بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنۆەرسيتەتىنىڭ پرافەسسورى:

«قىتايدىڭ «ءۇش ءارپى» مەنى ماجبۇرلەپ ءوزىنىڭ جانسىزى ەتىپ، قازاقستانعا جىبەرمەكشى بولدى»

–  بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، ءسىز قىتايداعى ەڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى – شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ) ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە كەلىپ، وقىتۋشى بولدىڭىز. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، جىلى ورىندارىن، لاۋازىمدى قىزمەتەرىن تاستاپ، ەلگە ورالعان العاشقى قارلىعاشتاردىڭ قاتارىندا ءسىز دە بولدىڭىز. سول سەبەپتى اڭگىمەنىڭ تيەگىن ءوزىڭىز تۋىپ-وسكەن ارعى بەتتەن اعىتساڭىز ءجون بولار ەدى. 

– ارعى بەت دەمەكشى، كەزىندە ورىس پەن قىتاي قازاقتىڭ ەشبىر كەلىسىمىنسىز ءبولىسىپ العان جەردىڭ شىعىس بولەگى «شىعىس تۇركىستان» دەپ اتالعانىن بىلايعى جۇرت جاقسى بىلەدى. سول شىعىس تۇركىستاننىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى، ناقتىلىپ ايتقاندا، ءتاڭىر تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇنارلى، قۇيقالى، شۇرايلى جەرلەر بۇكىلدەي قازاقتىڭ ەجەلگى اتا قونىسى ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. انە سول اتا-بابامنىڭ اق نايزاسىنىڭ ۇشىمەن، اق بىلەگىنىڭ كۇشىمەن قورعالىپ، بىزگە اماناتتاپ كەتكەن جەرىنىڭ ەڭ شۇرايلى ولكەسى – ىلە اڭعارى. بۇل اڭعار – «بايقاساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي، ەگەر دە دەنە بولسا قولقاسىنداي، تاۋى – التىن، تاسى – كۇمىس، اعاشى – جەز، سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي»، – دەپ، تاڭجارىق اقىن جىرلاسا، جىرلاعانداي-اق تاماشا ولكە. اڭعاردىڭ وڭتۇستىگىندە تالاي تاريحتىڭ كۋاسى بولعان ءۇيسىن تاۋى، سولتۇستىگىندە  ابىرالى تاۋى شىعىستان باتىسقا كوسىلىپ جاتىر. ىلە وزەننىڭ جايىلىپ «توعىزتاراۋ» بولىپ اعاتىن اڭعارىنىڭ اتىمەن اتالعان توعىزتاراۋ اۋدانىندا كىندىك قانىم تامعانىن زور ماقتانىشپەن ايتا الامىن. تىكارىق اۋىلىنىڭ (كەيىن تىكارىقتان ءبولىنىپ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن اقتۇبەك اۋىلىندا) تاڭنۇر قىستاعىندا باستاۋىش مەكتەپتى تامامداپ، اۋىل ورتالىعى تىكارىقتا جاتاقحانادا جاتىپ، ورتا مەكتەپتى اياقتاپ، جوعارى ورلەپ وقۋ ەمتيحانىنا قاتىسقانىم ءالى ەسىمدە. 

قىتايداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» زاردابىن شەگە ءجۇرىپ، وقىعان وقۋىمىز اسىرە ساياسيلانعان جۇيەنىڭ شىلاۋىندا بولدى دا، جاراتىلىستىق عىلىمدار بولماسا، قوعامدىق عىلىمدار سالاسىنداعى ساباعىمىز دەرلىك قىتاي كومۋنيستىك پارتياسىنىڭ بيۋروكراتيالىق پيعىلىن ۇگىتتەيتىن، يديولوگيالىق سيپات العان ادەبيەتتەر بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ 1978 جىلدان كەيىنگى  دىڭ ءشياۋپىڭنىڭ (دەن سياوپين) رەفورمالىق ساياساتىنىڭ دەمەۋىندە قحر-سى وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ەمتيحان ءتۇزىمىن جولعا قويىلدى. مەن سول  ەمتيحان ءتۇزىمى جولعا قويىلعان جىلداردىڭ ءۇشىنشى كەزەگىندە ياعني 1980 جىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋشى تالاپكەر رەتىندە قوعامدىق سالا بويىنشا ەمتيحان تاپسىردىم. سول جىلعى ەمتيحاننان مەن ىلە ايماعى بويىنشا ەڭ جوعارى بالل جيناپ، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسىنىڭ ەسىگى ون جىلىدىق ويراننان كەيىن جاڭادان اشىلعان كەز ەكەن. ورىس ادەبيەتى مەن قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىمەن سول ارادا تانىسا باستادىق. وندا قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسى الشاقتاي باستاعاننان بۇرىن قازاقستاندا باسپادان شىققان كىتاپتاردىڭ ءبارى دەرلىك بار بولىپ شىقتى. ءسويتىپ احمەتبەك كىرىشباي، اۋەلحان قالي، شارا تاڭجارىققىزى قاتارلى وقىتۋشىلاردان ساباق الا ءجۇرىپ، ادەبيەتكە دەگەن، شىعارماشىلىققا بولعان قۇشتارلىعىم ويانا باستادى. كىتاپتان-كىتاپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، العاشقى ولەڭدەرىمدى سول ءبىلىم وشاعىندا جازىپ، گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە جاريالاي ءجۇرىپ، ۇرىمجىدە بولعان بەس جىلىمىزدىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالدىق.

قۇلجا قالاسىندا ورنالاسقان ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بولىپ كەلگەن سوڭ، نەبارى جيىرما ەكى جاستاعى جاس وقىتۋشى ورتاعا تەز ۇيلەسىپ كەتتىم. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ينستيتۋت شىنجاڭداعى قازاق وقىتۋشىلار مەن ستۋدەتتەر شوعىرلانعان بىردەن-ءبىر جوعارى وقۋ ورنى بولعاندىقتان، وندا ادەبي ورتا دا بار ەدى. شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ كورنەكتى اقىندارى ءجۇنىسحان باقاي، جاناتحان تۇتقابەك، دۋتان ساكەي، جاكەن وتار، قۇداش سابانشى جانە ۇيعىردىڭ ايگىلى اقىنى مامەتجان سادىق، جازۋشىسى ابدىراقمان قاقار قاتارلىلارمەن قىزىمەتتەس بولۋىم ماعان ەرەكشە شابىت سىيلادى. وزىممەن جاسى قارايلاس ستۋدەتتەرگە ساباق بەرۋ مەنى ءتىپتى دە شىڭداي ءتۇستى. ولاردىڭ ىشىندەگى ءوزىڭ سەكىلدى شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن تالىمگەرلەرمەن تەز ءتىل تابىسىپ، دوستاسىپ كەتكەنىمدى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ. قازاق ەلى ەگەمەندىك العاننان باستاپ، اڭسارىمىز وسى جاققا اۋا باستادى. سودان بولار، قۇلجا قالاسىنداعى شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن اعايىن، دوستار، ارىپتەستەر وتىرساق تا، تۇرساق تا قازاق ەلىنىڭ اڭگىمەسىن ايتاتىنبىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءدام-تۇز تارتىپ، 1995 جىلى قاڭتاردىڭ 16 جۇلدىزىندا اتامەكەننىڭ توپىراعىنا تابانىم ءتيدى. 

   – بىلدەي ءبىر ينستيتۋتتىڭ وقىتۋشىسى بولا تۇرا اتامەكەنگە قونىس اۋدارۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟ ەلگە كەلگەن سوڭ قايدا جۇمىس ىستەدىڭىز؟

   – ەس جيىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيعان سوناۋ بالا كەزىمىزدەن راديونى باسىمىزعا جاستاپ جاتىپ قازاقستاننىڭ «شالقار باعدارلاماسىن» تىڭداپ ەر جەتتىك قوي. ال ستۋدەنت اتانعاننان كەيىن قازاقستاندا باسىلىپ شىققان گازەت-جۋرنالداردى قۋالاپ ءجۇرىپ، ىزىنە ءتۇسىپ، وقيتىن بولدىق قوي. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز بەن بوزبالا كەزىمىز قىتايداعى «ون جىلدىق ويراننىڭ» كەسىرىنەن رۋحاني جۇتاڭدىقپەن ءوتتى. وقۋلىقتى اشىپ قالساق ساياسات، راديونى باسىپ قالساق، قىتاي كومپارياسى مەن كۇن كوسەمدى ماقتاپ، ماداقتاعان ولەڭ-جىرلار مەن ماقالالاردان كوزاشپادىق. قازاقتىڭ ۇلتتىق ءان-جىرلارىن ايتۋ قىلمىس سانالدى. سوندىقتان قازاقستان ءبىزدىڭ كوڭىل كوزىمىزگە ەرتەگى الەمىندەي بولىپ، عاجايىپ بەينەدە ەلەستەيتىن.

ونىڭ ۇستىنە 1986 جىلعى «ۇلتازاتتىق كوتەرىلىستە» قازاق جاستارىنىڭ قىناداي قىرىلۋى نە ءۇشىن؟ – دەگەن سالماقتى دا، تولعامدى سۇراققا جۇكتى ەتتى. ودان سوڭ كەڭەس وداعىنىڭ تاستالقان بولۋىمەن بىرگە قازاق ەلىنىڭ ەل-جۇرتتى، اسىرەسە، شەتەلدە قونىستانعان قازاقتاردى زارىقتىرىپ بارىپ، تاۋەلسىزدىگىن رەسپۋبليكالار اراسىندا ەڭ سوڭىندا جاريالاۋى دا ءبىزدى دەربەس ەلدىككە دەگەن ۇمتىلىسقا جەتەلەدى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا بارىس-كەلىس كۇن سايىن كۇشەيە باستادى. زيالى قاۋىم اراسىندا قازاق ەلىندە باسىلىپ شىققان گازەت-جۋرنال جانە كىتاپتارعا دەگەن سۇرانىس پەن قىزىعۋشىلىق ءتىپتى دە ارتا ءتۇستى. رۋحاني شىعارماشىلىق تالعامىمىزدىڭ اڭسارى ورالحان بوكەي، جۇمەكەن ناجيمەدەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ قاتارلى قالامگەرلەرگە اۋا باستادى.

سونىمەن بىرگە 1990 جىلدىڭ باسىندا الەكە، ءوزىڭنىڭ اكە-شەشەڭ، باۋىر-تۋىستارىڭ باستاپ، قات-قابات قاعازباستىلىق قيىنشىلىقتاردى جەڭە وتىرىپ، بەس وتباسى بولىپ، اتامەكەنگە كوشتىڭ باسىن تۇزەۋلەرىڭنىڭ ءوزى دە، بىزگە كوپ وي سالدى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭى، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا «ەكى بۋرا سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدىنىڭ» كەرى كەلىپ، ەكىگە ءبولىنىپ-جارىلىپ قالعان ەل-جۇرت اراسىندا بارىس-كەلىس كۇن سايىن جاندانا باستادى. سونىمەن بىرگە قوعامعا ارالاسىپ، وڭ-سولىمىزدى تانىعان سوڭ، قىتايدا ءومىر سۇرەتىن ۇلتتار اراسىنداعى تەڭسىزدىكتى سەزىنۋىمىز دە تەز بولدى. شي ءجينپىڭ (سي تسزينپين) تاققا وتىرىپ، از ۇلتتاردى كونسلاگەرگە توعىتاتىنىن الدىنالا بولجادىم دەسەم وتىرىك بولار، الايدا، قىتايدىڭ زور قىتايشىلدىق پيعىلىن اۋىلدا بولسىن، قالادا بولسىن كوزىمىزبەن كورىپ، باسىمىزدان وتكەردىك. ول جاقتاعى تۋعان جەرىمىز قازاقتىڭ جەرى بولسا دا، رۋحاني، ساياسي بوستاندىقتىڭ جوق ەكەنىن، «ۇلتتار ىنتىماعى جاساسىن!» دەگەن ۇراننىڭ استارىنا ۇڭىلە وتىرىپ، ونىڭ جالعان ۇران ەكەنىن بايقاعانداي بولدىق. ءسويتىپ، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان» بول دەگەن اتالى سوزگە جۇگىنىپ، نە بولسا دا، اتامەكەنگە ءبىرجولتا كەتۋگە بەل بايلادىم.

اتامەكەن تابالدىرىعىن 1995 جىلى اتتاپ، كيەلى توپىراعىنا اياعىم تيگەن سوڭ، مەنەن بۇرىنىراق كەلگەن ءوزىڭ سەكىلدى ءبىر توپ ازاماتتاردىڭ جولىن قۋىپ، «ءۇشتىڭ» ءبىرىنىڭ قۇيرىعىن ۇستاۋعا تۋرا كەلدى. ول – قارا بازاردى جاعالاپ، ساۋدا-ساتتىقپەن شۇعىلدانۋ نەمەسە اقپارات سالاسىندا جۇمىس ىستەۋ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە ىزدەنۋشى بولىپ قابىلدانۋ ەدى. ساۋدامەن سان قايناسا سورپام قوسىلمايتىن مەن ءۇشىن اقپارت سالاسىندا جۇمىس ىستەۋدەن كورى، ءوزىمنىڭ ءتىل-ادەبيەتتانۋ ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس ىستەۋ الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىن. سول سەبەپتى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ- ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ىزدەنۋشى بولىپ قابىلداندىم. اتىن ەستىپ، كىتابىن وقىپ جۇرگەن اتى الاتاۋداي عالىم اعالارىمىزدى كۇندەلىكتى كەزدەستىرىپ، ولارعا ىزدەنۋشى شاكىرت بولعانىما قاتتى قۋاندىم. جاتاق جانە ستەپەنديا ماسەلەسى شەشىلگەن سوڭ، رەسىمي وقۋ-ىزدەنۋگە كىرىسىپ كەتتىم.

مەنى ءوز قامقورلىعىنا العان قازاق ەلىنە اتى ءمالىم ءتىل عالىمى بولدى. ول كىسىنىڭ كافەدراسىنا بارىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ، قوسىمشا ورىس ءتىلى، فيلوسوفيا قاتارلى ساباقتاردان دارىستەرگە قاتىستىم. سونىمەن بىرگە بولاشاق زەرتتەۋ تاقىرىبىنا باعىتتاپ اڭگىمەلەر ايتاتىنبىز. الايدا، اڭگىمە اۋەنى سوڭعى كەزدەرى اقشا جاققا كوپ اۋىپ كەتەتىن بولدى. «اقشاڭ بار ما؟ ماعان اقشا كەرەك ەدى؟ ماعان قاشان اقشا بەرەسىڭ؟» – دەگەن سەكىلدى سوزدەردى ەستي بەرگەن سوڭ، ستەپەنديامەن ارەڭ كۇن كورىپ جۇرگەن مەنىڭ ول كىسىدەن كوڭىلىم قالىپ، كەيىن ىزدەپ بارمايتىن بولىپ الدىم. ول اعايمەن ارامىز بارعان سايىن سۋىپ، اسپيرونتوراعا ءتۇسۋ نيەتىمنەن اينىدىم. 

ءسويتىپ جۇرگەندە اقىن، سازگەر، مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان دوسىم ەكەۋمىز تۇركىستانعا بارىپ، ساياحاتتاپ قايتۋعا كەلىستىك. وندا بارعان سوڭ، حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنۆەرسيتەتىندە وقىپ جاتقان ابىلقايىر، ءابىلباشار دەگەن قىتايدان كەلگەن ستۋدەتتەرمەن تانىسىپ، قوجا-اقمەت ياساۋي كەسەنەسى، ارىستانباپ، ساۋراننىڭ كونە قالا ورنى قاتارلى جەرلەردە بولا ءجۇرىپ، حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەت اعاعا سالەم بەرە باردىق. ول كىسى ءبىزدى وتە جىلى قابىلداپ، ۇزاق اڭگىمەلەستىك. قىتاي قازاقتارىندا تۇنىپ تۇرعان اۋىز ادەبيەتى مەن قازاقتىڭ سالت-ساناسىنا قاتىستى ماتەريالداردىڭ مول ەكەندىگىنە قىزىعاتىنىن ايتىپ، ەكەۋمىزدى جۇمىسقا قابىلداۋعا كەلىستى. ەرەكەڭ الماتىداعى اۋەزەۆ اتىنداعى دراما تياتىردا ىستەپ جۇرگەن كەزى بولاتىن، جىلى ورنىن سۋىتقىسى كەلمەدى. ال مەن بىردەن كەلىسىمىمدى بەرىپ، سوندا عىلىمي ءجۇمىسىمدى جالعاستىرۋعا بەل بايلادىم.  

  – كەيىن ءسىزدىڭ حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنۆەرسيتەتىنەن العان عىلىمي جۇمىسىڭىز اياقسىز قالدى دەگەن ءسوزدى ەستىدىك، بۇل راس پا؟ ەگەر راس بولسا، نە سەبەپتى اياقسىز قالدىرعانىڭىزدى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك...

– مەن حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا بارىپ عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقاننان كەيىن، مەكەمتاس مىرزاحمەت اعامەن كەلىسە وتىرىپ، ءوزىمنىڭ بۇرىننان زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن تاقىرىبىم ولەڭ تەۆورياسى بويىنشا جۇمىسىمدى جالعاستىردىم. بۇل تاقىرىپتىڭ وتە اۋقىمدى ءارى كۇردەلى ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىر جىلدىق عىلىمي-زەرتتەۋ مىندەتىن موينىما جۇكتەدىم. ءسويتىپ، انە-مىنە دەگەنشە 1997 جىلدىڭ كوكتەمى دە كەلدى. قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العانىما جارتى جىلداي بولعان سوڭ، اكە-شەشەم مەن تۋعان-تۋىستارىمدى ساعىنعان ساعىنىشىمدى باسىپ قايتايىن دەپ، ءبىر ايعا سۇرانىپ، قىتايعا قازاقستاننىڭ ازاماتى بولۋ سالاۋاتىممەن 1997 جىلى 2 ءساۋىر كۇنى شەگارادان ءوتىپ، قۇلجا قالاسىنداعى دوسىم جانبولات قۇرمانۇلىنىڭ ۇيىنە بارىپ ءتۇستىم. ەرتەسى دوسىم جانبولات قۇلجا قالالىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ شەتەلدىكتەردى تىركەۋ بولىمىنە ەرتىپ بارىپ، ەكى يۋان تولەپ، ءبىر ايعا ءوز ۇيىنە مەنى تىركەدى. سول كۇنى اۋىلىما كەتپەي، قالادا قالىپ، جانبولاتتىڭ ۇيىندە تاعى ءبىر تۇنەدىم. ءسويتىپ زاڭدى تۇردە قر-نىڭ ازاماتى رەتتىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات الدىم دا، ەرتەسى ياعني 4 ءساۋىر كۇنى توعىزتاراۋ اۋدانى، اقتۇبەك اۋىلى، تاڭنۇر قىستاعىنداعى ەتجاقىندارىممەن ەكى جىلدان سوڭ امان-ەسەن قاۋىشتىم. تۋعان جەرىمدە ەكى كۇن اۋناپ-قۋناپ ساعىنىش ماۋقىمدى باسقان سوڭ، ءۇشىنشى قوناقتا توعىزتاراۋ اۋدانى تىكارىق اۋىلى مال دارىگەرلىك مەكەمەسىندە ءجۇمىس ىستەيتىن جەزدەم ءپازىلجان مامىتبەكۇلىنىڭ ۇيىنە باردىم. كەشكى اپاق-ساپاقتا تاماقتى ەندى عانا جەپ بولا بەرگەندە، ساۋ ەتىپ ەكى بەيساۋىت ادام كىرىپ كەلدى. ونىڭ بىرەۋىن تانىمادىم، ەكىنشىسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەيتىن قاپارالى ءمۇسىلۇلى دەگەن جىگىت ەكەن. ويىمدا ەش نارسە جوق، ءجاي جۇرگەن شىعار دەپ ويلادىم. سويتسەم ولار ارناۋلى مەنى ۇيگە ىزدەپ بارىپ، ودان وسىندا كەلگەن كەلىسى ەكەن. تاماقتان سوڭ مەنى دالاعا شاقىرىپ الىپ، قۇلجا قالاسىنا وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتەتىنىن ايتتى. اپايىمنىڭ ۇيىنە ءبىر قونايىن، ودان سوڭ مەن ءوزىم ەرتەڭ بارايىن نەمەسە وسىندا قونىڭدار، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ بىرگە بارايىق دەگەنىمە كونبەي، تۇندەلەتىپ مەنى بەينە ءبىر ىزدەۋدە جۇرگەن قىلمىسكەردى تۇتقىنداعانداي كولىكتەرىنە وتىرعىزىپ، قۇلجا قالاسىنا جارىم تۇندە الىپ كەلىپ، اسكەري قوناق ۇيگە ورناداستىردى دا، قاپارالى مىرزا مەنىڭ قاسىما قالىپ، تاپ مەن قاشىپ كەتەتىندەي قاراۋىل بولىپ جايعاستى. 

تاڭەرتەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ورازقوجا دەگەن كىسى قاسىندا ءبىر قىتاي، ءبىر ۇيعىرى بار مەن جاتقان قوناق ۇيگە كەلىپ، «قازاق ەلىنىڭ جاعدايى قانداي؟ قانداي جۇمىسپەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ؟ قانداي اتاقتى ادامدارمەن بارىس-كەلىسىڭ بار؟ تۇركياعا باردىڭ با؟ تۇركىستان قالاسىندا قانداي شارۋامەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ؟ قىتايعا نە سەبەپپەن كەلدىڭ؟ قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن قالاي الدىڭ؟» – دەگەن سەكىلدى سۇراقتاردى باستىرمالاتىپ، تۇسكە دەيىن اڭگىمەلەستىك تە، قۇجاتتارىڭدى تەكسەرەمىز دەپ، تولقۇجاتىم مەن جەكە كۋالىگىمدى الىپ كەتتى. تۇسكى استان سوڭ، قاپارالى تاعى ءبىر نوكەرىمەن بىرگە الگى سۇراۋلاردى قايتا-قايتا قايتالاپ سۇراۋمەن كەشتى باتىردىق. ەرتەسى تاعى دا باسقا ادامدار كەلىپ، سول سۇراقتار توڭىرەگىندە سۇراق قويىپ، مەزى قىلدى. قىسقاسى، سەن قىتايدىڭ ازاماتى بولاتىنسىڭ، وقىتتىق، جەتىلدىردىك، بىزگە ەڭبەگىڭ سىڭەتىن كەزدە نەگە باسقا ەلدىڭ ازاماتى بولاسىڭ دەگەنگە سايدىرا كەلىپ، «ءبىز ءۇشىن ياعني قىتاي ۇلتتىق قاۋىپسىز مەكەمەسى ءۇشىن ءجۇمىس ىستەسەڭ، جاعدايىڭ جاقسى بولادى، قۇجاتتارىڭدى دەرەۋ بەرەمىز، قازاقستانعا بىزدەن مىندەت ارقالاپ، قايتىپ كەتەسىڭ» دەگەنگە كەلتىردى. الايدا، مەن قازاقستاننىڭ ازاماتىعىن ءوز ەركىممەن ءبىر قۇشاق قۇجات جيناپ، قۇناجىن ازابىن كورىپ ءجۇرىپ ارەڭ زورعا العانىمدى، قحر-نىڭ ازامتتىعىنان سول كەزدە باستارتقاندىعىمدى ايتىپ، «سەندەر ءۇشىن قىزىمەت ىستەي المايمىن» دەۋدەن تانبادىم. سودان ولار مەنەن تۇك شىقپايتىنىن سەزدى-اۋ دەيمىن، «سەن ەندى قازاقستانعا قايتا المايسىڭ» دەپ، سول كۇنى كەشتە وزدەرى تارتىپ العان قر-نىڭ ازامتتىعىن دالەلدەيتىن تولقۇجاتىم مەن جەكە كۋالىگىمدى قايتارىپ بەرمەي، جولعا سالدى. سودان سوڭ، «ولارعا ويباي سەندەر ءۇشىن قىزمەت ىستەيمىن» دەپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ الدىلارىنا قۇجاتتارىمدى سۇراپ بارمادىم. ءۇرىمجى قالاسىندا ورنالاسقان قر-نىڭ ەلشىلىگىنىڭ بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەيتىن باعدات سەيتباتتالوۆ مىرزاعا حابارلاسىپ، بارلىق بولعان ءمان-جايدى جەتكىزدىم دە، شىعارماشىلىق جۇمىسىممەن اينالىسىپ، اكە-شەشەمنىڭ قاسىندا بولىپ، اۋىلدا جاتا بەردىم. سول جاتقاننان مول جاتىپ، ءتورت جىل بويى قازاقستانعا قايتا قايرىلىپ كەلە المادىم. ول جاقتا جاتقان كەزدەگى قىتايدىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرىمەن بولعان كۇرەستىڭ وتىندە قانشالىقتى رۋحاني ازاپ شەكەنىمدى ءبىر ءوزىم بىلەمىن! سودان باستاپ، «بايتال تۇگۇل باس قايعى» بولىپ، بۇل جاقتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ ءجۇمىسىم ءوز الدىنا اياقسىز قالا بەردى.

    – سول كەزدە ءبىر ۇزىنقۇلاقتىڭ اۋزىنان: «اقىن بەكقوجا جىلقىبەكۇلى قۇلجا قالاسىنداعى ءبىر اسكەري قوناق ۇيگە قازاقستاننىڭ ازاماتتىق كۋالىگىن ەمەس، قىتايتدىڭ ازاماتتىق كۋالىگىن كورسەتىپ جاتقان ەكەن، ولاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى ونى «قوس ازاماتتىعى بار» دەپ ۇستاپ الىپتى...» دەگەن ءسوزدى ەسىپ ەدىك. مىنا اڭگىمەڭىزدى ەستىگەننەن كەيىن مۇنىڭ وسەك ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ وتىرمىن.

    – ءيا، سول كەزدە ونداي وسەكتەر ول جاقتا دا، بۇل جاقتا دا جەلدەي ەسىپ، تاراپ كەتىپتى. كەيبىرەۋلەر سونى قوڭىرسىتىپ ءالى ايتىپ ءجۇر ەكەن. مىنا زاماندا ەلدىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايسىڭ. بىراق ۋاقىت كەلە شىندىق ءبارىن ورنىنا قويادى.

    مەن ولاردىڭ جوسپارى بويىنشا قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىم كەرەك ەدى، بىراق مەن ولاي ىستەگەن جوقپىن. ولاردىڭ ارام-ماقساتى، جوسپارلاعان ويى، ارامزا پيعىلى ىسكە اسپاعان سوڭ، تولقۇجاتىمدى تارتىپ العاندارىنا ءبىر سەبەپ-سىلتاۋ كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سونداعى ولاردىڭ ويلاپ تاپقان جالاسى وسى بولاتىن. مەن شەكارادان ءوتىپ، قۇلجا قالاسىندا بولعان ەكى كۇندە دە دوسىم جانبولات قۇرمانۇلىنىڭ ۇيىندە بولسام، قايداعى قوناق ۇيگە بارىپ جاتامىن؟! ەكىنشى كۇنى قۇلجا قالالىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ شەتەلدىكتەردى تىركەۋ بولىمىنە بارىپ، جانبولالتىڭ ۇيىنە تىركەلىپ، زاڭدى تۇردە ءبىر اي قىتايدا بولاتىندىعىمدى حابارلاپ، تاعى دا سول ۇيدە ءبىر كۇن ايالداپ قونىپ قالدىم. ەشبىر قوناقۇيدە بولماعانىما جانبولات پەن ايەلى گۇلزيرا كۋا. وسى ءبىر ورىنسىز جالاعا وسى كۇنگە دەيىن سەنىپ جۇرگەندەر قازىر الماتىدا تۇراتىن دوسىم جانبولات قۇرمانۇلىنان سۇراپ انىق-قانىعىن بىلسە بولالى. ال ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كۇنى توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى اۋىلىمدا بولعانىما ەل-ءجۇرتىم مەن باۋىر تۋىستارىم كۋا. بەسىنشى كۇنى قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ ارنايى قىزىمەتكەرى قاپارالى مەن تاعى ءبىر ادام قۇلجا قالاسىنا جارىم تۇندە الىپ كەلىپ، سول وزدەرى وسەك-اياڭ ەتىپ، ەلگە تاراتىپ جۇرگەن اسكەري قوناق ۇيدە ءۇش كۇن بويى سۇراقتىڭ استىنان الدى. قۇجاتتارىمدى تارتىپ العانىنا قاپارالى عوي ءولىپ قالدى،  ولاردىڭ سول كەزدەگى ورىنباسار باستىعى ورازقوجا سىدىقۇلى دەگەن ادام قازىر ءتىرى بولسا، بۇعان كۋالىك ەتە الادى. ال ەندى «قىتايدىڭ ازاماتتىق كۋالىگىن كورسەتىپ قوناق ۇيگە جاتتى» دەگەنى، ءتىپتى، اقىلعا سيمايدى. 1996 جىلى كۇزدە قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الاردا قىتايدىڭ تولقۇجاتى مەن ازاماتتىق كۋالىگىن الماتى قالالىق كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنا تاپسىرىپ بەرگەن بولاتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە قۇلجا قالاسىندا اعايىن، دوستارىم جانە تۋعان تۋىستارىمنىڭ ءۇيى تۇرعاندا، قوناق ۇيگە جاتاتىنداي باسىما نە كۇن تۋدى سونشا ما؟! مۇنىڭ ءبارى شىلعي وتىرىك، ماعان جاپقان جالاسى. قىتاي بيلىگىنىڭ ءوزىن اقتاپ، ماعان پالە شاپتاپ، بەتى بۇلك ەتپەي ەلگە تاراتقان وسەگى.         

    – ءىستىڭ بارىسى وسىلاي  دەڭىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولا تۇرا، باسقا ەلدە ءتورت جىل جاتىپ قالۋ دەگەن سۇمدىق قوي. سىز قىتايداعى  قازاقستاننىڭ ەلشىلىگىنىڭ ۇرىمجىدەگى بولىمشەسىنىڭ باسشىسى باعدات سەيتباتتالوۆ مىرزاعا حابارلاسىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ايتقان ەكەنسىز، ولار تاراپىنان سىزگە كومەك بولمادى ما؟ 

– قازاقستاننىڭ قىتايداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلىگىنىڭ ۇرىمجىدەگى بولىمشەسىنىڭ باستىعى باعدات سەيتباتتالوۆ مىرزاعا حابارلاسىپ، ءمان-جايدى تۇگەل ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. ودان دەرەۋ حابار-وشار بولماعان سوڭ، ەكى اپتادان كەيىن تاعىدا قوڭىراۋ شالىپ، جانايقايىمدى جەتكىزىپ ەدىم، ول كىسى: «قۇزىرلى مەكەمەلەرگە جەتكىزىپ ايتىق، كۇتە تۇرىڭىز!» دەگەننەن ارى اسا المادى. ءسويتىپ، جارتى جىل ىشىندە وسىلاي بىرنەشە رەت ول كىسىمەن حابارلاسىپ، ماردىمدى جاۋاپ الا الماعان سوڭ، «ءوزىمىز حابارىن بەرەمىز» دەگەن ۋادەلەرىنە سەنىپ، ءبىر جىلدى وتكىزدىم. 1997 جىلدىڭ سوڭىنا الا قازاقستان ەلشىلىگىنە حابارلاسقانىمدا ولار: «قىتاي جاعى «بەكقوجا جىلقىبەكۇلى قحر-داعى، ناقتىلاپ ايتقاندا، قۇلجا قالاسىنداعى تىركەۋىنەن شىقپاي، شەتەل ازاماتتىعىن قابىلداعان، سول سەبەپتى ءبىز قر-نىڭ ازاماتتىعىن مويىندامايمىز» دەگەن سىلتاۋدى ايتىپ جاتىر»، – دەدى. مەن قىتاي ەلىنىڭ تولقۇجاتىنىڭ سوڭعى بەتىنە بادىرايعان جازۋمەن جازىلعان – «ەگەر قحر-نىڭ ازاماتى شەتەل ازاماتتىعىن العان جاعدايدا قحر-نىڭ ازاماتتىعىنان ەش كەدەرگىسىز وزدىگىنەن شىعارىلادى» دەگەن انىقتاما بار ەكەندىگىن كولدەنەڭ تارتىپ، قۇلجا قالالىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ تولقۇجات باسقارماسىنىڭ سول كەزدەگى مەڭگەرۋشىسى حاي لاڭ مىرزامەن جولىققانىمدا، ول: «ەكەۋمىزدىڭ جەكە باسىمىزدا ارى دا كەگىمىز، بەرى دە وشتىگىمىز جوق. بۇل تىكەلەي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ تاپسىرماسى. ولاردىڭ مالىمدەۋىنشە تولقۇجاتىڭ مەن جەكە كۋالىگىن وزىڭە قايتارىپ بەرىلمەيدى. ءبىز ونى بەجيڭدەگى قازاقستان رەسپۋبلكاسىنىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبيكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلىگىنە تاپسىرىپ بەردىك. سەن قازىر قحر-نىڭ ازاماتىسىڭ. ەگەر قازاقستانعا قايتادان بارامىن دەسەڭ، قايتا باستان، شىتجاڭا قىتاي ەلىنىڭ تولقۇجاتىن جاساتىپ، ءبىزدىڭ ازامات رەتىندە ەكىنشى رەت قازاقستانعا بارۋىڭا بولادى» دەگەن ءۋاج ايتتى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە توبەمنەن جاي تۇسكەندەي بولىپ، بەجيڭدەگى قر-نىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلىگىنىڭ قىزىمەتكەرلەرىنە حابارلاسىپ ەدىم، ولار مەنىڭ باياعى قىتايلار تارتىپ العان قر-سى ازامتتىعىمدى دالەلدەيتىن تولقۇجاتىمدى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جونەلتىپ بەرگەندىگىن ايتتى دا، وزدەرىنىڭ بۇل ماسەلە جونىندە قحر-سى جاقتاعى قۇزىرلى مەكەمەلەرگە قر-سى ۇكىمەتىنىڭ ءسوزى وتپەگەندىگىن، قىسقاسى، شامالارى جەتپەگەندىگىن استارلاپ جەتكىزدى. 

سودان سوڭ بارىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن ءوز قولىمەن بەرىپ الىپ، ءوز ازاماتىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قىتايدىڭ الدىندا قورعاي الماي وتىرعان ەگەمەندى ەلدىگىمىزگە ىشتەي رەنجىسەم دە، قالايدا قازاق ەلىنە ەكىنشى رەت جەتۋدىڭ جولى بولعان جاڭادان تولقۇجات جاساۋ بارىسىنا شىنداپ كىرىسىپ كەتتىم. ەكى رەتكى شاقىرتۋىمدى ەكى جىل بويى ارى سۇيرەپ، بەرى سۇيرەپ، كۇشىن جويىپ، تولقۇجات جاساماعان قىتايدىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرى ءۇشىنشى رەتكى شاقىرتۋىمدى قولىما الىپ، ەسىكتەرىن توزدىرىپ، قۇلاق مايىن جەگەنىمنەن زەرىكتى-اۋ دەيمىن، ارەڭ دەگەندە قابىلداپ الىپ، قولىما قحر-دىڭ تولقۇجاتىن جاساپ، قولىما بەردى. ءسويتىپ، 2001 جىلدىڭ 2-اقپانىندا 1460 كۇن دەگەندە ەلگە ارەڭ زورعا قايتا ورالعان سوڭ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كونسۋلدىق باسقارما ءبولىمىنىڭ سول كەزدەگى باستىعى ۋاليحان قوڭىرباەۆتىڭ قولىنان ءتورت جىلدىڭ الدىندا قىتايلار تارتىپ العان تولقۇجاتىممەن جىلاپ كورىستىم. قىتايدىڭ قۇرساۋىنان ەكىنشى رەت مەنى امان-ەسەن قۇتقارىپ الىپ كەلگەن قولىمداعى قحر-نىڭ تولقۇجاتىن ەندى بەتىڭدى كورمەيىن دەپ، ولارعا تاپسىرىپ بەردىم.         

   – قر-نىڭ كونستيتۋتسيامەن ءسىزدىڭ ازاماتتىق قۇقىعىڭىز قورعالۋى كەرەك ەدى عوي؟ قر-نىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل جىگىت ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتى، سىزدەر نەگە، نە سەبەپتەن تولقۇجاتىن تارتىپ الىپ ەلگە جىبەرمەي وتىرسىزدار؟ – دەگەن سەكىلدى رەسىمي سۇراقتارمەن قىتايدىڭ قۇزىرلى ورىندارىنا حابارلاسىپ سىزگە اراشا ءتۇسۋى كەرەك ەدى عوي، نەگە ءۇنسىز قالدى دەپ ويلايسىز؟                                                                          

– قر-نىڭ كونستيتۋتسيا نەگىزىندە قازاقستاننىڭ ازاماتى بولىپ تابىلاتىن ارقانداي ءبىر جەكە تۇلعانىڭ باس اماندىعى مەن ساياسي بوستاندىق قۇقىعى قاتاڭ تۇردە قورعالۋى كەرەك ەكەندىگىن بالا دا بىلەدى. ال مەنىڭ قازاقستاننىڭ ازاماتى بولا تۇرا، قىتايدىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ، ءتورت جىل بويى ولاردىڭ مەنىڭ قۇقىعىمدى قورلاۋى ەكى مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، حالقارالىق ادام قۇقىعى زاڭدارىنا دا سيمايدى. بۇل جەردە ءوز وتانىم قازاق ەلىنىڭ بيلىك جاعى السىزدىك، شاراسىزدىق كورسەتىپ وتىرعاندىعى اقيقات. سول كەزدە جالعىز مەن عانا ەمەس، مەن سەكىلدى بىرنەشە قر-سىنىڭ ازاماتتىعىن العان ازاماتتار «قوسازاماتتىعى بولعان» دەگەن سىلتاۋمەن زارداپ شەككەنىن ەستىگەنىم بار. قوسازاماتتىق دەگەن ۇعىم ەكى ەلدىڭ ازامتتىق زاڭىندا دا جوق. سوندىقتان بۇل نەگىز بويىنشا قازاقستان بيلىگى قىتاي بيلىگىنە قاتاڭ تالاپ قويۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە قىتاي مەن قازاقستان ەكەۋى دە شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ءارى كورشى جانە مامىلەگەرلىك پەن ىسكەرلىك جاقتاعى قارىم-قاتىناستارى وتە قويۋ ەل. سول سەبەپتى وسى نەگىزدە دە بۇل ماسەلەنى شەشۋىنە بولاتىن ەدى. مەنىڭ وسى ازاماتتىق ماسەلەم جونىندە قازاقستان قىتايعا نوتا تاپسىردى دەپ ەستىدىم، ەگەر ول شىن بولسا، قىتاي نە ءۇشىن قازاقستانعا ءبىر جاۋابىن بەرمەدى؟! ارينە، قازاقستان ءوز ازامتىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قورعاماقشى بولعان بولۋى مۇمكىن، الايدا بۇل ارادا، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قىتاي بيلىگىنە ءسوزى وتپەگەندىگى بەلگىلى. ونىڭ سەبەبى، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قىتايدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن بوسبەلبەۋلىگىندە جاتىر. بولماسا، مەن قىتايدا جاتقان ءتورت جىل ىشىندە ەكى ەل اراسىندا قانشاما كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلعاندىعىن بىلەمىز. سول كەلىسىمشارتاردىڭ ءبىر تالابى رەتىندە ءوز ازاماتىنىڭ ازاماتىق قۇقىعىن قورعاپ، قىتاي جاققا قاتاڭ تالاپ قويۋىنا بولار ەدى عوي. بىراق ەگەمەندى ەلمىز دەگەندە كەڭىردەگى جىرتىلىپ-ايرىلاتىن ءبىزدىڭ بيلىك ونداي باتىل قادامدارعا بارا المادى. بۇل جالتاقويلىعى كۇنى كەشەگى شي ءجينپىننىڭ قىتايداعى قازاق قانداستاردى «قازاقستانعا كوپ رەت بارىپ-كەلدىڭ، ىقتيارحاتىڭ بار ەكەن، قازاق ەلىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىمەن سۋرەتكە ءتۇسىپسىڭ، نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ولەڭ-داستان اراناپ جازدىڭ» دەگەن سەكىلدى ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىنا كەسىرىن تيگىزەتىن سەبەپسىز سىلتاۋلارمەن قىرىپ-جويىپ، قامۋعا الىپ، ءتىپتى، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان امان سەيىت سەكىلدى قانشاما ازاماتتاردى كونتسلاگەرگە توعىتقاندا دا ءۇنسىز قالۋىنا اكەلىپ سوققاندىعى بەلگىلى. وسىعان قاراعاندا، ءبىز ەگەمەندى ەل ەمەس، قىتايعا باعىنىشتى ءبىر ولكە بولىپ قالعان جوقپىز با؟! – دەگەن جامان وي كەلە بەرەدى باسىما. ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن! قۇداي قوسقان كورشىمىز، دوسىمىز دەپ وتىرعان ەلدىڭ ارام پيعىلىنىڭ تابانىنا تاۋەلسىز ەلدىگىمىز بەن ۇلتتىق رۋحىمىز، بايلىعىمىز بەن پاك ارۋلارىمىزدىڭ كەۋدەسى تاپتالىپ جاتقانى دا اششى شىندىقتى شىرىلداپ، اشىنا ايتۋ، ارينە، ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز. 

– اڭگىمەڭىزدىڭ توركىنىنە ۇڭىلسەك، ءسىزدى قىتايدىڭ «ءۇش ءارپى» ءوزىنىڭ جانسىزدارىنىڭ قاتارىنا قوسۋعا ارەكەتتەنگەن ەكەن، بىراق ءسىز وعان كونبەي قارسىلىق بىلدىرگەنىڭىز ءۇشىن «قىتايدىڭ تىركەۋىنەن شىقپاعان» دەگەن سىلتاۋمەن قاساقانا تولقۇجاتىڭىزدى تارتىپ الىپ، قىتاي جەرىندە ونىڭ كۇشىن جويعانى كوزگە ۇرىپ تۇر. بىراق ءسىز قىتايدا ءتورت جىل جاتىپ، ەلگە ورالعاننان كەيىن قىتاي كۇشىن جويعان تولقۇجاتىڭىزدى قايتارىپ الىپ، ءباز-باياعىسىنشا قازاقستان ازاماتى بولىپ شىعا كەلگەنىڭىز ءبىز ەمەس، الەم تاڭعالارلىقتاي تاريحي وقيعا بولعان ەكەن. حوش دەلىك، ەندى ءسىز ءتورت جىل بەكەر بوسقا قىتاي جەرىندە، جۇمىسسىز جاتتىڭىز. حالىقارالىق ادام قۇقىعى زاڭ نورمالارىنا نەگىزدەلىپ حالىقارالىق سوتتارعا ارىزدانىپ، قىتايدان مورالدىق، ماتەريالدىق شىعىنداردى تولەتۋ جاعىن نەگە قاراستىرماعانسىز؟

– مەن 1997 جىلى قىتايدىڭ شەكاراسىنان قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە وتكەننەن كەيىن قىتايدىڭ زاڭ-تۇزىمىنە قايشى كەلەتىن ەشقانداي ءبىر قيمىل-ارەكەت ىستەگەن ەمەسپىن. تەك قانا، مەن «قىتايدىڭ جەكە كۋالىگىن پايدالانىپ اسكەري قوناق ۇيگە جاتتى» دەگەن جالا مەن «قازاقستان ازامتتىعىن العان سوڭ، قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنداعى تىركەۋىنەن شىقپاعان» دەگەن قيسىنسىز پالەنىڭ قۇربانى بولدىم. جالپى قىلمىس دەگەن بەلگىلەنگەن زاڭ-ءتۇزىم، ەرجەلەرگە قايشى كەلۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر جەكە تۇلعا نەمەسە ۇجىمعا زاتتىق جانە رۋحاني زارداپ، شىعىن اكەلۋ ەكەندىگىن ءبارىمىز بىلەمىز. سول سەبەپتى، مەن بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاپ، باسىن جارىپ كوزىن شىعارماعاندىعىم ءۇشىن قىلمىستان اۋلاقپىن. قىتايدىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرىنىڭ مەنى قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە ول جاقتا ءتورت جىل بويى ۇستاپ تۇراتىنداي ەشقانداي زاڭدىق نەگىزى جوق. سوندىقتان  مەن 2001 جىلى قازاقستانعا ورالىپ، قازاق ەلىنە ءتان ازاماتتىعىمدى قولىما العاننان كەيىن، ەندى قىتايدان مورالدىق جانە زاتتىق تولەماقى تالاپ ەتسەم قايتەدى دەپ، ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتارعا ءوتىنىش ايتقانىمدا، «ول ءۇشىن كوپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، ءجۇمىس ىستەۋىڭ كەرەك، وزىڭە وتە اۋىر بولادى، امان-ەسەن ەلگە ورالعانىڭنىڭ وزىنە دە شۇكىرشىلىك ەت» دەگەن سوڭ، حالقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا شاعىمدانۋعا جازىپ، دايىنداپ العان ءوتىنىشىمدى جامباسىما باسىپ قويعان بولاتىنمىن. قازىر ويلاپ قاراسام، ءتورت جىل دەگەن وڭاي ۋاقىت ەمەس ەكەن، ونىڭ ۇستىنە، ەگەر مەن سول ءتورت جىلدا قانشاما جۇمىستىڭ باسىن قايىراتىن ەدىم. وتباسىلىق اۋىرتپاشىلىق، شىعارماشىلىق شارت-جاعدايدىڭ قولايسىزدىعى جانە عىلىم كانديداتتىق جۇمىسىمدى قورعاۋ جوسپارىمنىڭ اياقسىز قالۋى مەن كۇندەستەرىمنىڭ كەكەسىن كۇلكىسىنىڭ ازاب-زاردابىن ويلاعاندا، ءىشىم ۋداي اشيدى. سوندىقتان، مەن ەشتەن كەش جاقسى دەپ ءبىلىپ، حالقارالىق قۇزىرلى قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنەن سول ءتورت جىل بويى قىتايدا كورگەن قورلىعىم مەن زورلىعىمنىڭ بوداۋى رەتىندە قحر-نان زاتتىق جانە مورالدىق جاقتاعى شىعىنىمنىڭ بوداۋ رەتىندە تولەماقى تالاپ ەتەتىنىمدى جاريالايمىن.    

– ەكىنشى رەت ەلگە ورالعاننان كەيىن استانا قالاسىنداعى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جۇمىسقا ورنالاستىڭىز. قازىر قانداي شارۋالار اتقارىپ ءجۇرسىز؟ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋ ساپاسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– مەن 2001 جىلى ءساۋىردىڭ 12-جۇلدىزى استانا قالاسىنا كەلە سالا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە كەلىپ باياعى قىتايلار تارتىپ العان تولقۇجاتىمدى قولعا العان سوڭ، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنا وقىتۋشى بولىپ، جۇمىسقا ورنالاستىم. ويتكەنى قىتايدا ىلە پەداگوگيكالىق ينيستۋتوتىندا ون جىلداي وقىتۋشى بولعان تاجىريبەم بار عوي. ونىڭ ۇستىنە باياعى عىلىمي جۇمىسىمدى جالعاستىرۋىما، ارينە، جوعارى وقۋ ورىنىندا جۇمىس ىستەۋ قولايلى ەدى. جازىلىپ، دايىن تۇرعان «قازاق ولەڭى: كوركەمدىك جانە ءداستۇر جالعاستىعى» اتتى عىلىمي جۇمىسىمدى سول كەزدەگى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رىمعالي نۇرعالي مىرزاعا كورسەتىپ ەدىم، ول كىسى پرافەسسور قۇنىپيا الپىسباەۆ اعانى جەتەكشى ەتىپ، بەكىتىپ بەردى. قۇنىپيا اعانىڭ وتە جاۋاپكەرشىلىككە تولى عىلىمي جەتەكشىلىگىننىڭ ارقاسىندا 2007 جىلى كانديداتتىق دەتسەرتاتتسيامدى قورعادىم. الايدا، قحر-سى شينجاڭ ۋنۆەرسيتەتىندە وقۋ بىتىرگەن ديپلومىڭ قر-سى جاعىنان نوستروفيكاتسيادان وتپەپتى دەگەن جاڭا بەلگىلەمەگە سايكەس كەلمەگەندىكتەن، ول جولعى قورعاۋىم كۇشىن جويىپ، 2009 جىلى قايتادان قورعاپ، 2010 جىلى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن كۋالىكتى قولىما الدىم. باك جابىلعان سوڭ، دايىن بولىپ قالعان دوكتورلىق دەسەرتاتتسيامدى قورعاۋعا ۇلگەرە المادىم. سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە جۇمىسىمدى جالعاستىرىپ، قازىر ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرافەسسورى سالاۋاتىممەن جۇكتەلگەن ساباقتاردى ستۋدەتتەرگە بارىنشا جەتكىزۋگە تىرىسىپ كەلەمىن. الايدا، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقىتۋشىلاردىڭ باس اۋىرۋى تولىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندەگى قاعازباستىلىق پەن وقۋلىقتاردىڭ جۇيەلەنبەۋى، عىلىمي اتاعى بار مامانداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى جانە بەلگىلى ءبىر ماماننىڭ ءوزى زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن ماماندىق بويىنشا ساباق بەرۋدەن تىس، مۇرنىنا ونىڭ ءيىسى دە كەلمەيتىن ماماندىقتار بويىنشا ساباقتاردى كۇشتەپ نەمەسە زورلاپ، ءوز موينىنا جۇكتەپ الۋى قاتارلى جاقتاردى باسا ايتۋعا بولادى.   

بەلگىلى ءبىر ءپاندى عانا ءوزىنىڭ ماماندىعى ەتۋ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋشى بولاتىن ماماننىڭ مىندەتى ەكەندىگى بەشەنەدەن بەلگىلى. ويتكەنى ءار عالىمنىڭ ءوزىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتى بولادى. ولار ساباقتى ءوزىنىڭ زەرتەۋ باعىت-باعدارى بويىنشا ءوتۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىر جوو-ىندا بۇلاي بولماي تۇر. فيلولوگيا ماماندىعىن مەڭگەرگەن وقىتۋشى ادەبيەت تەورياسىن دا، اۋىز ادەبيەتىن دە، ادەبيەت تاريحىنان دا، ادەبي سىننان دا ساباق بەرە بەرەدى. مىسالى، قىتايدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ولاي ەمەس. ادەبيەتتىڭ ىشىندەگى ءبىر ماماندىقتى ۇستانعان وقىتۋشى ەكىنشى ءبىر ادەبيەتكە قاتىستى ماماندىقتى وقىتۋدان باس تارتادى نەمەسە وعان جوعارى وقۋ ورنى جول بەرمەيدى. ويتكەنى، بەلگىلى ءبىر ماماندىقتا ساباق بەرۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش جىل ىزدەنۋشى وقىتۋشى بولۋ كەرەك. بىزدە ءبىر جۇمىس ساعاتىن تولىقتىرۋ ءۇشىن مۇلدە ءوزى وقىماعان ماماندىقتان دا ءدارىس وقىپ، ساباق وتە بەرەدى. ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلىق جۇمىس اتقاراتىن ءبىر وقىتۋشىمەن اڭگىمەلەسكەنىمدە، ول دا مەنىڭ وسى ويىمدى راستاپ، بۇل كەلەڭسىزدىكتىڭ قۇربانى رەتىندە قولىن توبەسىنە قويىپ، نالىعانى بار ەدى. مىنە، بۇل ءبىلىم بەرۋدىڭ ناعىز ساپاسىزدىعىنىڭ شەگى. بۇل وقىتۋشىلار قوسىنىنىڭ ءبىر جىلدا ءبىر كەلىسىمشارتقا وتىراتىن تۇراقسىزدىعىنىڭ  جانە ناعىز مامانداردىڭ كەمشىل ەكەندىگىنىڭ ناتيجەسى. ەكىنشى ءبىر قىرىنان الىپ ايتقاندا، بۇل – ءبىلىم بەرۋدەگى كوزبوياۋشىلىقتىڭ كوكەسى. سول سەبەپتى مەن كەي وقۋ ماۋسىمدارىندا ادەبيەتتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى، ءتىل مامانى، ساياساتتانۋشى، اقپارات سالاسىنىڭ بىلگىرى، ءتىپتى، دەپلومات بولىپ كەتەمىن دە، تاڭەرتەن ورنىمنان تۇرعانىمدا،  ءوز تالانتىما ءوزىم تاڭعالىپ تۇرعان كەزدەرىم كوپ بولدى.  

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا،  بۇل ولقىلىقتاردى قالاي تولىقتىرۋعا نەمەسە ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ىسكە اسىرۋعا بولادى؟ 

– مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تالىمگەرلىك وتەلىمىمدى قوسقاندا 35 جىلدان بەرى باسقا ەشقانداي ءبىر جۇمىسپەن اينالىسپاي، جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. سونىڭ 30 جىلى تازا وقىتۋشىلىقپەن اينالىسۋعا ارنالىپتى. وسى بارىستا ءبىراز تاجىريبە ساباقتارعا يە بولعانىمدى ماقتانىش ەتەمىن. وقۋ-وقىتۋ ۇدەرىسىندە ەڭ الدىمەن وقۋلىق ماسەلەسى شەشىلۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازاقسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتاردىڭ جۇيەگە تۇسكەن لەگى ءالى دە تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرمەدى. بار دەگەن كۇندە دە، جەكەلەگەن عالىمدار مەن ادىسكەرلەردىڭ ءوزى عانا جازعان وقۋلىقتار. ال كەشەندى تۇردە ءبىلىم مينيسترلىگى ۇيىمداستىرىپ، جازىلعان وقۋلىقتار جوقتىڭ قاسى. وقۋلىق ماسەلەسى تولىققاندى شەشىلسە، تالىمگەرلەرگە دە، وقىتۋشىلارعا دا وقۋ-وقىتۋ ۇدەرىسى جەڭىل بولاتىن ەدى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىدەن ساباققا قاتىستى كىتاپتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ىزدەپ، ساندالىپ جۇرگەن ىزدەنۋشى مەن تالىمگەردەن اياق الىپ جۇرە المايمىز. ىزدەنۋشىلەر ءۇشىن ىزدەنگەن جاقسى عوي، الايدا ولاردىڭ ىزدەگەن ماتەريالى دەر كەزىندە تابىلا قويمايتىنى وكىنىشتى. ودان قالا بەردى وقىتۋشىلار قوسىنىنىڭ السىزدىگىن دە باسا ايتۋعا بولادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن وقىتۋشىلاردىڭ ايلىعى وتە تومەن بولعاندىقتان، كوپتەگەن مىقتى ماماندار ءدارىس سويلەۋدەن قاشقالاقتاپ، باسقا جۇمىسقا كەتىپ جاتىر. ونىڭ تاعى ءبىر سەبەبى جۇكتەمەنىڭ كوپتىگى مەن ساباققا قاتىسسىز كافەدرانىڭ الەۋمەتتىك جۇمىستارىن ءاربىر وقىتۋشىنىڭ موينىنا ءىلىپ قوياتىندىعى. سودان سوڭ، سول موينىنا جۇكەتەگەن  الەۋمەتتىك جۇمىستاردىڭ اۋرەسىمەن ارى-بەرى شاقپىلاپ، ونىڭ جوسپارىن جاساپ، ەسەبىن بەرىپ، قيمىلىن ۇيىستىرىپ دەگەندەي ۇساق-تۇيەك جۇمىستارعا جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءدارىس كەستەسىنە ساي ساباق ءوتۋ كەزەگى كەلگەن كەزدە وقىتۋشىنىڭ دايىندىقسىز سىنىپقا كىرىپ، ساباق ءوتۋى دە ساباقتىڭ ساپاسىزدىعى مەن ىزدەنۋشىلەردىڭ وقىتۋشىنىڭ دارىسىنە كوڭىلى تولمايتىن نارازىلىعىن تۋدىرادى. وقىتۋشى كۇندىز-ءتۇنى تەك وزىنە عانا جۇكتەلگەن ساباقتى ىزدەنۋشىگە قىزىقتى ءارى تارتىمدى ەتىپ جەتكىزىپ بەرۋ ىسىمەن عانا اينالىسۋى كەرەك ەدى. ال كافەدراداعى قالىڭ اۋقىمشىل جۇمىستاردى قىسقارتىپ، وقۋ ۇدەرىسىنە قاتىستى جوسپار-جوبا تاعى باسقا جۇمىستاردى ارناۋلى ءبىر ادامعا ايلىعىن بەرىپ، وقىتۋشىلىقتان بوساتىپ، سول ادامنىڭ موينىنا عانا جۇكتەسە، جۇمىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتقان بولار ەدى. سونىمەن بىرگە وقىتۋشىلاردىڭ دا الەۋمەتتىك جۇگى جەڭىلدەپ، وقۋ-وقىتۋدىڭ ساپاسى مەن ءوز باعىت-باعدارىندا عىلىمي-زەتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءونىمى دە كورنەكتى بولارى ءسوزسىز.                      

قر-سىنىڭ جالپى ءبىلىم سالاسىنان الىپ قاراعاندا، ۇساق-تۇيەك كەدەرگىلەر شاشەتەكتەن. ونداي كەدەرگىلەردىڭ ءبىرازىن ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرافەسسورى ايگۇل ۇسەننىڭ فيزبوق پاراقشاسىندا جازعان تومەندەگى جازباسىنان دا ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ول: «ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە قازىرگى مۇعالىمدەردىڭ ساباق تۇسىندىرمەي،  بالا ءوزى ىزدەنۋى ءتيىس دەگەن قاعيداسى دا سەپ بولىپ وتىر.  جاڭا ساباقتى مۇعالىم ەمەس،  قازىر اتا-انا،  بولماسا رەپيتيتور تۇسىندىرەدى.  ءبىلىم مينيسترلىگى مۇعالىم جاعدايىن ويلاعانى دۇرىس،  ال ءبىلىم ساپاسىن كىم ويلايدى؟ ۋنيۆەرسيتەتتەردە تۇتاستاي ءبىر كۋرستىڭ بولماۋى، وقىتۋشىنىڭ ەمتيحانعا كەلمەۋى،  ءوز ورنىنا ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردى ساباققا جىبەرۋى،  جالپى ءتارتىپتىڭ جوقتىعى،  كرى بويىنشا اقشا الۋ،  ۇزدىك وقىتۋشى كونكۋرسىندا جالعان قۇجاتتار جاساپ مول قارجىعا يە بولۋى ءۇشىن جاساعان الاياقتىعى،  عىلىمعا ناعىز ىزدەنۋشى ەمەس،  اقشاسى بارلاردىڭ كەلۋى،  عىلىمي جوبانىڭ دا عىلىم دامۋىنا ەش قاتىسى جوق ارەكەتتەرى كەدەرگى كەلتىرۋدە. وسىلاي كەتە بەرسە ءبىلىم مەن عىلىمنان ايرىلىپ،  تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ باعىتىنان جاڭىلامىز» دەيدى. جالپى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بالاباقشادان تارتىپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن وسى سەكىلدى ولقىلىقتاردى جىپكە ءتىزىپ وتىرىپ، جىنتىكتەپ تالداۋ جۇرگىزىپ، كەشەندى تۇردە ساۋىقتىرۋ شارالارىن قولعا الاتىن بولساق، وندا ءبىلىم بەرۋ سالاسى جاندانا تۇسەدى دەگەن ويدامىن.

- جالپى قازاقستاننىڭ ءبىلىم-عىلىمىنا جۇيەلى رەفورما كەرەك بولىپ تۇر. جاقىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ ءوزى ءبىلىم مەن عىلىمدا ۇلكەن وزگەرىستىڭ بولاتىنىن ايتىپ قالدى. وسى وزگەرىستەن كەيىن ءسىز ايتىپ وتىرعان جوعارى وقۋ ورىندارىندارىنداعى ماسەلەر ءوز شەشىمىن تابا جاتار دەپ ويلايمىن. بۇل تۋرالى ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي؟

عىلىم-ءبىلىم سالاسى وزىنە سالعان قارجىنى ءتورت-بەس جىلدا وتەپ بەرەتىن ساۋدا-ساتتىق ەمەس. وعان ۇزاق بولاشاقتىق جوبا-جوسپار كەرەك. سوندىقتان ءبىر ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي، يدەيالوگيالىق جاعدايى قالاي قۇبىلسا سولاي قۇبىلا بەرسىن، الايدا عىلىم-ءبىلىم سالاسى تۇراقتى تۇردە، جۇيەلى دامۋدىڭ رەفورمالىق جولىن رەت-رەتىمەن ايقىنداۋى كەرەك. وكىنىشتىسى، ەلىمىزدىڭ وتىز جىلدىق وتپەلى كەزەڭى ۇزاق جىلدارعا سوزىلىپ كەتتى دە، عىلىم-ءبىلىم سالاسى توقىراۋدان كوزاشا الماي كەلەدى. ونىڭ ناقتىلى دالەلى رەتىندە وسى سالاداعى جيىرماعا جۋىق ءمينيسترىنىڭ ارت-ارتىنان قۇيرىعى جەرگە تيەر-تيمەستەن اۋىسىۋى، ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ رەفورماسىن جوققا شىعارۋى جانە ءبىلىم سالاسى تۋرالى ارناۋلى زاڭنىڭ بولماۋى قاتارلى كەمشىلىكتەردى ايتساق تا جەتكىلىكتى. ال جاڭادان جالىنداپ كەلگەن جاس ءارى تاجىريبەلى عىلىم-ءبىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ بۇل سالاعا كەلە سالا، ءوزىنىڭ بۇل سالانىڭ مايتالمان مامانى ەكەندىگىن كورنەكتىلەندىرە باستادى. ءالاۋلاي ءانىن اندەتىپ، كوزسىزدىك پيعىلىن ساندەتىپ ءوتىپ كەتكەن مينيسترلەردىڭ جىرتىعىن جاماۋمەن بىرگە ساپاسىز ءبىلىم بەرەتىن جوعارى وقۋ ورىندارىن جابۋدى قولعا الىپ، ءبىلىم سالاسىنداعى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن جوعارى دەڭگەيدە دارىپتەۋ مەن وقىتۋشىلاردىڭ ساپاسىنا جانە ولاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولە باستاۋىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ ناعىز رەفورماتار ەكەندىگىن كورسەتتى. سول سەبەپتى اسحات ايماعامبەتوۆ مىرزادان حالىق كوپ ءۇمىت كۇتىپ وتىر. مەن ءوز باسىم باسقا سالاعا قاراعاندا عىلىم-ءبىلىم سالاسىندا تۇراقتى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بولعانىن ەرەكشە قالايمىن. ويتكەنى عىلىم-ءبىلىم سالاسى جاراتىلىستىق عىلىم سەكىلدى تۇراقتى تۇعىرى بار، بىرتوعا جۇيە. سوندىقتان اسحات ايماعامبەتوۆ سياقتى ءبىردى ءبىر، ەكىنى ەكى دەيتىن، ەلپەك سوزگە ەلىگىپ، جەل سوزگە جەلىگىپ كەتپەيتىن، ءوز جوسپار-جوباسىن ەكى ولشەپ، ءبىر كەسەتىن سالماقتى تۇلعانىڭ عىلىم-ءبىلىم سالاسىن ۇزاق جىلدار بويى تۇراقتى تۇردە باسقارۋى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ جۇمىسىن رەفورمالاۋدا زور ناتيجەلەرگە جەتەدى دەگەن ويلايمىن.         

  – اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: ءالىمجان ءاشىمۇلى 

Abai.kz