپ، ءوربۋى جەكەلەگەن ادام ەسىمدەرىمەن بايلانىستى بولسا دا، وعان باستى العىشارت سول كەزگى قوعامنىڭ قولىندا بولاتىن. حح عاسىر ايتىسىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىن كىمنىڭ ارقاسىندا دەسەك تە، ۇدەرىس وشاعىن مازداتقان جاعدايعا ءدال باعا بەرە الماس ەدىك. ەگەر دە ايتىستى جەكە ادامدارمەن بايلانىستىرساق، سول ادامداردىڭ توقىراۋىمەن بىرگە ايتىستىڭ توقىراۋىن دا مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى! ال، ونەر ەشقاشان توقىرامايدى، بەلگىلى ءبىر ساتىنى باسىپ ءوتىپ، كەلەسىسىنە وتەتىن ءولارا كەزەڭدى عانا باستان كەشەدى دە، الگى جەكە ادامدار ۋاقىت شاڭىن قاۋىپ، ءوز ميسسياسىن ورىنداعان كۇيى قالا بەرەدى. ال ونەر ءتۇرىن وزگەرتىپ، مازمۇنىن بايىتىپ، ساپالانىپ العا باسا بەرەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ايتىس تا سونداي ءبىر كەزەڭگە تاپ كەلدى.

ايتىس كاسىبي ونەر مە؟
بۇگىندە ايتىستان تابىس تابۋدىڭ جولعا قويىلا باستاعانىن، كەيبىر ايتىسكەرلەردىڭ ونداعان جۇلدە-كولىككە يە بولعانىن،ءتىپتى، ايتىس قوماقتى جۇلدە قورى بولسا عانا وتەتىنىن مويىنداي باستادىق.دەمەك، كازىرگى ايتىستىڭ كاسىبي ونەرگە قويىلاتىن باستى تالاپ - تابىس تابۋعا باعىتتالعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ارينە، كاسىبي ونەرگە اينالۋ سول ونەردىڭ اكادەميالىق ساپاعا كوتەرىلۋىنە نەگىز بولار دەگەن دامەدەن دە قۇر قالماسىمىز انىق.الايدا، ازىرگە ونداي ۇدەرىس تە، كورىنىس تە جوق. ايتىستىڭ تەوريالىق جاعىنان تولىق سىيپاتتاماسىن بىلاي قويعاندا، ايتىستىڭ كوركەمدىك جاعىن ساراپتاۋ بۇگىندە جولدا قالىپ، ءۇندىنىڭ سىيىرى سەكىلدى سىيىناتىن عانا جاعدايدامىز.
بۇگىنگى ايتىس نەگە جۇيەلى زەرتتەۋ ء(بىردى-ەكىلى ديسسەرتاتسيالىق تاقىرىپتىڭ بار ەكەندىگى ول تالاپقا جاتپايدى)  وبەكتىسى بولماي ءجۇر؟ نەگە اكادەميالىق ءبىلىم نىسانى بولماي ءجۇر؟ ول ادەبيەت پە، جۋرناليستيكا ما، سينكرەتتىك ونەر مە؟ قاراپايىم العاندا، نەگە ايتىستى باعالاۋ كريتەريى ناقتىلانباعان؟ ايتىس ۇدەرىسى نەگە بەلگىلى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىمەن عانا باعالانۋى ءتيىس؟ ايتىستىڭ جانر بويىنشا، مازمۇن مەن ۇيىمداستىرۋ تەتىكتەرى بويىنشا ناقتىلانعان تۇرلەرى نەگە جوق؟ بولسا نەگە جۇيەسىز؟ زامان قاجەتسىنىپ وتىرعان كاسىپتىك تالاپقا ايتىستىڭ ءوزى كوتەرىلدى مە، ءتۇر مەن مازمۇن كاسىبي ونەرگە لايىقتالدى ما؟ ايتىسكەرلەر ءوز قىزمەتىن نەگە كاسىبي تاريفپەن پۇلدايدى، ال ايتىستىڭ مازمۇنى نەگە اۋەسقويلىق سىيپاتتا؟ قاپتاعان بۇل ساۋالعا ايتىستىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەردى تۇقىرتۋ ءۇشىن ەمەس، اسىل قۇندىلىقتى ءبىر ساتى بولسا دا جوعارعى دەڭگەيدەن كورگىمىز كەلەتىندىكتەن تۋىنداتىپ، جاۋاپ ىزدەۋگە تاۋەكەل ەتىپ وتىرمىز. جانە دە، ايتىستىڭ بۇرىن مويىندالعان ادەبي سالاعا جاتاتىن ونەر ەكەندىگىنە ۇلكەن كۇدىگىمىز بولىپ وتىر...
ءبىز بۇگىندە ايتىستى سۋپەرونەر دەڭگەيىنە شىعارۋمەن دالباسالاپ ءجۇرمىز. ونىڭ سۋپەرونەر بولۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ءاربىر ونەر وزىنشە - سۋپەر! ايتىسقا وپپوزيتسيالىق تۇرپاتتى دا تىقپالايمىز، ادەبي كوركەمدىكتى دە كورگىمىز كەلەدى،ماسەلەنى اشتىرۋ ءوز الدىنا،ءتىپتى، سونى ايتىسپەن شەشكىمىز كەلەدى!؟ بۇل - ايتىستى دامىتۋ جولى ەمەس، ونى قولجاۋلىق ەتۋ كورىنىسى.
كازىرگى ايتىسقا قويىلاتىن باستى تالاپ: شىندىقتى جىرلاۋ، ادىلەتتى ايتۋ، پروبلەمانى اشۋ؟ كەشىرىڭىز، اق تەر-كوك تەر بولىپ، قارسىلاسىمەن شايقاسىپ وتىرعان ايتىسكەر نەگە شىندىققا باس قاتىرۋى كەرەك؟ ونى ىزدەيتىن دە، جىرلايتىن ادەبيەت بار ەمەس پە؟ ادىلەتتى ايتۋ دەيدى، ونى زەرتتەيتىن، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەتىن ساياساتتانۋ، قۇقىقتانۋ سەكىلدى قوعامنىڭ سالالارىنا قاتىستى ينفراقۇرىلىمدار جەتپەي مە؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ تاۋەلسىز ساياساتشىلار شە؟ وپپوزيتسيا شە؟ پروبلەمانى اشپاي، پارلامەنت نە ىستەپ ءجۇر؟ قىسقاسى، ءبىز ايتىسقا قوعامدى قۇتقارۋشىنىڭ  ءرولىن بەرىپ، ونى وپپوزيتسيا ەتىپ تە، ساياساتشى ەتىپ تە، ساياساتتانۋشى ەتىپ تە قويعىمىز كەلەدى.بىراق ايتىسكەرلەردىڭ ىشىنەن نەگە ازاماتتىق پوزيتسيانى بىلدىرەتىن سول سالالار بويىنشا ءبىر دە ءبىر ايتۋلى ازامات قوعامنان لايىقتى ورىن الماي ءجۇر؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ ايتىسقا قويىپ جۇرگەن تالاپتار جىيماسى (نابور) جۇيەسىز، ورىنسىز، جاسالىپ وتىرعان جاعداي لايىقسىز. الدا-جالدا قوعامدا اشىق پىكىر مادەنيەتى ورنىعىپ، دەموكراتيا قالىپتاسىپ جاتسا، ايتىسقا نە قالماق؟ ايتىستىڭ كازىرگى ميسسياسىنىڭ جالعاندىعى دا، بۇرىستىعى دا وسىندا.  
ايتىستىڭ اۋەلدەن قاراپايىم دا ۇلى ميسسياسى بار، ول پوەتيكالىق تايتالاسۋ عانا! سونىڭ ءوزى قازاقتىڭ قانشالىقتى دەموكراتيالىق ورشىتكىسى قانىنا سىڭگەن، باسەكەقۇمار (كونكۋرەنتوسپوسوبنىي) حالىق ەكەنىن ايگىلەيتىن قاسيەت! ايتىستىڭ سودان اداسپاعانى ابزال.

ايتىسكەر اقىن با؟!
جوق! ايتىسكەردىڭ اقىن بولۋى ونىڭ پوەزيا وكىلى بولۋىن مىندەتتەيدى. الايدا، ايتىسقا قاتىسۋ ءۇشىن پوەزيا وكىلى بولۋى مىندەت ەمەس. يمپروۆيزاتسيالىق ۇيقاس ءتۇزۋ قابىلەتىن پوەتيكالىق تالاپتىڭ ءبىرى دەسەك تە، ۇيقاس قۋىپ، تاقپاقتاتۋ (ريفمالىق ۇيقاستىرۋ دەپ ءتۇسىنىڭىز) پوەزيالىق تولىققاندى ءونىمدى بەرە المايدى. تاقپاقتاتۋ - ايتىستىڭ باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى، بىراق ايتىستى پوەزيا سالاسىنا قوساتىن قاسيەت بولا المايدى، باستىسى ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ايتىسقا يمپروۆيزاتسيالىق تاقپاقتاتۋدان دا قويىلعان زور مىندەت بار، ول - ايتىسۋ!   ايتىسۋ دەگەنىمىز - قارسىلاسپەن ۇيقاس جولداردى سۋىرىپ سالىپ جارىسۋ ەمەس، قارسىلاستىڭ ۇيقاستىرا ايتقان جولدارىنا تاپقىرلىقپەن قارسى جاۋاپ بەرۋ، پوەتيكالىق تويتارىس بەرۋ، دەمەك، ايتىستا پوەزياداعىداي تاقىرىپتى قاۋزاۋعا ەركىندىك جوق، قارسىلاستىڭ شاۋجايىنا تاۋەلدىلىك پەن سودان سىتىلۋ ۇدەرىسى بار. مۇندا جەكپەجەكتىك  سپورتقا ءتان داعدىنى قاجەتسىنەتىن تالاپ بار. قاي ايتىسكەر وسى جايتتى ءوز پايداسىنا تاكتيكالىق جولمەن شەشە الادى، ناتيجەگە سول جەتەدى.ال، پوەزيانىڭ ميسسياسى مەن جولى مۇلدەم باسقا، ول - پوەتيكالىق دانالىق، فيلوسوفيا. ال، ايتىس - پوەتيكالىق دەبات. ايتىسكەر ايتىس كەزىندە ءوزىن ونەرپاز رەتىندە ەمەس، سايىسكەر، كۇرەسكەر سەزىنەدى، ال اقىن ولەڭ جازۋ كەزىندە ءوزىن تۋىنداتۋشى سەزىنەدى. ەكەۋىن سالىستىرۋعا دا، ءبىر بىرىنە جاقىنداتۋعا دا، قارسى قويۋعا دا بولمايدى!
وكىنىشكە وراي، ءبىز ايتىسكەردى اقىن اتاۋ ارقىلى شىنايى پوەزيا وكىلدەرىنىڭ نانى مەن ميسسياسىن ايتىسقا جۇكتەپ، ادەبيەت پەن جۋرناليستيكانى شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. پوەزيا - ادەبيەت، ايتىس - پوەتيكالىق پىكىرتالاس. پوەزيا -- بولمىس، ايتىس -- ۇدەرىس! مۇقاعاليدىڭ ولەڭىنىڭ قالاي شىققانى ماڭىزدى ەمەس، ونىڭ ولەڭىنىڭ ءوزى ماڭىز! ال، ايبەكتىڭ ماڭىزدى  ولەڭى ەمەس -- ايتىسۋ ءساتى! شىنىن ايتقاندا، ايتىستىڭ ءماتىنى ايتىس بارىسىنداعىداي اسەرلى ەمەس، ونىڭ ۇدەرىستىگى دە،پوەزيا ەمەستىگى دە سوندا.
ۇدەرىس جوق بولسا - ايتىس تا جوق! ايتىس ۇدەرىستىڭ بولۋىنا تاۋەلدى. ال، پوەزياعا ۇدەرىستىڭ كەرەگى جوق، ونىڭ بويىندا جاراتۋشىلىق قاسيەت بار: قانشاما تىيىم سالساڭ دا، پوەزيا ءبارىبىر جارىققا شىعادى.پوەزيا بۇل جاعىنان بارىنشا تاۋەلسىز  اسپەكت.
سول سەبەپتى، ايتىستا باستى ماڭىزدى جايت ايتىس ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋعا كوپ نارسە تاۋەلدى. قارسىلاس ايتىسكەرلەر ءبىر بىرىنە ساي ما ساي بولسا، پوەزياعا بەرگىسىز ۇدەرىس تۋىنداپ، سول ءسات جاراتقاننىڭ جادىراعانىنداي سەزىنەتىن ۇدەرىسكە تولى بولماق. سول ءساتتى تاماشالاپ وتىرعان حالىقتى نەگە ايداساڭ دا، ورە تۇرەگەلەتىن ادام سەنگىسىز رۋح پايدا بولادى. سەبەبى، رۋحاني كۇش ارۋاقتا ادۋىن ۇدەرىستەن تۋىندايدى. قىسقاسى، ايتىس ۇدەرىس قانا ەمەس، ۇدەرىستى قوزداتۋشى ورشىتكى (كاتاليزاتور).  سول سەبەپتى دە، بىرىڭعاي «وپپوزيتسياعا كوشكەن» ايتىسقا وكىمەت جاسىرىن تۇردە تىيىم سالدى، سەبەبى، ايتىس ساياساتقا قول ارتا باستادى، وزىنە ءتان ەمەس مىندەتكە جۇگىنسە، كىم بولسا دا، نە بولسا دا وسىنداي كەدەرگىگە دۋشار بولار.

ايتىستاعى كريتەري نەگە بۇلىڭعىر؟
ايتىستىڭ ناتيجەسى ونىڭ بارىسىنا عانا ەمەس، باعاسىنا دا قاتىستى. بىراق ءبىزدىڭ ايتىستى باعالايتىن مولشەر، كريتەري جاعى قالاي؟ ايتىستىڭ شىنايى ماڭگى ميسسياسى - قوس تاراپتىڭ پوەتيكالىق تارتىسى، وي تالاسى، پىكىر قايشىلىعى. وسى جاعى باعالاۋ كەزىندە ەسكەرىلە مە؟ ءبىرىن ءبىرى سىيپالاپ ايتىسۋ - ايتىس ونەرىنە جات. ول الدىن الا جۇلدە الۋعا كەلىسكەندەردىڭ عانا قىلىعى.
راس، ايتىستا جەڭۋ ءۇشىن تاپقىرلىق پەن ءبىلىمدى تانىتىپ، ساياساتقا دا، قۇقىققا دا، باسقا تالاي تاقىرىپقا قارسىلاستى ارانداتۋعا بولادى،ونىڭ ءبىلىم-بىلىگىن كورسەتەتىندەي تامىرىن باسىپ، «قوراعا كىرگىزەتىندەي» سان الۋان تاكتيكا كەرەك. بىراق ايتىستىڭ ۇدەرىسىن ساياسي ۇدەرىس ەتكەن كەزدە ول ايتىس بولۋدان قالادى، ايتىسكەر داڭعازاشىل، پوپۋليست بولىپ شىعا كەلەدى. ال، ءبىز ايتىستىڭ اناسى ونەر ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!سوندىقتان ايتىسكەرگە ونەرپاز رەتىندە باعا قويىلۋى شارت، بەيرەسمي دەپۋتات رەتىندە ەمەس!
مۇنىڭ بارلىعى ايتىستى ۇيىمداستىرۋ تاكتيكاسىنىڭ دۇرىس قۇرىلۋىنا بايلانىستى. ال، ايتىسۋ تاكتيكاسى ايتىس جانرى مەن ءتۇرىنىڭ، مازمۇنىنىڭ باعالانۋ كريتەريىلەرىنە تىكەلەي تاۋەلدى. ءبىز كازىرگى ايتىستان جانردى دا، ءتۇردى دە، مازمۇندى دا اجىراتا المايتىن جاعدايعا تىرەلدىك. ءبىر ايتىستا قىز بەن جىگىت ايتىسى دا، تۇرە ايتىس تا، سۇرە ايتىس تا، جۇمباق ايتىس تا، قايىم ايتىس تا بىلىعىپ جۇرە بەرەدى. سودان كەلىپ، ونى باعالاۋ مۇمكىن ەمەس.
ءتىپتى، قازىلار القاسىنىڭ ءوزى جۇيەلەنگەن ايتىستى باعالاۋعا دايىن ەمەس، سەبەبى، ولار ءۇشىن ارنايى سەمينار وتكىزىلىپ، ناقتىلانعان كريتەريگە كەلىسىپ، ءاربىر باعا مولشەرى، شكالاسى جىكتەلگەن ەمەس. سول سەبەپتى، ايتىستى باعالاۋ اتاقتىلاردىڭ «دۋالى» ىسىنە اينالىپ كەتكەن. ايتىسكەرلەر 20-40 جاس اراسىنداعىلار بولسا دا، ولاردىڭ ونەرىن 60-تان اسقان اعا ۇرپاقتىڭ كوزىمەن قاراۋعا،باعالاۋعا ءماجبۇرمىز، سوندا بۇگىنگى ونەردى قولعا الىپ وتىرعان ۇرپاقتىڭ باعاسى قايدا؟ بۇگىنگى ۇدەرىستەن ول نەگە كەشىگىپ ءجۇرۋى كەرەك؟ ءوز زامانىنىڭ ونەرىن باعالاي المايتىن ءبىز نەگە پۇشايمان ۇرپاق تاربيەلەۋىمىز قاجەت؟
تاكتيكانىڭ ناقتىلانباعانىنان ءجۇرسىن ەرمان اۋەلى ايتىسكەرلەرگە «جۇرەتىن» ءدالىز انىقتاپ، نەنى ايتۋعا بولادى، نەنى بولمايدى دەگەن شارت قويۋعا ءماجبۇر. سەبەبى، ايتىس  ۇدەرىسى باستان جۇيەسىزدىككە ۇرىنعان، سونىڭ تەرەڭ جىراسىنان شىعارۋ ءۇشىن، ۇيىمداستىرۋشى ىلعي دا «توتەنشە شارا» قولدانۋعا ءماجبۇر، سيتۋاتسياعا قاراي ايتىستىڭ ۇدەرىسىنە الدىن الا العىشارت قويۋعا داعدىلانعان. بۇل ايتىستىڭ كولەڭكە ەرەجەسى بولىپ كەتكەن!؟
ايتىستاعى باستى تالاپ ەكى قارسىلاستىڭ ءبىر بىرىمەن سايىسۋى بولۋى كەرەك، باعالاناتىن كريتەري دە سول بولعانى ءجون. ەگەر دە وسىلاي باسىن اشىپ الساق، ايتىسكەرلەر پوپۋليستەنىپ، ارزان ابىرويعا شاۋىپ، ايتىستى داڭعازاعا اينالدىرىپ، بيلىكتىڭ «تىيىمىنا» ارانداتپاس ەدى.ۇيىمداستىرۋشى الدىن الا «ءدالىز ورناتپاس» ەدى.
ءبىر قىزىعى، ايتىستى بەلگىلى اقىندار مەن ادەبيەتشىلەر عانا باعالاۋدى مونوپوليالاپ العان. ونى نەگە تاپقىرلىقتى مەڭگەرگەن كۆنشىلار، اۋەزىن اجىراتۋ ءۇشىن مۋزىيكاشىلار، كوركەمدىگىن انىقتاۋعا ادەبي سىنشىلار عانا ەمەس، جۋرناليستەر مەن ساياساتتانۋشىلار سەكىلدى ءتۇرلى قوعامدىق ساراپشىلار باعالاماسقا؟ ويتكەنى، ايتىس - سينكرەتتىك ونەر عانا ەمەس، سينكرەتتىك ۇدەرىس قوي! سەبەبى، ايتىسكەر - ۇيقاس قۇراستىرۋشى عانا ەمەس، تاقىرىپتى اشاتىن الەۋمەتتانۋشى، دومبىرا ۇستاعان ونەرپاز، ءارى بەرىدەن سوڭ ساحناعا شىققان ارتيست،ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە  شوۋمەن! ەڭ باستىسى، ايتىسكەر - تۇتاسقان تاقىرىپتان جۇرتتى دا اداستىرمايتىن، ءوزى دە اداسپايتىن پوەتيكالىق يمپروۆيزاتور-جۋرناليست. كريتەريلەر دە وسى اسپەكتىلەردى قامتۋى ءتيىس ەمەس پە؟!

ايتىس قايىرشى ما؟
ايتىستى ۇيىمداستىرۋداعى باستى ماسەلە - قارجىنىڭ جوقتىعى. كىم دە كىم سول قارجىنى تاپسا، ايتىس سونىكى بولاتىنداي احۋال ورنىققان.سوندىقتان دا ۇيىمداستىرۋشى ايتىسكەردى ىرىكتەۋگە زور قۇزىرى بار دا، ءوز شارتىن ولارعا قويىپ، ايتىسكەرلەردى ايتىسقا ەمەس، ۇيىمداستىرۋشىعا قىزمەتشى بولاتىنداي اۋان قالىپتاسىپ وتىر. ونى جۋىرداعى «مەن بالەنشەنى قوناەۆتىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى ايتىستان سىزىپ تاستادىم!» دەگەن وكتەم ءۇننىڭ ءوزى كورسەتەدى. بۇل - ايتىستىڭ سۋبەكتىسى بولعان ۇلتتىڭ ءوز ونەرىنەن اجىراعاندىعىن بىلدىرەتىن جايت.
شىن مانىندە ايتىسقا كەمىندە ءۇش تاراپتان قارجى ءبولىنىپ، ونىڭ دامۋىنا اعىل-تەگىل اقشانىڭ بولۋى كەرەك: مەملەكەتتىك تاراپتان ارنايى گرانت ءبولىنۋى بولماسا جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ حالىق شىعارماشىلىعىن ونەرىن دامىتۋعا بولىنەتىن بيۋدجەتى ەسەبىنەن قارجىنىڭ ءتيۋى; ايتىستىڭ بۇگىندە بارلىعى دەرلىك تەلەارنادا كورسەتىلەتىندىكتەن جارناما كوزىنەن تۇسۋگە ءتيىس تابىس; ءۇشىنشىسى -دەمەۋاقى.
ءبىر قىزىعى، ايتىس -  بۇعان دەيىن ءتيىپ-قاشىپ بولماسا، جەكە قارجى كوزىنەن عانا قورەكتەنىپ كەلگەن قازاق ونەرى. بۇل جاعىنان ونىڭ باسقا ۇلتتىق ونەرگە قاراعاندا جولى بولعان: جىر دا، تەرمە دە، ءداستۇرلى ءان مەن كۇي دە جەتىمنىڭ كۇنىن كەشكەلى قاشان! ەبروپالىق بالەت پەن وپەرا بولسىن، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن كۇن كورەتىن دراما بولسىن، ايتەۋىر، ۇلى دالا ءۇشىن بۇرالقى ونەردىڭ بۇگىندە تورگە شىعىپ، ءتول ونەردىڭ تابالدىرىققا ىعىسقانى ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپ. ال، ءورىستىلدى عانا تەلەتۋىندىلارعا جارناما جايعاسىپ، قازاقتىلدى كورەرمەننىڭ جارنامالىق اقپارات الۋ قاقىسىنان جۇرداي بولىپ كەلە جاتقانى بەس رەت شاقىرىلعان ماجىلىستە دە، سونشا رەت جاساقتالعان سەناتتا دا ءبىر دە ءبىر رەت قولعا الىنباعاندا، تەلەايتىسقا كىم جارناما بەرسىن؟! تەلەايتىستىڭ قارالىمى (سموترەبيلنوست) قانشا جوعارى بولسا دا، ەلدەگى قازاقى تەلەكورسەتىمگە دەگەن مۇددەلى كوزقاراستىڭ ەشبىر تاراپتان جوقتىعىنىڭ ۇيىسقان كيىزدەي تۇتاسىپ تۇرعانى - ءوز الدىنا ءبىر تۇلىك ماسەلە.
ءسويتىپ، ايتىستىڭ بۇعان دەيىنگى حالى مەملەكەت تاراپىنان دا، مەملەكەتتىك يدەولوگيا جاعىنان دا قاراجاتتاناتىن سالاعا جاتقىزىلماي كەلگەسىن، «ايتىستى كىم اسىراسا، ايتىس سونىكى» دەگەن پرينتسيپ ورنىقپاي قايتسىن! شىنىندا دا، ايتىستىڭ قارجىلانۋى قايىرشىلىق سىيپاتقا اۋىسقان. قول جايىپ ءجۇرىپ، جاناشىرلار ايتىس وتكىزەدى دە، سونىڭ وتەۋىنە ولار وزدەرىن سول ايتىستىڭ قوجايىنى سەزىنىپ شىعا كەلەدى. ءبىر جاعىنان قازاقى ورتا ءۇشىن ول جازىلماعان زاڭعا اينالىپ كەتكەندەي، ادىلەت سەكىلدى...
دەسەك تە، ساحناعا ايتىس ەمەس، ونداعان ماشينا شىعىپ كەتەتىنىنە قاراپ، دەمەۋاقىمەن دە ايتىستىڭ ەركىن كۇن كورۋىنە مۇمكىندىك بار ەكەن دەپ قالاسىڭ.شىنىندا دا، ايتىسقا ءبىر مارتە جۇمسالعان قارجىعا جازۋشىلار وداعىنا مۇشە اقىن-جازۋشىلار اراسىندا كونكۋرس وتكىزىلسە، قانشاما ادەبي تۋىندى جازىلار ەدى دەگەن ساۋال قويساق، بىرەۋدىڭ قالتاسىنا قول سۇققانداي بولارمىز، بىراق قانشاما رۋحاني دۇنيەگە يە بولار ەدىك دەگەن وسپادار وي سانامىزدى ءبارىبىر وسىپ-اق وتەدى. ال باس-اياعى ءبىر-ەكى ساعات ايتىسىپ، پىلدەي ماشينا مىنەتىن ايتىسكەرلەر تۋىندىسى ۇلتتىڭ قانداي قاجەتىن وتەۋدە دەگەن ماسەلە ءبارىبىر جۇرتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەنى راس. سەبەبى، «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەمەكشى، ايتىسقا جۇمسالىپ جاتقان قارجى ايتىسكەرلەرگە كەتىپ جاتىر ما، ايتىسقا كەتىپ جاتىر ما دەگەن ساۋالدى قوياتىن ۋاقىت تا كەلدى. ەگەر ايتىسقا كەتىپ جاتسا، الگى شىعىننىڭ سوماسى بۇگىندە ەڭ بولماسا ءبىر قالادا ايتىسقا ارنايى ءبىر ساراي سالاتىنداي قارجىعا تەڭەسەر ەدى...
ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى -  ءومىر تالابىنىڭ ونەرگە سايكەس باعالانۋىن باعامداۋ جاعى.  سەبەبى، جۇلدە رەتىندە ساحناعا شىعىپ  جاتقان ماشينالار ايتىسقا ەمەس، سونى بولىسۋگە جەلەۋ رەتىندە ءوتىپ جاتقانداي اسەر بار. ونەردىڭ العا باسۋى مەن دامۋىنان گورى، ونىڭ داڭعازاعا اينالۋى باسىم. ايتىستىڭ ساۋداعا اينالۋى  بارعان سايىن كوزگە تۇسۋدە. ايتپەسە، ايتىس بيۋدجەتى ءمولدىر بولار ەدى، ول جايىنداعى ىشكى داۋ سىرتقا شىقپاس ەدى. ايتىسكەرلەردىڭ ونەراقى قورى  (گونورار) مەن جۇلدەلىك قوردىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي بولۋىنا نە تۇرتكى؟ ۇتىلسا دا، قارسى جاق ونەر كورسەتپەي مە؟
ءتىپتى، جۇلدەنىڭ نەگە ماشينامەن ولشەنەتىنى دە تۇسىنىكسىز. ەڭ بولماسا، ءار ايتىسقا ءبولىنىپ جاتقان جۇلدەنى قارجىلاي سالىپ، ونىڭ قۇرىعاندا بەستەن ءبىرىن ايتىستى دامىتۋعا قورلاندىرعاندا، بۇگىندە ايتىستىڭ دەڭگەيى دە، ونىڭ اينالاسىنداعى احۋال دا باسقاشا سىيپاتقا يە بولار ما ەدى؟ بالكىم، بۇگىندە ايتىس ىرگەلى ونەر وشاعىنا اينالىپ، وعان سايكەس ينفراقۇرىلىم قالىپتاسقان بولار ما ەدى! سوندا ايتىس قايىر سۇراۋ شاراسىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، الەمدىك كاسىبي شارالارعا ءتان، پروموۋشن، پروديۋسۋرا سەكىلدى ينفراقۇرىلىمدىق زامان تالابىن يگەرەر مە ەدى؟ بالكىم، سوندا ايتىس كىم كورىنگەننىڭ ءاجۋاسىنا (قازاقتىلدى سىقاق ورتاسى بىلاي قالىپ، ءورىستىلدى «ناشا كازاشا» دا ءاجۋالاي باستادى ەمەس پە؟) اينالماي، سۇيكىمدى دە سۇيىكتى ونەرگە اينالار ما ەدى؟! ايتىسىمىز ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەردىڭ ۇلكەن ورشىتكىسى بولىپ، ءوزىمىز تۇگىلى وزگەنى تامساندىرار ما ەدىك؟! بالكىم، سوندا عانا ادىلەت سۇيگىش ايتىستىڭ وزىندە ادىلەت ورنار!

ءسوز سوڭى
سونىمەن، ايتىس تۋرالى ايتىس تاعى دا شاڭ بەردى. بۇل جولى ول داقپىرتپەن بىتپەي، دايەكتى ويعا جەتەلەسە ەكەن دەگەن تىلەگىمىز عانا بار. بار نيەتىمىز - كورىنگەنگە كۇلكى بولماي، شىنايى رۋحاني تۇزەلۋگە بەت بۇرساق ەكەن. ۇلتتىق ونەردىڭ احۋالى - ۇلتتىڭ رۋحاني دەڭگەيىن عانا ەمەس، وعان دەگەن ەلدىڭ ەڭسەلى ساياساتىن بىلدىرەتىن ينديكاتور. ايتەۋىر، تاۋەلسىز ەلگە ءتان تاۋمەندى بولساق ەكەن...
«اباي-اقپارات»