بەيبىت قويشىباەۆ. زۇلماتقا لاعىنەت
جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ 75 جىلدىعىنا وراي
«37» دەگەن سان حالىق زەردەسىنە قاندى ارىپتەرمەن جازىلىپ، ماڭگى وشپەستەي ورىن الدى. قاھارلى دا قورقىنىشتى كەزەڭنىڭ سيمۆولى سىندى سول تسيفرلار سودان كەيىنگى جارتى عاسىر بويى اۋىزدان اۋىزعا نەگىزىنەن قۇپيا عانا جەتكىزىلدى. قىسقا مەرزىمگى «جىلىمىقتا» دا شىن سىرىن اشپادى. شىن سىرىن اشپاعان كۇيى، ۇرەيلى ناۋقاننىڭ بەلگىسى رەتىندە جۇرەك تۇكپىرىنە ۇيالاعان قالپى، بەرتىنگە دەيىن سانادا وزگەرىسسىز ساقتالىپ كەلدى. تەك ءتوتاليتاريزمنىڭ كوبەسىن سوككەن قايتا قۇرۋ جىلدارى مەن تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى عانا قارالى كەزەڭ شىندىعىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى.
حالىق جانىنا جويقىن جارا سالعان وسىناۋ ۇرەيلى وتىز جەتىدەن بەرى 75 جىل ءوتتى. ءيا، تاريحتاعى ەڭ قاتىگەز جانە جاپپاي سيپات العان كىسى ءولتىرۋ ناۋقانى 1937 جىلى باستالدى. شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر «ۇلكەن تەررور» دەپ اتاعان سوناۋ 1937-1938 جىلدارى كەڭەس وداعىندا، حالىقارالىق «مەموريال» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1 ميلليون 710 مىڭنان استام ادام ساياسي ايىپ تاعىلىپ تۇتقىنعا الىنعان دا، سولاردىڭ كەمى 725 مىڭى اتىپ تاستالعان. (بۇلاردىڭ ىشىندە اتىلعان 25 مىڭداي قازاقستاندىق دا بار). سوۆەت مەملەكەتى وسى ۇلكەن تەررور كەزىندە ورتا ەسەپپەن كۇن سايىن ءوزىنىڭ ءبىر مىڭ ازاماتىن اتىپ ءولتىرىپ وتىردى.
جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ 75 جىلدىعىنا وراي
«37» دەگەن سان حالىق زەردەسىنە قاندى ارىپتەرمەن جازىلىپ، ماڭگى وشپەستەي ورىن الدى. قاھارلى دا قورقىنىشتى كەزەڭنىڭ سيمۆولى سىندى سول تسيفرلار سودان كەيىنگى جارتى عاسىر بويى اۋىزدان اۋىزعا نەگىزىنەن قۇپيا عانا جەتكىزىلدى. قىسقا مەرزىمگى «جىلىمىقتا» دا شىن سىرىن اشپادى. شىن سىرىن اشپاعان كۇيى، ۇرەيلى ناۋقاننىڭ بەلگىسى رەتىندە جۇرەك تۇكپىرىنە ۇيالاعان قالپى، بەرتىنگە دەيىن سانادا وزگەرىسسىز ساقتالىپ كەلدى. تەك ءتوتاليتاريزمنىڭ كوبەسىن سوككەن قايتا قۇرۋ جىلدارى مەن تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى عانا قارالى كەزەڭ شىندىعىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى.
حالىق جانىنا جويقىن جارا سالعان وسىناۋ ۇرەيلى وتىز جەتىدەن بەرى 75 جىل ءوتتى. ءيا، تاريحتاعى ەڭ قاتىگەز جانە جاپپاي سيپات العان كىسى ءولتىرۋ ناۋقانى 1937 جىلى باستالدى. شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر «ۇلكەن تەررور» دەپ اتاعان سوناۋ 1937-1938 جىلدارى كەڭەس وداعىندا، حالىقارالىق «مەموريال» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1 ميلليون 710 مىڭنان استام ادام ساياسي ايىپ تاعىلىپ تۇتقىنعا الىنعان دا، سولاردىڭ كەمى 725 مىڭى اتىپ تاستالعان. (بۇلاردىڭ ىشىندە اتىلعان 25 مىڭداي قازاقستاندىق دا بار). سوۆەت مەملەكەتى وسى ۇلكەن تەررور كەزىندە ورتا ەسەپپەن كۇن سايىن ءوزىنىڭ ءبىر مىڭ ازاماتىن اتىپ ءولتىرىپ وتىردى.
«مەموريالدىڭ» تۇجىرىمداۋىنشا، ۇلكەن تەررور، ءسوز جوق، - سوۆەت وكىمەتىنىڭ ايرىقشا قاندى ءىز قالدىرعان تەررورلىق ناۋقانى، دەگەنمەن بۇل ونىڭ مەيلىنشە سالقىنقاندىلىقپەن جۇزەگە اسىرعان كوپ تەررورلىق ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى عانا. ويتكەنى مۇنداي قىلمىستى وقيعالار كەڭەستىك بيلىكتىڭ ايگىلى قازان توڭكەرىسىنەن بەرگى بۇتكىل عۇمىرى بويى ورىن الىپ كەلگەن.
ءبىز مۇنىمەن كەلىسەمىز: قازاق ەلىنە پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورناتىلعان جىلداردا حالقىمىز اقتاردان دا، قىزىلداردان دا جازىقسىز جاپا شەكتى. سوتسىز، تەرگەۋسىز قامالدى، سوتتالدى، اتىلدى. بىرنەشە رەت جاساندى اشارشىلىققا ۇشىراتىلىپ، مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن توندىرگەن ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. كەڭەستىك جازالاۋشى اسكەرلەر الەۋمەتتىك سولاقاي رەفورمالارعا قارسى كوتەرىلگەندەردى بۇتكىل اۋىلىمەن قىرىپ جىبەردى. سوندىقتان دا، توتاليتارلىق جىلدارعى يدەولوگيالىق تىيىم سالۋلارعا قاراماستان، ميعا قارىپ جازىلعانداي بولىپ، «32» جانە «37» دەگەن ەكى داتا قانى سورعالاپ جاندى دا تۇردى. بيىل وسى ەكى قارالى جىلدىڭ دا وزىندىك «يۋبيلەيى» بولعالى تۇر. ءبىز قازىر سونىڭ ەكىنشىسى جايىندا اڭگىمەلەمەكپىز...
***
بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 جىلعى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى كەڭەستىك قوعامدى كەڭ اۋقىمدا تازارتۋ جۇمىسىن باستاۋعا باتاسىن بەردى...
پلەنۋمدا باس حاتشى يوسيف ۆيسساريونۇلى ستالين «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر جانە تروتسكيشىلدەر مەن وزگە دە ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» بايانداما جاساعان. ول سوتسياليستىك قۇرىلىس بارىسىندا تاپتىق كۇرەستىڭ شيەلەنىسە تۇسەتىنى جايىنداعى دوكتريناسىن قايتالادى. ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ن.ي.ەجوۆتىڭ بايانداماسىندا بۇرىنعى سولشىلداردى - تروتسكيستتەر مەن زينوۆەۆشىلدەردى، سونداي-اق «وڭشىل-اۋىتقۋشىلاردى» بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن «وڭشىل-سولشىل» وپپوزيتسيا قۇرماق بولدى، ستالينگە قارسى تەررور جاساۋدى استىرتىن تۇردە جوسپارلادى دەپ ن.ي.بۋحارينگە ايىپ تاعىلدى.
ستالين ءوز سوزىندە «حالىق جاۋلارىنىڭ ەكىجۇزدىلىككە سالىناتىنى»، سونداي جىمىسقى ارەكەتپەن «بولشەۆيك، پارتياشىل بولعانسىپ» قۇبىلاتىنى، «ءبىزدىڭ سەنىمىمىزگە كىرۋ ءۇشىن، وزدەرىنە ءبىزدىڭ ۇيىمدارىمىزعا جول اشۋ ءۇشىن» شىن كەلبەتتەرىن كورسەتپەي، تۇپكى نيەتىن بۇركەپ الداۋسىراتاتاتىنى جايىنداعى العاشقى ەلەۋلى ەسكەرتۋ «كيروۆ جولداستى قاسكۇنەمدىكپەن ءولتىرۋ» وقيعاسىمەن جاسالعانىن ايتىپ ءوتتى. «قازىرگى زيانكەستەر مەن ديۆەرسانتتار، تروتسكيستەر - كوپ بولىگى پارتياشىل، قالتاسىندا پارتيا بيلەتى بار ادامدار، ياعني، فورمالدى تۇردە بىزگە بوتەن ەمەس ادامدار» دەدى. سولاردىڭ «سوۆەت وكىمەتىنە دوس بولىپ كورىنىپ، ء بىزدىڭ ادامداردى ساياسي تۇرعىدا الدايتىنىن، سەنىمدى اسىرا پايدالانىپ، ءۇن-ءتۇنسىز زيانكەستىك جاسايتىنىن جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇپيالارىمىزدى اشىپ جاتقانىن» اتاپ ايتتى.
1937 جىلعى 23 اقپاننان 3 ناۋرىزعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن وسى بك(ب)پ وك پلەنۋمىندا 72 ادام سويلەدى. بۋحارين وزىنە تەررورشىلدىق قىزمەتپەن شۇعىلداندى دەگەن دەرەكتەردىڭ نكۆد تەرگەۋشىلەرى ۇرىپ-سوققىلاپ مويىنداتۋى سالدارىنان پايدا بولعانىن ايتىپ، جالا دەپ مالىمدەدى. ونىڭ بۇل مالىمدەمەسى - «سوۆەتتىك قۇرىلىستى قارالاۋشىلىق»، ال جالاعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ اشتىق جاريالاۋى - «تروتسكيشىلىك ءادىس» دەپ باعالاندى. پارتيادان شىعارىلىپ، ءىسى نكۆد-گە بەرىلدى. وسى پلەنۋمدا سويلەگەندەردىڭ 52-ءسى تەررور بارىسىندا اتىپ تاستالدى.
Cونىمەن، بك(ب)پ وك-ءنىڭ اتالمىش اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى ۇلكەن تەرروردىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالادى. پلەنۋمنان كەيىن كوپ ۇزاماي، مامىر ايىندا، قۇددى ءبىر باتىس ءسىبىر ولكەسىندە «ۇيىسقان» اسا ءىرى «ەسەرلىك-مونارحيالىق» قارۋلى قاستاندىق ارەكەت جاساۋشىلار ءىسى ويلاپ تابىلدى. ونى شەتەلدەگى اقتار ەميگراتسياسى اراسىنداعى ورىس جالپىاسكەري وداعىنىڭ ەميسسارلارى مەن جاپون بارلاۋى ۇيىمداستىرعان دەلىندى.
دەگەنمەن، جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ناقتى باستاۋ العان ۋاقىتى مەن دەرەگى رەتىندە زەرتتەۋشىلەر كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ 1937 جىلعى 30 شىلدەدە شىعارىلعان № 00447 بۇيرىعىن اتايدى.
وسى قۇجات شىعار قارساڭدا ءبىر ءجايت بولدى. مەكسيكادان لەۆ تروتسكي كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جەدەلحات جولداپتى. وندا ءستاليننىڭ ساياساتىن «جەڭىلىسكە اپارادى» دەپ سىناعان دا، ودان «امان قالۋدىڭ جالعىز جولى - كەيىنگى سوت ۇدەرىستەرىن اشىق جاساۋدان باستاپ سوۆەتتىك دەموكراتيا باعىتىنا بەت بۇرۋ» دەپ كورسەتكەن. ۆتسيك-كە «سول جولدا ءوزىنىڭ تولىق قولداۋشىلىعىن ۇسىناتىنىن» ءمالىم ەتكەن. جەدەلحات، ارينە، ستالينگە جەتكىزىلدى. ال ول وعان: «شپيوندىق ۇسقىن! گيتلەردىڭ بەتپاق شپيونى!» دەگەن بۇرىشتاما سوعادى.
سوسىن، 28 ماۋسىمدا، ساياسي بيۋرو «جەر اۋدارىلعان كۋلاكتاردىڭ كوتەرىلىسشىل ۇيىمىنا جاتاتىن بەلسەندىلەردىڭ بارىنە جازالاۋدىڭ جوعارعى شاراسىن قولدانۋ قاجەت» دەپ تاپقان، «ماسەلەنى شاپشاڭ شەشۋ ءۇشىن» قۇرامىنا نكۆد باسقارماسىنىڭ باستىعى، پروكۋرور جانە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كىرەتىن «ۇشتىك قۇرۋ» جايىندا شەشىم قابىلدايدى.
ودان سوڭ، 2 شىلدەدە، بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىق كوميتەتتەرىنە، وبكومدار مەن ولكەكومدارعا ءستاليننىڭ قولىمەن حات جىبەرىلەدى. بۇل حاتتا ايداۋدان ورالعان بۇرىنعى كۋلاكتار مەن قىلمىسكەرلەردىڭ جەر-جەردەگى «ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلارداعى، ترانسپورتتاعى جانە ونەركاسىپتىڭ كەي سالالارىنداعى انتيسوۆەتتىك جانە ديۆەرسيالىق قىلمىستاردىڭ قاي ءتۇرىنىڭ دە باستاۋشىسى» بولىپ جۇرگەنى حابارلانادى. سوسىن سولاردىڭ ءبارىن ەسەپكە الۋدى، «ىشتەرىندەگى نەعۇرلىم جاۋلىق تانىتاتىنداردى شۇعىل تۇتقىنداپ، اكىمشىلىك تارتىپپەن ۇشتىكتەن وتكىزۋ جولىمەن اتىپ تاستاۋدى» تاپسىرادى.
وسى تاپسىرماعا بايلانىستى، الدا تۇرعان وپەراتسيانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن تالقىلاۋ ءۇشىن، حالكوم ەجوۆ نكۆد-ءنىڭ وبلىستىق باسقارمالارى باستىقتارىمەن 16 شىلدەدە ارنايى ءماجىلىس وتكىزدى. باسقارما باستىقتارى تۇتقىندالعانداردىڭ سانى جانە وزدەرىنە بەرىلەتىن «وپەراتيۆتى ءليميتتى» ۇلعايتۋ جونىندە بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسۋگە تىراشتانا تىرىسىپ، داڭعازا تسيفرلاردى حابارلادى. تۇتقىندارعا كۇش قولدانۋ تاسىلدەرىمەن ولاردىڭ قىلمىسىن مويىنداتۋ جونىندە دە ايتىلدى. (ازاپتاۋ ورتالىق كوميتەتتىڭ رۇقساتىمەن جاسالىپ جاتقان، ونى ستالين تۇتقىندى ءتان ازابىنا سالۋ ءتاسىلىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەمەسىن جاساپ، تومەنگى بۋىندارعا كەيىنىرەك جولداعان ءوزىنىڭ جەدەلحاتىندا راستاعان ەدى). ەجوۆتىڭ كەڭەستەگى نۇسقاۋ ءسوزى «سوق، تالداماي تالقاندا!» دەگەن ديرەكتيۆانى باسشىلىققا الدى.
وسىنداي جولمەن يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىلىپ بارىپ شىعارىلعان نكۆد-ءنىڭ «بۇرىنعى كۋلاكتار، قىلمىسكەرلەر جانە باسقا دا انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋ تۋرالى» № 00447 بۇيرىعى حالىقتىڭ الدەقانداي قارسىلىق كورسەتۋگە دەگەن ەرىك-جىگەرىن جاپپاي باسىپ-جانشىپ تۇنشىقتىرۋعا باعىتتالعان بولاتىن. ونى 31 شىلدەدە بك(ب)پ وك ساياسي بيۋروسى ماقۇلدادى. وندا گۋلاگ لاگەرلەرى جۇيەسىن كەڭەيتۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. اتالمىش بۇيرىققا ساي ورىندالعان تەك «كۋلاكتار وپەراتسياسى» اۋقىمىندا جەر-جەردەگى ۇشتىكتەر 818 مىڭ ادامدى سوتتاپ، ونىڭ 436 مىڭىنا اتۋ جازاسىن كەستى.
ءوستىپ، اتالعان قۇجاتتار جاپپاي ساياسي رەپرەسسيالار، ياعني ۇلكەن تەررور كەزەڭىن اشتى. الاپات زوبالاڭ شاق 1937 جىلعى 5 تامىزدان 1938 جىلعى 16 قاراشاعا دەيىن سوزىلدى. ونىڭ ناتيجەسىن (سونداي-اق ۇجىمداستىرۋدىڭ دا سالدارىن) زەرتتەۋشىلەر ءوز حالقىنا قاتىستى جاسالعان گەنوتسيد دەپ اتاۋدا. ۇلتىمىزدىڭ بارشا قايماعىن سىپىرىپ العان جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى (سونداي-اق، حالقىمىزدىڭ جالپى سانىنىڭ جارتى مولشەرىن قىناداي قىرعان اشارشىلىق اپاتىن) ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىلاي باعالاۋ ءتىل ۇشىندا ءجۇر.
سونىمەن، 1937 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇلان-عايىر كەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ بارلىق ايماعىندا «حالىق جاۋلارى مەن ەكىجۇزدىلەردى تۇبىرىمەن قوپارۋ جانە جويۋ» ناۋقانى ءورىس العان-دى. ۇلى ءستاليننىڭ دانا باسشىلىعىمەن كۇرەستىڭ جاڭا باعىتىنىڭ ءمانى: «تروتسكيستەرگە قارسى كۇرەستە قازىر ەسكى ادىستەر - ديسكۋسسيا ادىستەرى كەرەك ەمەس، جاڭا ادىستەر، ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ، تالقانداۋ ادىستەرى كەرەك»، - دەپ تۇجىرىمدالعان. مۇنى جەر-جەردەگى باس شۇلعىعىش بولشەۆيكتەر قاناعاتتانا قارسى العان. سويتكەن دە، بولشەۆيزمنىڭ تۇكپىر-تۇپكىردەگى قۇلدىق ۇرعىش ءام شاش ال دەسە باس الاتىن شولاق بەلسەندىلەرى مەن قيلى جارامساق-جاعىمپاز جاقتاستارى تۇگەلىمەن سوناۋ «جاڭا ادىستەرمەن» شۇعىل قارۋلانعان بولاتىن.
سودان بارىپ وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ۇمىتىلماس سۇرەڭسىز سۋرەتتەرى قازاقستاندا دا ورىن العان. «قارا قۇزعىن» مىنگەن قارا كيىمدى چەكيستەر جازىقسىز ازاماتتاردى توپىرلاتىپ تۇرمەلەرگە تىعۋمەن بولدى. قاراعاندىدا ماسكەۋدىڭ ۇلگىسىمەن جالعىز رەت اشىق ساياسي سوت وتكىزىلدى. سول سوتتا وبلىس پارتيا-كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ باسشىلىعىنا «ەنىپ العان» «تروتسكيشىلدەر» بار داۋىسپەن اشكەرەلەندى. ءباسپاسوز كەڭەستىك «دەموكراتيانى» شەگىنە جەتكىزە دامىتقان كۇللى جۇيەنى دارىپتەپ، «كەڭەستىك ءسوز بوستاندىعىن» پاش ەتتى. قوعامدىق پىكىردى بۇرمالاپ قالىپتاستىرۋ جولىنا جانىن سالدى. ساناسى ۋلانعان جۇرتشىلىق «اشكەرەلەنگەن حالىق جاۋلارىنا ءولىم جازاسىن بەرۋدى» ءتۇرلى جينالىستارىندا اشۋ-ىزالارىن توگە تالاپ ەتىپ جاتتى.
«ۇلتشىل-فاشيستەرگە ءومىر سۇرگىزبەيمىز» دەپ، رەسپۋبليكامىزداعى ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيكتىك گازەت ۇرانداتتى. «ادەبيەتتەگى تروتسكيست-ءبۋحارينشىل ۇلتشىل-فاشيست زيانكەستەرىن جەرىنە جەتە قۇرتۋ كەرەك» دەپ بولشەۆيك-جازۋشىلاردىڭ ۇنپاراعى دابىل قاقتى.
ايماق-ايماقتىڭ بەلسەندىلەرى ورايى كەپ تۇرعاندا كوزگە ءتۇسىپ كورىنىپ قالۋعا تىرىستى. قايتكەندە جوعارىعا جاعىنۋدى مۇرات ەتكەن بوداندىق سەزىم جەتەگىمەن، مەملەكەتتىڭ رەپرەسسيالىق-جازالاۋ ماشيناسىنا ۇستەمەلەپ وت جاعىپ وتىردى. تىنىم تاپپاي، «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەگەن ۇستىنە اشكەرەلەي بەردى.
جاز ايلارىندا استاناداعى لاۋازىمدى ازاماتتار قاماۋعا الىنا باستادى. شىلدەدە رەسپۋبليكا پروكۋرورى سۇلەيمەن ەسقاراەۆ ۇستالدى. تامىزدىڭ باسىندا اعارتۋ حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ودان ءسال كەيىن قازاق كسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ تۇتقىنعا الىندى. ۇزاماي ەگىنشىلىك، قارجى، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارلارى نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، الماتى وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانايدار سادۋاقاسوۆ، حالكومكەڭەستىڭ كوركەمونەر ىستەرى جونىندەگى باسقارما باستىعى عابباس توعجانوۆ ۇستالدى. وبلىستارداعى باسشىلار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قامالىپ جاتتى.
عالىمدار سانجار اسفەندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اباقتىعا اكەتىلدى. ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين سىندى كەڭەسشىل اقىن-جازۋشىلار دا تۇرمە تورىنەن ورىن الدى. ساياسي رەپرەسسيانىڭ 30-جىلدار باسىنداعى العاشقى تولقىنىندا سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ قايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ سەكىلدى «الاششىل» عالىمدار مەن قالامگەرلەر دە بۇرىندارى ءبىر بايلانعان شالادان قۇتىلماي، سول ەسكى جالامەن قايتا تۇتقىندالدى.
ماسكەۋ تۇرمەلەرىنە رەسەي حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ، بۇكىلرەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ۇلتتار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نىعمەت نۇرماقوۆ، ساۋد ارابياسىنداعى ەلشىلىك قىزمەتتەن شاقىرىپ الىنىپ، كسرو ۇلتتار كەڭەسى جانىنداعى ءتىل جانە جازۋ جونىندەگى ورتالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بوپ جۇرگەن ءنازىر تورەقۇلوۆ، بۇرىنعى الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ، كەڭەستىك باقىلاۋ كوميتەتى ۋاكىلىنىڭ وزبەكستانداعى ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لەۆون ميرزويان، ەكىنشى حاتشىسى سادىق نۇرپەيىسوۆ توعىتىلدى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى 1937 جىلعى 13 تامىزدا: «قازاپپ كەزىندەگى ۇلتشىل-فاشيست-پروۆاكاتور ءبايدىلديننىڭ زيانكەستىگىن» ەسكە ءبىر الىپ قويىپ (ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلدين، جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، تۇڭعىش ۇلتتىق تەاتردىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن مادەنيەت قايراتكەرى دىنشە ءادىلوۆ، جۋرناليست احمەتسافا يۋسۋپوۆ تورتەۋى رەپرەسسيانىڭ 1930 جىلعى تولقىنىندا ماسكەۋدە اتىلىپ، پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمى لەنيننىڭ تۋعانىنا الپىس جىل تولۋ قۇرمەتىنە قۇرباندىققا شالىنعان بولاتىن), «ادەبيەتتەگى الاشورداشىلاردىڭ، قازىرگى ۇلتشىل-فاشيستەردىڭ توبەتتەرى (اناۋ-مىناۋ «باسشى، جەتەكشى، ۇيىمداستىرۋشىلارى» ەمەس، تۋرا وسىلاي: «توبەتتەرى»!) - نۇرماقوۆ، رىسقۇلوۆ، سادۋاقاسوۆ، قۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، قوجانوۆ، توعجانوۆتاردىڭ قالدىقتارىن ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ بۇگىنگى تاڭداعى ءىرى مىندەتىمىز ەكەنىن ءبىر مينۋت تە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك»، - دەپ، العا اسا جاۋاپتى دا وتە بيىك مىندەت قويدى.
اراعا از ۋاقىت سالىپ، جازۋشىلاردىڭ قالالىق جالپى جينالىسىندا سويلەگەن بەلگىلى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى: «حالىق جاۋلارى جۇرگەنوۆ، توعجانوۆ يسكۋسستۆو جۇمىسىنا قىرسىعىن تيگىزىپ، زيانكەستىك ىستەدى، - دەپ سوقتى (ول رەپرەسسيانىڭ قارا نايزاسىنا ىلىنگەن جوق، شاماسى، «قازىرگى ۇلتشىل-فاشيستەردىڭ توبەتتەرىنە» بەرگەن باعاسى جازالاعىش اپپاراتتىڭ ويلاعانىنان شىققان بولۋعا كەرەك). - قازاقتىڭ سوۆەتتىك يسكۋسستۆوسىن جوققا شىعارماقشى بولدى، وزدەرىن ادەبيەتتىڭ، يسكۋسستۆونىڭ «گەنيلەرى» ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى، سول دۇشپانداردىڭ سىلىمتىكتەرىنەن تەز قۇتىلۋىمىز كەرەك». وسىناۋ جۇرەكجاردى ءسوز «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 1937 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندەگى جينالىستان جازىلعان ەسەپتە جاريالانعان ەدى.
سول 37-ءنىڭ كۇزىندە ماسكەۋدە ءاليحان بوكەيحانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ پەن ءنازىر تورەقۇلوۆ، الماتىدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ومبىدا قوشكە كەمەڭگەروۆ اتىلدى. سول 37-ءنىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستان بولشەۆيكتەرى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى رەسپۋبليكا بويىنشا ءبىرىنشى كاتەگوريامەن، ياعني اتۋ تاسىلىمەن رەپرەسسيالانۋعا ءتيىس ادامداردىڭ مولشەرىن التى جۇزگە دەيىن كوبەيتۋدى سۇراپ، ماسكەۋگە ءوتىنىش ءتۇسىردى. رەسپۋبليكا باسشىلىعى، سونداي-اق، وعان قوسىمشا تاعى مىڭ ادامدى ەكىنشى كاتەگوريامەن، ياعني ۇزاق مەرزىمگە سوتتاپ جازالاۋعا رۇقسات سۇراپ قۇلشىندى. ۇسىنىس 1937 جىلعى 3 جەلتوقساندا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە بەكىتىلدى. وسىلاي، جاۋدى تابۋ جانە كوزىن جويۋ ورايىنداعى ساياسي رەپرەسسيا اۋقىمىن ارتتىرۋدى، مويىنعا العان مىندەتتەمەسىن اسىرا ورىنداۋدى كوزدەيتىن جوسپارلى ارناعا سالۋ ارقىلى، قازاقستان بيلىگى حالىققا اكەلگەن قاسىرەتى مول ۇلكەن تەررور كورىگىن وزىندىك وتىنمەن ۇستەمەلەپ قىزدىرا تۇسكەن ەدى. نكۆد قۇرامىنداعى ايرىقشا كەڭەس، «ۇشتىك»، «ەكىلىك» دەپ اتالعان سوتتان تىس جازالاۋشى قۇرىلىمدار وبلىستارداعى ەڭبەكشىلەر اراسىن «تازالاپ»، ەكپىندى جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتتى.
رەسپۋبليكانىڭ باسشى ورگاندارىنداعى «حالىق جاۋلارىنىڭ» تاعدىرىن ايقىنداۋ ماقساتىمەن، كوپ ۇزاماي، قازاقستانعا كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى كەلىپ، اسقان شاپشاڭدىقپەن كوشپەلى سەسسيالارىن وتكىزۋگە كىرىستى...
***
«سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى 1938 جىلعى 22 ناۋرىزدا «قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جاۋلارى» دەگەن تاقىرىپپەن پارتيا-كەڭەس قىزمەتىندەگى 19 «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل جانە ءبۋحارينشىل» باسشىلار ۇستىنەن 6-12 ناۋرىزدا الماتىدا جابىق سوت بولعانىن حابارلادى. ولار «وتانعا وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن، قازاقستاندى سسسر-دەن ءبولىپ اكەتۋگە، ءسويتىپ ونى شەتەل يمپەرياليزمىنىڭ كولونياسىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرى، تەررورشىلدىق ىستەرى، زيانكەستىك جانە ديۆەرسيالىق جۇمىستارى، شەتەلدىك شپيوناج جاساعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلدى جانە ۇكىم ورىندالدى دەپ جازدى.
ۇنپاراق ودان ءارى «قازاق حالقىن باقىتتى، قىزىق داۋرەنىنەن ايىرۋعا تىرىسقان» وسىناۋ «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل شپيون بانديتتەردى دەر كەزىندە اشكەرەلەگەن داڭقتى چەكيستەرگە» ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ولارعا جانە «ولاردىڭ ءستالينشىل ناركومى ن.ي.ەجوۆ جولداسقا قازاقستان حالقى كوپ-كوپ العىس ايتۋدا» ەكەنىن ايان ەتتى. رەسپۋبليكانىڭ باسشى ورىندارىنا كىرىپ ورنىعىپ العان سوناۋ «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل شپيون بانديتتەردىڭ» «قازاقستاندى سسسر-دەن ءبولىپ اكەتۋگە»، شەتەل وتارى ەتۋگە تىرىسۋى سالدارىنان «باقىتتى، قىزىق داۋرەنىنەن ايرىلىپ قالا جازداعان» «قازاقستان حالقى» ەندى، بۇدان بىلاي ونداي ارەكەتكە جول بەرمەس ءۇشىن، «جاۋلاردى تۇگەل جويۋدا نكۆد ورىندارىنا ارقاشان جاردەمدەسىپ وتىرۋعا دايىن» بوپ تۇرعانىن جاريالاپ، بارشانى سەندىردى.
وسىلاي، ۇلكەن تەرروردىڭ ەكىنشى جىلىندا، قازاقستاننىڭ سول كەزگى ءنومىرى ءبىرىنشى رەسمي گازەتى بۇگىنگى ۇرپاققا ءوز زامانىنداعى حالىققا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستان - جيىرما بەس مىڭنان استام جازىقسىز جاندى قۇپيا اتىپ تاستاعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنەن تاسقا باسىلعان وسىنداي بۇرمالاۋلى جاڭعىز عانا اقپارات قالدىرعان بولاتىن. شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋىنا قازاقستاننىڭ ەرىكتى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى (قۇرىلعانىنا جيىرما ءۇش جىلداي بولعان «ادىلەتتىڭ» ءار كەزگى توراعالارى - سانجار جاندوسوۆ، ماناش قوزىباەۆ، مۇرات بايماحانوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، وزگەرىسسىز اتقارۋشى ديرەكتورى - ساۋلە ايتمامبەتوۆا) كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
وسى قوعامدىق ۇيىم جيناقتاعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1937 جىلى الماتى وبلىسىندا اتىلعاندار سانى 440 بولسا، 1938 جىلى مىڭنان اسىپ كەتكەن، جامبىل وبلىسىندا 1937 جىلى 330 ادام اتىلسا، 1938 جىلى بۇل كورسەتكىش 510-عا جەتكەن. قۇربانداردىڭ وسىنداي ءوسۋى بار ايماقتا ورىن العان. كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ الماتىدا 1938 جىلعى 6-12 ناۋرىزدا وتكىزگەن كوشپەلى سەسسياسى جايىنداعى (جوعارىدا كەلتىرىلگەن، سەسسيا اياقتالعان 12 ناۋرىزدان ون كۇننەن كەيىن - 22 ناۋرىزدا جاريالانعان) گازەت حابارى دا شىندىقتى جارتىلاي عانا كورسەتكەنى بۇگىندە انىق بولىپ وتىر. بىرىنشىدەن، باسشى قىزمەتكەرلەردى اتۋ، سونىڭ ىشىندە الگى گازەتتە ءتىزىمى جاريالانعان ازاماتتاردى اتىپ تاستاۋ جابىق سوت اشىلدى دەگەن كۇننەن ەكى اپتا بۇرىن - 1938 جىلعى اقپاننىڭ ورتاسىنان باستاپ ورىن العان. ەكىنشىدەن، سول جاريالانىم جارىققا شىققانعا دەيىن، رەسپۋبليكا اۋماعىن ەسەپتەمەگەندە، تەك الماتىدا عانا التى جۇزدەي بوزداق جەندەت وعىنا بايلانعان.
ماسەلەن، 1938 جىلعى 15 اقپاندا الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، ۇستاز، زەرتتەۋشى، كەڭەستىك مادەنيەت قىزمەتكەرى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اتىلدى. 25 اقپاندا اتىلعان 39 ادام قاتارىندا سانجار اسفەندياروۆ، عابدولحاكىم بوكەيحانوۆ، شاكىر ديۆەەۆ، سۇلەيمەن ەسقاراەۆ، تەل جامانمۇرىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، ءىزمۇحان قۇرامىسوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، قايسار ءتاشتيتوۆ، عابباس توعجانوۆ، ميراسبەك تولەپوۆ، زەينوللا تورەعوجين قۇربان بولدى. 26 اقپاندا ىشىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءىلياس قابىلوۆ، اسفەنديار كەنجين، سالەمحات كۇلەنوۆ، سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ، ءازىمباي لەكەروۆ، بەيىمبەت مايلين، اسحات سەيدالين، جۇمات شانين بار 37 ادام اتىلعان. 27 اقپاندا 41 اداممەن بىرگە ماعزۇم اسانباەۆ، بوريس بەرلين، مەرعالي قادىلبەكوۆ، سابىر قاپين، الكەي وتەكين، ۆلاديمير سلۋچاك، زاراپ تەمىربەكوۆ، مۇحامەديار تۇنعاشين، ميحايل چۋدوچكين، تەلجان شونانوۆ وققا ۇشتى. 28 اقپاندا اتىلعان 40 ادامنىڭ اراسىندا بىرمۇحامەد ايباسوۆ، ءاشىر بۇركىتباەۆ، ورازالى جاندوسوۆ (اعاسى وراز جاندوسوۆ 2 ناۋرىزدا اتىلعان), مۇحامەديار جانكين، مۇحتار ساماتوۆ، مۇحامەتقالي ءتاتىموۆ بولدى. 3 ناۋرىزدا يبادوللا قۇلجانوۆ، ماعازى ماسانچي، ابدوللا روزىباقيەۆ، راحىم سۇگىروۆ... بارلىعى 38 ادام، 7 ناۋرىزدا نۇرتازا ەرالين، جۇماحان كۇدەرين، نۇعمان ماناەۆ... بارلىعى 43 ادام، 8 ناۋرىزدا ابىلقايىر دوسوۆ، اتلاس كالمەنوۆ، جاقسىلىق قۇلتاسوۆ، حاكىمجان نۇرىموۆ... بارلىعى 44 ادام، 9 ناۋرىزدا اتىلعان 37 ادام ىشىندە ءابدىراحمان ايسارين، احمەت نۇرالين، شاحزادا شونانوۆا (قاراتاەۆا), اناس ءىلياسوۆا بار...
1937 جىلدىڭ كۇزىندە الاشتىڭ ار-وجدانى احمەت بايتۇرسىنوۆ الماتىدا، كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن تۇڭعىش ەلشىسى ءنازىر تورەقۇلوۆ ماسكەۋدە اتىلدى. سونداي-اق ماسكەۋدە 1938 جىلعى ەرتە كوكتەمدە تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ، كۇزگە سالىم جانشا دوسمۇحامەدوۆ وققا ۇشتى.
قىسقاسى، ۇلكەن تەرروردىڭ ەكىنشى جىلىندا ساياسي ايىپپەن اتىپ تاستاۋ مەيلىنشە كۇشەيىپ، قازاق قوعامىنىڭ بەتكە ۇستارلارىن تۇگەلگە جۋىق جويىپ جىبەرىلدى.
1938 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ستالين قۋعىن-سۇرگىن اۋقىمىنىڭ تىم شەكتەن شىعىپ كەتكەنىن ۇقتى. وعان جەكەلەگەن پارتيا ۇيىمى باسشىلارى نكۆد-ءنىڭ جول بەرگەن بۇرمالاۋلارى مەن ونىڭ جوعارىعا جولداپ وتىرعان جالعان اقپارلارى، تۇرمەلەردەگى ادام توزگىسىز ءتاني ازاپتاۋلارى جايىندا حات جازۋعا باتىلدىق ەتتى. 22 تامىزدا ىشكى ىستەر حالكومىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالعان بەريا قىركۇيەك-قازان ايلارىندا ستالينگە جانە وزگە دە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنە تازالاۋدى توقتاتۋ قاجەتتىگى جايىندا اشىقتان اشىق ايتىپ ءجۇردى. اقىرى، 1938 جىلدىڭ قازان ايىندا سوتسىز ۇكىم شىعاراتىن ورگاننىڭ ءبارى (نكۆد-ءنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستەن باسقالارى) تاراتىلدى. 25 قازاندا ەجوۆ ورنىنان ءتۇسىرىلدى دە، ناركوم لاۋازىمىنا بەريا كوتەرىلدى...
جاپپاي رەپرەسسياعا 1938 جىلدىڭ كۇزىندە توقتاۋ سالىنسا دا، قۋعىن-سۇرگىن ودان بەرگى جىلداردا دا جالعاسا بەردى. ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەپ» اتۋ الماتىدا 1946 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن. سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1937-1946 جىلدارى اتىلىپ، الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» قورىمىنا كومىلگەن قۇرباندار سانى 4219-عا جەتتى.
بۇگىندە «ادىلەت» قوعامى الماتى وبلىستىق اكىمدىگىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن وسى قارالى ءتىزىمدى ارنايى كىتاپ ەتىپ شىعارۋ ۇستىندە. «جاڭالىقتاعى» مەموريال كەشەنىن قۇرباندار ەسىمى قاشالعان ەستەلىك قابىرعامەن تولىقتىرۋ ءىسىن دە اكىمدىك جاردەمىمەن جۇزەگە اسىرماق. ويتكەنى مۇنداي يماندى شارالار دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن باعالاي بىلەتىن ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن اسا قاجەت. توتاليتاريزم زامانىنداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر اۋقىمىندا جۇرگىزىلگەن مەملەكەتتىك تەرروردىڭ قۇرباندارى ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتۋ - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى...
بەيبىت قويشىباەۆ،
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ
ءبىرىنشى ورىنباسارى،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«اباي-اقپارات»
