سوزاق كوتەرىلىسى
«...مەملەكەتتiڭ تiزەگە سالعان زورلىقشىل ساياساتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاعا تولى قارسىلىعىن تۋعىزباي قويمادى. جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا رەجيمگە قارسى بوي كورسەتۋدەن تايىنبايتىندار كوبەيە ءتۇستi.
1929-1931 جىلداردا شارۋالاردىڭ 380 رەت بۇرق ەتە قالعان بۇلiگi مەن كوتەرلiسiنە 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى.سولاردىڭ ەڭ iرiلەرi:
سوزاق، ىرعىز، اقسۋ، ابرالى، اداي، قاراقۇم جانە باسقالار ەدi.
ءبارi دە قىزىل ارميانىڭ قارۋلى اسكەرiنiڭ كۇشiمەن اياۋسىز باسىپ جانشىلدى...»
(نۇرسۇلتان نازارباەۆ، 1996 جىلى، 17 جەلتوقساندا تاۋەلسiزدiكتiڭ 5 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا جاساعان بايانداماسىنان.)
1930 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستاندى سول كەزدەرى باسقارىپ تۇرعان ف. ي. گولوششەكين ي. ۆ. ستالينگە جازعان جابىق حاتىندا بىلاي دەدى:
«...مەملەكەتتiڭ تiزەگە سالعان زورلىقشىل ساياساتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاعا تولى قارسىلىعىن تۋعىزباي قويمادى. جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا رەجيمگە قارسى بوي كورسەتۋدەن تايىنبايتىندار كوبەيە ءتۇستi.
1929-1931 جىلداردا شارۋالاردىڭ 380 رەت بۇرق ەتە قالعان بۇلiگi مەن كوتەرلiسiنە 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى.سولاردىڭ ەڭ iرiلەرi:
سوزاق، ىرعىز، اقسۋ، ابرالى، اداي، قاراقۇم جانە باسقالار ەدi.
ءبارi دە قىزىل ارميانىڭ قارۋلى اسكەرiنiڭ كۇشiمەن اياۋسىز باسىپ جانشىلدى...»
(نۇرسۇلتان نازارباەۆ، 1996 جىلى، 17 جەلتوقساندا تاۋەلسiزدiكتiڭ 5 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا جاساعان بايانداماسىنان.)
1930 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستاندى سول كەزدەرى باسقارىپ تۇرعان ف. ي. گولوششەكين ي. ۆ. ستالينگە جازعان جابىق حاتىندا بىلاي دەدى:
«... اقپاندا ءبىز ءۇش ءىرى بۇقارالىق قارۋلى كوتەرىلىسكە كەزدەستىك. بىرىنشىدەن-سىرداريا وكرۋگىنىڭ سوزاق اۋدانىندا. اۋدان مالدى، رۋلىق قاتىناستار وتە كوپ ساقتالعان. ءدىنباسىلاردىڭ ىقپالى كۇشتى جانە تاشكەنتتەگى ۇلتشىل باسشىلىقپەن تىعىز بايلانىستا. پارتيا-سوۆەت جۇمىسىنىڭ السىزدىگى جانە بۇرمالاۋلار بەلەڭ الىپ كەتتى. بۇل كوتەرىلىسكە مىناداي جاعدايلار ءتان: قۇبىلىس باسشىلارى ءبىر اۋعاندىق قاتىسقان بايلار جانە يشاندار: مۇقيات دايىندىق ەكى ايدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلگەن. كوتەرىلىسكە حالىقتىڭ كوپشىلىگى تارتىلدى، ولارعا اۋدان كوممۋنيستەرىنىڭ ەداۋىر بولىگى دە قوسىلدى. ۇيىمداستىرۋ ۇرانى ءدىني: «اللانىڭ اتىنان!»، «بايلارعا قارسى سوۆەت زاڭدارىن قولدانۋعا تيىم سالۋ» بولدى. ارميانى رۋلىق پرينتسيپپەن، ءاربىر قاتىسۋشىلار رۋباسى بايلاردىڭ قولداۋىمەن ۇيىمداستىرۋ، اسكەري شايقاستاعى جانقيارلىق.
ءبىزدىڭ جاعىمىزدان 50-گە تارتا ادام ءولدى جانە ازاپتالدى. ولار جاعىنان 400-دەن استام شىعىن بولدى.
ولاردىڭ جاعىنان باسقا اۋدانداردىڭ حالقىن تارتۋعا بايلانىستى جۇرگىزىلگەن كوپ جۇمىستى ءبىز دەر كەزىندە بوگەدىك. بۇل بانديتتىك باس كوتەرۋلەردى بىزدەر جويىپ جىبەردىك. بۇل اۋداندارعا ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە بۇقارالىق جۇمىستار جۇرگىزۋ ءۇشىن كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر جونەلتىلدى» (الماتى ساياساتتانۋ جانە باسقارۋ ينستيتۋتى جانىنداعى پارتيا ءارحيۆى. 141-ق، 1-م، 2948-ءىس. 44-پ. ەسكەرتۋ، الدا وسى ارحيۆ قورلارىنان دەرەكتەر ۇسىنىلادى)
ف. ي. گولوششەكين « كۇن كوسەمگە» وسىنداي ماتىندەگى اقپارات اتتاندىرعانىمەن، الدەنەدەن مازاسىزدانعانداي ەندىگى جەردە ماسكەۋدە وتىرعان باسقا دا سەنىمدى «قولشوقپارلارىنا» ەكىنشى ءبىر مالىمەت جىبەرتكىزدى. ونىڭ ءماتىنى مىناداي:
«بك(ب) پ وك ج. ج. ستالينگە، مولوتوۆقا، كاگانوۆيچكە، سميرنوۆقا 1930 ج. 21 ءساۋىر
ولكەدەگى بارلىق كەدەرگىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى - قازاق اۋىلدارىنداعى كەدەرگىلەر بولىپ وتىر. ءبىرسىپىرا جەرلەردە كوتەرىلىستەر بوي كوتەردى.
... ۆ/ قوزعالىستاردىڭ وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان تومەندەگىدەي رەتپەن باستالعانى ءمالىم; قاراقالپاقستانداعى تاقتاكوپىردە - 27 قىركۇيەكتە، سىرداريا وكرۋگىندەگى بوستاندىقتا - 29 قىركۇيەكتە، قوستاناي وكرۋگىندەگى باتپاققارادا - 1 قاراشادا، سىرداريا وكرۋگىندەگى سوزاق اۋدانىندا - 7 اقپاندا، اقتوبە وكرۋگىندەگى ىرعىزدا - 25 اقپاندا، الماتى وكرۋگىندەگى سارقاندتا - 26 ناۋرىزدا باستالدى. قازىر باندالار قىزىلوردا وكرۋگىنىڭ قاراقۇمىندا شوعىرلانۋدا. سونىمەن ۋاقىت تۇرعىسىنان قارار بولساق، قوزعالىستىڭ بۇلايشا ەتەك الۋىن تەك قانا كوللەكتيۆتەندىرۋدەگى قاتەلىكتەرمەن بايلانىستىرۋعا بولمايتىنىن كورسەتەدى...»
(141 ق. ، 1-ت. ، 2948-ءىس، 108-ءىىى -پ)
ال ەندى سوزاقتان شىققان كوتەرىلىس شىنىندا دا «جاي بۇرق ەتە قالعان» «بىردەمە» ەمەس ەدى.
مىنە، «مى يز چك» كىتابىنداعى انىقتاما:
«پوسلە وتەزدا يشانا ي زناحار اسادۋللا ناپراۆيليس ۆ اۋل بابا-اتا ك مۋللە ساپار حودجە. ۆسكورە سيۋدا جە پريەحالي ۋتامىش، مۋرزاحمەت، ساعىندىق، ۋستراك، يمانبەك، يبراي - بىۆشيە بوگاتەي سۋزاكسكيح اۋلوۆ. نا سۆوەم نەلاگالنوم سوبراني، پرەدسەداتەلەم كوتوروگو بىل سۋلتانبەك، وني پرينيالي رەشەنيە: ناچات ۆىستۋپلەنيە پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ دني ۋرازى. زاتەم رازەحاليس پو دومام، چتوبى دوۆەستي دو ۆەرنىح ليۋدەي پرينياتىە رەشەنيا. ۆ دۆەنادتساتوم زاگوۆورچيكي سوبراليس ۋ بايا الي شاگيروۆا، ۆ ترينادتساتومۋ بايا ۋتكەنباەۆا، ۆ چەتىرنادتساتوم يح ۆسترەچال باي كەنجەعارى تۋرسۋمباەۆ.
وبراششەنيە ك ۆەرۋيۋششيم مۋسۋلمانام بىلو رازمنوجەنو ي رازوسلانو اۆتوريتەتنىم يشانام ي مۋللام سۋزاكا، كارناكا، سارى-سۋ، ۆ درۋگيە رايونى. يز سارى-سۋ ۋجە پريشلو وتۆەتنوە پيسمو، ۆ كوتوروم ۆىراجاەتسيا گوتوۆنوست پريسوەدينيتسيا ك ۆىستۋپلەنيۋ سۋزاكسكيح باەۆ...» (124-بەت)
بۇل اسا قۇندى دەرەكتەن كوتەرىلىسكە سوزاق اۋدانى تۇتاس قاتىسقانى انىق بايقالادى. مىنە، انىقتاپ تالداپ كورەلىك.
1. ەمشى اسادۋللا سوزاق سەلوسىنان 110 شاقىرىمداي جەردەگى باباتا اۋىلىنداعى ساپار قوجاعا بارادى.
2. كوپ ۇزاماي كوتەرىلىس باسشىلارى وتەمىس، مىرزاحمەت، ساعىندىق، ۋستراح (ۇلتاراق), يمانبەك، ىبىراي سول جەرگە جينالادى.
3. بۇل قۇندى قۇجاتتا سۇلتانبەك توراعا (پرەدسەداتەل) رەتىندە كورىنەدى.
4. ولار وسى جيىندا كوتەرىلىستى «ورازا ايىندا» باستاۋعا ءپاتۋا جاسايدى.
5. بولسا دا مۇسىلمان قاۋىمىنا حات-جولداۋ جىبەرەدى.
6. سارىسۋ اۋدانىنان «كوتەرىلىسكە شىعۋعا ءازىرمىز» دەگەن جاۋاپ كەلەدى.
ەندى مىناعان نازار سالىڭىز: «حان شتابى (كەڭسەسى) قولعا تۇسكەندە مىناداي قۇجاتتار تاركىلەنگەن:
1. ۇندەۋلەر.
2. جاقسى مەرگەندەردىڭ اتى كورسەتىلگەن، ساربازداردىڭ مىنەزدەمەلەرى.
3. قارۋ-جاراق سانى.
4. كۇش-كولىك.
5. جەم-ءشوپ ەسەبى.
6. حان كەڭەسشىلەرى (ساردارلاردىڭ ءتىزىمى)
7. رۋ باسىلاردىڭ، بيلەردىڭ ساربازدارعا بەرىلگەن كەپىلدىك قاعازدارى ت. ب. شتاب 8-ىنەن 16 اقپانعا دەيىن تۇراقتى جۇمىس ىستەدى» (بۇدان ارتىق قالاي ۇيىمداسۋى كەرەك؟!)
كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمدار كوتەرىلىسشىلەر قارۋ-جاراقسىز، قۇر قول بولدى دەپ تورەلىك بەرەدى. ال ەندى رەسمي قۇجاتتاردى وقيىق:
«... باندالاردىڭ جەتىسپەگەن قارۋلارى قازا بولعان جانە تۇتقىنعا تۇسكەن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرىلدى. ولاردان بانديتتەر 22 ءۇشلينيالى ۆينتوۆكا، 2160 پاترون، 5 رەۆولۆەر قولعا ءتۇسىردى»
مۇنان بولەك - « 7 ۆينتوۆكا جانە 4 رەۆولۆەر، ءبىر جاشىك پاترون يساەۆ وتريادى شەگىنگەن كەزدە كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا ءتۇستى» (ەسكەرتۋ: جاشىكتە 1150 دانا وق بولعان).
بۇدان باسقا تاعى ءبىر قۇجاتتا: «سوزاق وپەراتسياسى كەزىندە 290 ات، 20 تۇيە، 150-دەي وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ، 100 شامادا سۋىق قارۋ قولعا ءتۇستى» دەلىنگەن.
ال ەندى ساربازداردىڭ جالپى سانى (حاتقا تۇسكەنى) - 2384 ەكەنىن ۇمىتپايىق. ونىڭ ءۇستىنە تەك سوزاق سەلوسىندا 7 مىڭداي ادام تۇرادى.
كوپتەگەن تاريحشىلار كەيىنگە دەيىن سوزاق كوتەرىلىسىن باسقارعان ازاماتتىڭ اتى-ءجونىن، جاس مولشەرىن، الەۋمەتتىك تەگىن تابا الماي كەلدى.
سوزاقتىڭ تۋماسى، اسا ءىرى مەتسەنانت باۋىرىمىز مەيىربەكوۆ بەردىبەك دەيتىن ازامات 2003 جىلى استانا قالاسىنان، «سوزاق ەلى» دەپ اتالاتىن، كوبىنە ارحيۆ ماتەريالىنان تۇراتىن 360 بەتتىك تاريحي-تانىمدىق جيناق شىعاردى. ونىڭ قۇراستىرۋشىسى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى تورتاي سادۋاقاسوۆ بولدى. وسى جولداردىڭ اۆتورى «اقىلداستار القاسىنا» كىردى.
سول كىتاپتا (286-بەتتە) «شىمكەنت ۋەزى قۇرشۋ بولىسى اكىمشىلىگىنىڭ ءتىزىمى» بەرىلگەن. بۇل ءتىزىمنىڭ جاسالىنعان ۋاقتى 5 ءساۋىر 1911 جىل. سوندا كوپتەگەن ەسىمدەردىڭ قاتارىندا №7 اۋىلدىڭ ستارشىنى سۇلتانبەك شالاقوۆ دەپ انىق كورسەتىلگەن.
سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى وسى سۇلتانبەك ەدى. ونىڭ جاس شاماسى اعايىن-تۋىستارىنىڭ ايتۋىنشا - كوتەرىلىس بولاتىن 1930 جىلى 49-دا ەكەن. ياكي سۇلتانبەك 1880 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن. 1911 جىلدارى 30-دىڭ ۇستىندە ستارشينا قىزمەتىن اتقارعان عوي.
سۇلتانبەك حاننىڭ ەكى ۇل، ەكى قىزى بولعان. ۇلكەن ۇلى نۇرمان-كوتەرلىس بولعان 1930 جىلى 18-دەرگە كەلىپ قالعان ازامات ەكەن.
تاعى ءبىر قۇندى دەرەكتە ونىڭ سامارقانداعى ساۋدا تەحنيكۋمىن بىتىرگەنى ايتىلادى.
ەل ازاماتتارى كوتەرىلىس الدىندا نەگە سۇلتانبەكتى حان سايلادى ەكەن، ەندى سونى تاراتايىق.
سۇلتانبەك حاننىڭ ارعا اتالارى، تەرىسكەي ەلىندە اسا زور قۇرمەتكە يە جاندار بولىپتى.
كوتەرىلىس بولعان سوڭ، ونىڭ باسشىسى-حان اق كيىزگە سالىنىپ كوتەرىلۋى ءتيىس. بۇل كوتەرىلىسكە دەيىن ءبىر جىل بۇرىن 1929 جىلدىڭ قاراشاسىندا 12-اۋىل دەيتىن جەردە جۇزەگە اسقان. قازىر ول جەردى «ىنتىماق» بولماسا «ىبىراي اۋىلى» دەيدى. ءدال وسى اۋىلدا شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى اتانعان سۇگىر ءالىۇلى دۇنيەگە كەلگەن.
كوتەرلىس بولعان سوڭ، ونىڭ باسشىسىنا باتا بەرىلەدى. ونى باباتالىق باقشايىش (كەيدە باقسايىس دەيدى) قوجا ساپارحوجا بەرگەن. كوتەرىلىستەن سوڭ سول باتا بەرگەنى، ەلدى ۇگىتتەگەنى ءۇشىن اتىلعان.
قازاق دالاسىندا قانداي ءبىر ءدۇبىرلى وقيعا بولماسىن ول اۋىز ادەبيەتىندە ءىزى قالۋى ءتيىس. مىسالى وڭتۇستىك ەلىندە ورداباسى تاۋىندا ءۇش بي باس قوسقان ەكەن دەيتىن اڭىز بار. بىراق بۇل قالاي ەكەنىن قايدام، جىر تىلىنە تۇسپەي قالعان. ال سوزاق كوتەرىلىسى تۋرالى حالىق بىلاي تولعاپتى:
حان سايلادىق قارادان،
ازعانتاي اۋىل تامادان.
شالاقتىڭ ۇلى سۇلتانبەك،
حان بولىپ شىقتى ارادان.
جۇما كۇنى قوناعا،
قىستاقتى بارىپ باسقاندا،
ءتورت ءجۇز وتىز ءبىر ادام.
ون ءتورت سولدات ءولتىرىپ،
قالعانىن قوعاشىق قاماعان.
ودان دا ولمەي قالعان جوق،
ورىس تا قازاق شاماسى،
ەكى تۇيە وق-ءدارى،
ءتۇسىرىپ الىپ تالاعان.
جاردەمشىسى بولدى اللا،
ازعانا ءجۇردى قادامى.
كەشىكپەي سوزاققا قايتىپ كەپ،
شەيتلەر كەتتى ادامى.
سارسەنبى، ساسكە بولعاندا،
سوزاقتا اسكەر قاماعان.
ۇرانشى كەلىپ جەتپەسە،
كىم شىعار ەدى قورادان؟!
شىرىلداپ، شوشىپ جىلاعان،
كيىز ۇيدەگى بالالار.
زىركىلدەپ ءۇيدى اتقاندا،
وقشاشار سەپتى قورعاسىن،
ەتەگىنە سۇرىنگەن،
شىرىلداعان انالار.
ءداۋ مىلتىقتان ءدوپ ءتۇسىپ،
جاي وتىنداي وت ءتۇسىپ،
ايىرىلدى جۇرت پانادان.
شىدامادى ۇرانشى،
قورشاۋدى بۇزىپ تالقانداپ.
ورتاعا ءتۇستى «اللالاپ!»
ايباتىن ايتسام سول ەردىڭ،
ايداھاردى باققانداي،
ادىلدىگىن سۇراساڭ،
اجالدى جولدان قاققانداي.
اجال سەپتى وقشاشار،
اتپادى اسكەر، توقتادى-اي!
جالعىزدىق قۇدايعا جاراسقان،
جارتىعا، ۋا، قاناعات،
-و، ەل ءۇشىن تۋعان اقماڭداي!
سەبەلەگەن قورعاسىنعا سەلت ەتپەي،
تۋرالاپ اسكەرگە شاپقاندا-اي!
تەكتىلەردىڭ ارۋاعى،
شاپانىمەن جاپقانداي.
كوشەدە جاتتى شاشىلىپ،
قان-جىنىمەن سان ادام.
ارماندا كەتتى-اي جايساڭدار،
ايىرىلىپ بالا-شاعادان.
ءىس قىلدى كەلمەس شامادان
شەيىتتىكتەن دامە ەتىپ،
ءولىپ كەتتى سان ادام.
وسى ءبىر قايعى كەتپەيدى،
كۇيىك بولىپ سانادان...
مۇنان بولەك، كوتەرىلىسشىلەردىڭ ارنايى كيىمى بولعان. الەمدىك كوتەرىلىس تاريحىندا بۇل بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي. «شەيىتتىكتى ءنام ەتكەن» سوڭ، اق كيىنگەن. اق تۋ كوتەرگەن. وندا «اللا! اللا!» دەگەن جازۋ بولىپتى. كوتەرىلىس كەزىندە، سوت، پروكۋرور، تەرگەۋ بولىمدەرىن ۇيىمداستىرعان. ەڭ سوڭعى ۇكىمدى حان جانە ونىڭ ۋازىرلەرى ايتقان.
قازىر سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاققورعاندا تۇرىپ جاتقان، زەينەتكەر، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ساعىنتاي بايدىلداەۆتىڭ اكەسى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، وسى تەرگەۋ، سوتتىڭ بارلىق پروتسەسىن باستان كەشكەن، حاننىڭ ءۋازىرى، شىلمەمبەت ءبيدىڭ بالاسى، ساعىندىقتىڭ ارالاسۋىمەن اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلانىپ كەتە بارماي، ارەڭ امان قالعان.
ءيا، وسى سوتتىڭ شەشىمىمەن ەلگە ءزابىر كورسەتكەن، تىزەسى باتقان 1-حاتشى، يسپولكومنىڭ توراعاسى، اۋداندىق سوت، اۋداندىق سوت تەرگەۋشىسى حالىقتىڭ كوز الدىندا جازالانعان. تاعى ءبىر ەستە بولاتىن نارسە، كوممۋنيستەر، كومسومولدار، بەلسەندى بولعاندار قارابۋرا اۋليەنىڭ ساعاناسىن قۇشاقتاي جىعىلعاندا، تۇگەلدەي كەشىرىم بەرىلگەن. «ە، اۋليە كەرەك بولدى ما؟!» - دەپ اتتىڭ باسىن كەرى بۇرعان.
سوزاق كوتەرىلىسىنە قالام تارتۋشىلار، ولاردىڭ وتە ناشار قارۋلانعانىن تىلگە تيەك ەتە بەرەدى. ولاردىڭ اۋداننىڭ جاعراپيالىق جاعدايىن بىلمەيتىندىگى بىردەن بايقالادى. بەتپاق دالادا جوسىعان كيىك بولسا، قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋى تولى ارقار بولسا، سوزاقتا ءومىر سۇرگەندەر قالاي قارۋسىز قالسىن... ولار ءتىپتى مىلتىقتى قولدان جاسايتىن، ءدارىنى سوردان قىرىپ الاتىن. قورعاسىندى اششىسايدان، مىرعالىمسايدان، بايجانسايدان قاپ-قاپ قىپ جينايتىن. ولاردى بالالىق شاعىمىزدا قامىسقا قۇيىپ ءوزىمىز دە تالاي جاساعانبىز. كەسىپ-كەسىپ، تاباعا سالىپ اۋناتقاندا، بىتىرانىڭ نەشە ۇلگىسى دومالاپ كەتە باراتىن.
كوتەرىلىستىڭ ءدىني جۇمىستارىن باسقارعان اسادۋللا دەگەن ءتاۋىپ بولدى. اۋعانستاننان كەلگەن سوڭ «اۋعاندىق» دەپ اتالعان. دارەجەسى - «اسكەري دارىگەر». وسى اسادۋللا ءتاۋىپ تۋرالى اڭگىمە وتە كوپ. ول - اعىلشىن بارلاۋشىسى بولعان. سوزاققا مۇنداعى اعىلشىنداردان قالعان قاراعۇر ەلىندەگى «التىنتاۋ»، «كۇمىستى»، «مىڭشۇقىر» سياقتى قازبا بايلىقتار ءۇشىن كەلگەن. بۇل تۋرالى «مى يز چك» كىتابىندا تولىق ايتىلادى.
سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ تاڭداۋلى، ءارى تۇعىرلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى - سالىقپاي مەرگەن. ول «كوزمەرگەن» ءارى «قولمەرگەن» بولعان. ياعني كوزدەپ تە، كوزدەمەي دە تارتىپ جىبەرە بەرگەن. بەتپاقتا ءبىر اۋىلدا تۇستەنىپ وتىرىپ، «اۋىلدا اياعى اۋىر كەلىنشەك بار ما؟!» دەپ سۇراپتى. «جوق» دەگەن كەزدە، جالما-جان جالعىز وقپەن مىلتىعىن كوككە كەزەپ، باسىپ سالعاندا ەكى قۇس قابات قۇلاپ ءتۇسىپتى. سويتسە سالىقپاي مەرگەن الگى ەكى قۇستىڭ ءبىر-بىرىمەن استى-ءۇستىلى قاباتتاسقان ءساتىن كۇتىپ وتىرعان ەكەن.
سوزاق اۋدانىنىڭ 70 جىلدىعىندا 1998 جىلى اۋداندىق «مولشىلىق ءۇشىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بوپ تۇرعانىمدا «جەتكىنشەك» دەگەن اتاۋدى «سالىقپاي مەرگەن اۋىلى» دەپ اتاۋعا ۇسىنىس جاساعانىمىزدا اركىم ءوز كوكەسىن، جاكەسىن ۇسىنىپ ءبىزدىڭ ءسوزىمىز جايىنا قالدى... سىرتقارى مال شىعاراتىن ءبىر كوشەگە «سۇلتانبەك حان» اتىن بەرسەك دەپ تالپىنعانىمىزدا، ەلدىڭ ءسوز ۇستار قاريالارى «وسى سوزاق كوتەرىلىسى بولدى دەگەندى كىم شىعارىپ ءجۇر؟» دەپ شۇيىلگەنى بار بولاتىن. ءيا، ولاردىڭ كوبىسى «سوزاق كوتەرىلىسىن» باسۋعا قاتىسقان قاھارماندار ەدى. سەنەرسىز، سەنبەسسىز سولاردىڭ قاتارىندا ءبىر كەزگى شىمكەنت وبكوم كومسومولىنىڭ حاتشىسى، قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ساقتاعان بايىشەۆ تە بىرگە بولىپتى.
قازىر زەينەتكەر، سول كەزگى سەلونىڭ اكىمى اليەۆ ناجىمەدديننىڭ قايسارلىعى ارقاسىندا حاننىڭ اتىن قيىر شەتتەگى كوشەگە ازەر بەرگىزدىرىپ ەدىك. ول ول ما «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ» 70 جىلدىعى قارساڭىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا ارنايى ءىس-شارا وتكىزىپ، ەسكيز جاساتىپ، سوزاق سەلوسىنان جەر الىپ، ۇستىن قۇيىپ داۋدىراپ جۇرگەندە، الدەكىم ءۇي سالىپ العانىن نە دەرسىز؟! تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعى قارساڭىندا سوزاققا استانا قالاسىنان پرەزيدەنتتىڭ تەلەراديو كەشەنىنەن سلامبەك تاۋەكەل دەيتىن بەلگىلى كينورەجيسسەر كەلدى. ونى الىپ ءجۇرىپ، كەڭەسشىلىك قىزمەت اتقارعانىمدا ول مەنەن: «وسى سوزاقتا «سوزاق كوتەرىلىسىنە» قاتىستى ەشنارسە تاپپادىم. ونىڭ ءمانىسى نە؟!» - دەپ سۇرادى. مەن وعان: «سوزاق ەلى جالپى «كوتەرىلىس» دەگەن سوزدەن زارەزاپ بولعان دەدىم. سەبەبى اتىس كەزىندە وققا ۇشقاننان بولەك، قولعا تۇسكەن 500-دەن استام ادام سوتسىز، دانەڭەسىز اتىلعان.
كەزىندە ەكاتەرينا-ءىى پاتشايىم پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ايماقتى، سۋلاردى سوتتاعانداي، كەڭەس ۇكىمەتى سوزاقتى دا جازالاپ، اۋدان ورتالىعىن شولاققورعانعا 1934 جىلى ءبىرجولاتا كوشىرىپ جىبەردى. بۇل ەلدەن باسشىلىققا ەشكىم قويىلماسىن دەگەن جاسىرىن قاۋلى شىعارىلدى. 1930 جىلدان 2000 جىلدارعا دەيىن بۇل ۇكىم كۇشىن جويمادى. بۇل شەشىمنىڭ كۇشتىلىگى سونداي 1941-1945 جىلعى بولىپ وتكەن ۇلى وتان سوعىسىنا 30-ىنشى جىلدارى زەڭبىرەككە قامشىمەن قارسى ۇمتىلعان ۇرپاقتىڭ 4860 ادامى قاتىسسا دا ولاردىڭ ءبىر دە بىرىنە «باتىر» اتاعى بۇيىرمادى. سوزاقتىق، سىزعان اۋىلىنان باتىر ۇشقىش قۇرال رۇستەموۆ چەحوسلوۆاكيا اسپانىندا جاۋ ۇشاعىن قاق ءبولىپ ءتۇسىرىپ، ءوزى دە ەرلىكپەن قازا تاپقانىمەن، وعان ەشتەمە بەرىلمەدى.
جارتىتوبە جەرىنەن شىققان، سالىقپاي مەرگەننىڭ جولىن قۋعان، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن قۇرمانبەك الىباەۆ 176 دۇشپاننىڭ كوزىن جويسا دا، ەلەۋسىز قالدى. جاقسىبەرگەن وتكەلباەۆ دەيتىن ازامات ستالينگراد تۇبىنەن جاۋعا ويران سالا وتىرىپ، ءالپى تاۋىنا دەيىن شەرۋ تارتىپ، بۋداپەشت تۇبىندە ءبىر ءوزى تىكەلەي وق جاۋدىرىپ، جاۋدىڭ 8 «پانتەراسىن» جالىنعا ورادى. سوزاقتان شىعىپ، اسا قاۋىپتى قارۋ «كاتيۋشانى» مەڭگەرگەن بەركىمباي وتەشوۆ بەرلينگە وق جاۋدىرسا دا جارىتىمدى جاقسى ءسوز ەستىمەدى.
سونداي-اق، رۋحاني ادەبي-مادەني سالادا اسا ۇلكەن زارداپ شەكتى. قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ كلاسسيگى تاكەن الىمقۇلوۆتى اۋەلى ەلگە ارنايى شاقىرتىپ، سوڭىنان ۋادەدەن تايىپ، «شولوحوۆ سياقتى اۋىلدا تۇرعىم كەلەدى» دەگەندە، تۇتاس اۋدان، قالابەردى «جارتىتوبە» سوۆحوزى ەكى بولمەلى ءۇي تۇرعىزىپ بەرە الماعان. اسقار سۇلەيمەنوۆ ءومىربويىنا رايكومدى «ۇرەيكوم» دەۋمەن ءوتتى. ونىڭ اتىنداعى مەكتەپتى جاپقىزىپ تاستاعاندا، ازەر اراشالاپ قالعانىمىز ەستە تۇر. سۇگىرگە، بولماسا تولەگەنگە اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ اتىن قيماي، «مىڭجىلقى» دەي سالعانى دا بار.
ال سۇگىردىڭ كۇمبەزى تۇرعان اۋىلداعى مەكتەپ «سوزاق ورتا مەكتەبى» دەپ اتالادى. قايبىر جىلدارى قازاقتان شىققان تۇڭعىش ديپلومانت-ەلشى ءنازىر تورەقۇلوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى جاۋىپ تاستاپ، ودان 100 قادام جەردە جاڭادان اشىلعان مەكتەپتى «شولاققورعان ورتا مەكتەبى» اتاندىرعان. ارينە، بۇلار بىرەۋلەرگە مايدا تىرلىك بوپ كورىنەر، ايتسە دە، وسىنداي ويلى-قىرلى تىرلىكتەردىڭ ارقاسىندا اقسۇمبە اۋىلىنىڭ قىرقاسىندا قالقايىپ قاراپ تۇرعان دەشتى-قىپشاق مەملەكەتىنەن قالعان جالعىز جادىگەر - اقبيكەش مۇناراسىن جىلما-جىل جاۋعان جاۋىن مورىپ بارادى. اباي اۋىلىنىڭ تۇسىنداعى ارپاوزەن اۋماعىنداعى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى تاسجازبالار دا زەرتتەۋسىز جاتىر. وندا 3500 سۋرەت بار. ونان ءتىپتى ەرتەدەگى ريمدىك گلادياتورلار مىنگەن ەكى اياقتى جاۋىنگەرلىك اربالاردىڭ سۋرەتىن كورۋگە بولادى. سوزاق سەلوسىنداعى الىپ توبەدەگى «حان مازارى» دەيتىن جەر ءوز قۇپياسىن حالىققا اشار ەمەس. وسىنداي تاريحتىڭ التىن تامىرى قالعان سوزاقتا ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ جوقتىعىن نەمەن تۇسىندىرەرسىز؟! مىسالى سوزاق اۋدانىنان الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايى كوپ تومەن سانالاتىن قاتارلاس جاتقان وتىرار اۋدانىندا 4 مۇراجاي جۇمىس ىستەيدى جانە سوزاق اۋدانىنا قاتىستى ءبىراز قۇندى مۇلىكتەر (ۇلى سۇگىردىڭ دومبىراسى) سوندا تۇرعالى قاشان...
سوزاق كوتەرىلىسى تۋرالى تام-تۇمداپ جەتكەن ارحيۆ ماتەريالدارى بىلاي دەيدى:
«كوتەرىلىس كەزىندە «سوزاق اۋدانىندا جۇرگىزىلگەن وپەراتسيا ناتيجەسىندە ءبىز جاقتان (كەڭەس وكىمەتى دەپ ءتۇسىنىڭىز - ج.ب.) 24 پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرى نابىت بولدى. ونىڭ ىشىندە سەميا مۇشەلەرى دە بار. كوپشىلىگى ەۆروپالىقتىر. قارناقتا ءبىر ادام، اششىساي ماڭىندا ءبىر ادام، سوعىستا 15 ادام قازا بولدى، 5 ادام اۋىر جارالاندى"
مىناداي جانتۇرشىگەرلىك مالىمەتتەر دە تىزبەكتەلەدى: «12-16 اقپان ارالىعىنداعى بولعان سوعىستا 126 بانديت ءولتىرىلدى. 16 اقپانداعى سوزاق ءۇشىن بولعان شايقاستا 200 بانديت جويىلدى. مۇنان بولەك قولىندا قارۋى بار 200 بەلسەندى تاباندا اتىلدى. قولعا تۇسكەن وپەراتيۆتى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە، بانديتتەرى، دەم بەرۋشىلەرى، ۇگىتشىلەرى، سونداي-اق بارلاۋشىلارى 389 ادام تۇتقىندالدى...»
بۇلاردىڭ ىشىندە 14 ادام كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ باستىعى شىلمەمبەت ءبيدىڭ بالاسى، سۇلتانبەك حاننىڭ وڭ قولى ساعىندىق بار، تۇركىستانعا الىپ شىعىپ، اششىسايدىڭ جولىندا سوتسىز-دانەمەسىز اتىپ تاستالىنادى. 1928 جىلدان اۋەلى «جەكەوتىر» جاساپ، سوڭى كونتسلاگەرگە اينالعان مەكەن-جاي، 3 مەتر تەرەڭدىكپەن قازىلعان ور - «ءۇسپى»، «دۋانا» دەپ اتالادى. ونىڭ ورنى سوزاق سەلوسىنان كوپ قاشىق ەمەس، «قاينار» ەلدى مەكەنىنىڭ دوڭىندە تۇر. سۇيرەتىپ تاستاي سالعانداردىڭ سۇيەگى سوزاق سەلوسىنىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى «تاستاقسايدا» بەرتىنگە دەيىن كومۋسىز شاشىلىپ جاتتى.
مۇلىك توناۋ، قىز-كەلىنشەكتى زورلاۋ، ءبىر قوسۋىس بيدايعا بولا يتجەككەنگە ايداتۋ ادەتتەگى ءىس بولىپتى. كوتەرىلىستەن كەيىن جازالاپ ۇلگىرمەگەندەرىن 1937 جىلدىڭ زۇلماتىنا ىلىكتىردى.
بولسا دا سوزاق كوتەرىلىسىن باسۋعا قىرۋار كۇش شوعىرلاندىرىلدى. الماتىدان، شىمكەنتتەن، اۋليەاتادان، تاشكەنتتەن، قىزىلوردادان، تۇركىستاننان ارنايى جاساقتار اتتاندىرىلدى. ات سۇيرەتكەن زەڭبىرەكتەر، پۋلەمەتتەر مولىنان قولدانىلدى. ءتىپتى تۇركىستانعا تەمىر جولمەن مۇزداي قارۋلانعان برونوۆيك كەلتىرىلدى.
كوپتەگەن ادامدار جازىقسىز جازاعا تاپ بولدى. قازىرگى سوزاق اۋدانىنىڭ اكىمى بوپ قىزمەت ىستەپ تۇرعان مەيىربەكوۆ بەرىك قۋانۇلى مىرزانىڭ تۋعان اتاسى تۋرالى مىناداي اسا قۇندى قۇجات بار:
«(ول) كونتررەۆوليۋتسيالىق پانيسلامدىق كوتەرىلىسشىلەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولعان. سوۆەت وكىمەتىنىڭ قيراۋى تۋرالى قولداۋشىلىق ۇگىت تاراتقان. مەشىتتى قالپىنا كەلتىرىپ، حالىقتى ءدىني جۇمىسقا تارتقان. ولارعا پانيسلامدىق رۋحىندا ىقپال ەتكەن»... ءسويتىپ 1937 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا اتۋعا ۇكىم شىعارىلعان جانە ءدال سول كۇنى ورىندالعان. مەيىربەك ساتحانوۆ تۇتقىندالعاندا ونىڭ قاراۋىندا ءۇش ادام بولعان: ايەلى - كۇلتاي ساتحانوۆا-50 جاستا، قىزى - مەيىربەكوۆا ساراكۇل 15 جاستا، ۇلى مەيىربەكوۆ قۋان 23 جاستا. ۇلى وقيعا بولىپ وتكەن قازىرگى سوزاق اۋدانىنىڭ اكىمى - وسى قۋاننىڭ بالاسى.
وسىنداي ايتۋلى ازاماتتىڭ ەندىگى جەردە سوزاق كوتەرىلىسىندە شەيىت كەتكەن - مىڭداعان بوزداقتارعا ءبىر ەسكەرتكىش بەلگى تۇرعىزۋعا ەل-جۇرتتى، قازبا-بايلىقتىڭ راحاتىن كورىپ جاتقان ءوندىرىس ورىندارىن ۇيىمداستىرۋعا، باس-كوز بولۋعا شاماسى كەلەر دەيمىز. قالاي بولعاندا دا 82 جىل دەگەن از ۋاقىت ەمەس قوي...
ءسوز سوڭىندا، وسى ماقالا اۆتورىنىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى مەرەكەسى قارساڭىندا بەلگىلى قالامگەر ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى كوپتومدىقتىڭ 21-تومىن جازىپ، «سوزاق كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرعانىن ەسكەرتە كەتكىم كەلەدى...
جارىلقاسىن بورانباي
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=51&id=7248
