قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءۇشىنشى ءبولىم
ءۇيىرلى ۇرى
I
قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز! باقتى تاۋىنىڭ شىعىس جاق ەتەگىندەگى جاپ-جازىق دالاعا شىققاندا شەشەمنىڭ "تەزەك تەرۋى" قيىنعا سوقتى.
- شەكاراعا كەلىپپىز، - دەدى شەشەم، - اناۋ تۇرعان شەكارا كۇزەتىنىڭ ءۇيى! قاراسام، باقتىنىڭ باۋىرىنان كوپ تەرەزە بىزگە قاراپ ءتونىپ تۇر، ءبىز ودان ءوتىپ ءدال كوز الدىنا كەلىپ الىپپىز. كوپ كوز ارالارىندا كامال، ماكەن تاتەلەرىمنىڭ دە ادەمى كوزدەرى بار سياقتى، بارلىق كوز بىزدە! بۇرىن كۇلىمدەپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن كوزدەر ەندى سۇستانىپ، سۋىق قاراپ تۇرعانداي. "جاقىن ارادا ءبىر ءۇي جوق، تەزەكتى قايدان كەلىپ تەرىپ جۇرسىڭدەر، قايدا اپارماقسىندار؟! قانەكي، ەندى قايتەر ەكەنسىڭدەر، كورەلىك!" دەگەندەي. كۇن ەڭكەيىپ قالعان، اسپان اپ-اشىق. سول كوپ تەرەزە جاقتان سالقىن عانا سامال جەل كەلىپ تۇر. مەن قانشالىق قورقىنىشتى ەكەنىن بىلمەي، ۇيالعان سياقتى بولدىم. شەشەم سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. تەزەك تەرگەن بولۋدى قويىپ، بىلەگىمنەن ۇستادى دا، مەنى جاعاسىنا توبىلعى وسكەن ءبىر ارىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. توبىلعى بۇرلەگەن كەز. "ەڭكەيىپ ءجۇر!" دەپ كۇبىرلەپ ءوزى دە بۇعا جونەلدى. الدىمىزدا قورعانى ءتورت قۇلاقتى بەيىت تۇر ەدى، سونىڭ دالداسىنا كەلدىك. شەشەم بەيىتتىڭ ىشىنە كىرىپ، كۇن باتقانشا تاسالانباق بولىپ ەدى، مەن قورقاتىندىعىمدى ءبىلدىرىپ قىڭقىلدادىم. مەنى دەدەكتەتىپ قايتا شىقتى دا، الگى ارىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. جەلكەمنەن باسىپ جاتقىزىپ، ءوزى جان-جاققا باسپالاي قارادى.
ءۇشىنشى ءبولىم
ءۇيىرلى ۇرى
I
قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز! باقتى تاۋىنىڭ شىعىس جاق ەتەگىندەگى جاپ-جازىق دالاعا شىققاندا شەشەمنىڭ "تەزەك تەرۋى" قيىنعا سوقتى.
- شەكاراعا كەلىپپىز، - دەدى شەشەم، - اناۋ تۇرعان شەكارا كۇزەتىنىڭ ءۇيى! قاراسام، باقتىنىڭ باۋىرىنان كوپ تەرەزە بىزگە قاراپ ءتونىپ تۇر، ءبىز ودان ءوتىپ ءدال كوز الدىنا كەلىپ الىپپىز. كوپ كوز ارالارىندا كامال، ماكەن تاتەلەرىمنىڭ دە ادەمى كوزدەرى بار سياقتى، بارلىق كوز بىزدە! بۇرىن كۇلىمدەپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن كوزدەر ەندى سۇستانىپ، سۋىق قاراپ تۇرعانداي. "جاقىن ارادا ءبىر ءۇي جوق، تەزەكتى قايدان كەلىپ تەرىپ جۇرسىڭدەر، قايدا اپارماقسىندار؟! قانەكي، ەندى قايتەر ەكەنسىڭدەر، كورەلىك!" دەگەندەي. كۇن ەڭكەيىپ قالعان، اسپان اپ-اشىق. سول كوپ تەرەزە جاقتان سالقىن عانا سامال جەل كەلىپ تۇر. مەن قانشالىق قورقىنىشتى ەكەنىن بىلمەي، ۇيالعان سياقتى بولدىم. شەشەم سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. تەزەك تەرگەن بولۋدى قويىپ، بىلەگىمنەن ۇستادى دا، مەنى جاعاسىنا توبىلعى وسكەن ءبىر ارىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. توبىلعى بۇرلەگەن كەز. "ەڭكەيىپ ءجۇر!" دەپ كۇبىرلەپ ءوزى دە بۇعا جونەلدى. الدىمىزدا قورعانى ءتورت قۇلاقتى بەيىت تۇر ەدى، سونىڭ دالداسىنا كەلدىك. شەشەم بەيىتتىڭ ىشىنە كىرىپ، كۇن باتقانشا تاسالانباق بولىپ ەدى، مەن قورقاتىندىعىمدى ءبىلدىرىپ قىڭقىلدادىم. مەنى دەدەكتەتىپ قايتا شىقتى دا، الگى ارىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. جەلكەمنەن باسىپ جاتقىزىپ، ءوزى جان-جاققا باسپالاي قارادى.
- استاعىپىراللا، كەلىپ قالدى! - دەپ مەنىڭ باسىمدى باسا ءتۇسىپ قۇلادى. - قىبىرلاماي جات، ءيتى بار ەكى اسكەر كەلىپ قالدى!
مەن دە شەشەم سياقتى ەتپەتتەپ قىبىرسىز جاتىپ قالدىم. ءبىز كورمەسەك ولار دا كورمەيتىندەي. كوزىمدى شارت جۇمىپ الىپپىن. جۇرەگىمنىڭ قاتتى سوعۋىنان جەر دۇرسىلدەپ كەتكەندەي سەزىلدى. سويتسەم، اتتىڭ اياق ءدۇبىرى ەكەن. ءبىز كەلگەن جاقتان بەيىتكە كەلىپ، اتتان تۇسكەندەي بولدى. يت ءشاۋ ەتە ءتۇستى.
- نەلزيا! - دەدى ءبىر جۋان داۋىس. ءيتتىڭ ءۇنى ەكىنشى شىقپادى.
- قىبىرلاما، - دەپ سىبىرلادى شەشەم، - جەل سوعار جاقتان قيمىلداماساق سەزبەي قالار!.. اتتارى ار جاعىنا جايىلدى... بۇل جاققا بەتتەمەسە ەكەن! ا، قۇداي، اقسارباس!
توبىلعىنىڭ اراسىنان سىعالاعان شەشەم ەكى سولداتتىڭ ەندى بەيىت قورعانى ۇستىندە وتىرعانىن ايتتى. ارامىز جيىرما ادىمداي عانا جەر. ولار داڭعىرلاپ سويلەسۋمەن بولدى دا، شەشەم سىبىرلاپ، قۇدايعا جالبارىنۋمەن بولدى. كوزىمدى شارت جۇمىپ الىپ مەن جاتتىم. كوزىمدى اشسام-اق كورىپ قوياتىنداي، باشپايىمدى جىبىرلاتسام ەستىپ قوياتىنداي، تىرلىگىم جۇرەگىمنىڭ سوعۋىنان عانا سەزىلىپ جاتتى. ءبىر شاقتا ونى دا سەزبەي ۇيىقتاپ قالىپپىن.
مىلتىق تارس ەتە تۇسكەندە، سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتىم. شەشەم جەلكەمنەن باسا قويدى. كۇن باتىپ، قاراڭعى تۇسە باستاعان ەكەن، مىلتىق جانە ەكى رەت اتىلدى. قۇلاعىم ءبىتىپ قالعانداي بەتىمە بەتىن توسەپ جاتقان شەشەمنىڭ ەرنىنىڭ جىبىرلاۋىن عانا كوردىم. ول ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ موينىن سوزا-سوزا ورنىنان تىك تۇردى.
- تۇرا عوي، جارىعىم، كەتتى، - دەدى شەشەم، - بەيىتتىڭ ىشىندە بولساق، قولعا تۇسەدى ەكەنبىز، سەنىڭ ءسابي جۇرەگىڭ سەزىنىپتى!.. جۇرەيىك ەندى!
سولداتتار باتىس جاقتاعى زاستاۆاعا كەتىسىمەن، ءبىز شىعىس جاققا تارتتىق. جەر بەتىن دۇلەي قاراڭعىلىق باستى. جۇلدىزدارعا قاراپ باعىت تۇزەپ، الدىدا شەشەم كەلەدى. وعان ىلەسە الماي دەدەكتەپ جۇگىرىپ شارشاپ تا قالدىم. شەشەم ءسال وزىپ بارىپ جەر سيپايلايدى. تەگىس دالادا جۋساننان باسقا ەش نارسە جوق ەكەنى بايپاقشاڭ اياعىما ايقىن ءبىلىنىپ كەلەدى.
- نەمەنە، اپا؟ - دەيمىن. ەندى جەتكەنىمدە دەم الدىرماي ول تاعى ءجۇرىپ كەتەدى.
- "شەكارادان وتكەن سوڭ ءشوپ سۇيىلىپ كەتەدى. شاۋەشەك جەرىنە وتكەنىڭدى جەردىڭ تاقىرلىعىنان بىلەسىڭ" دەگەن ناعاشىڭ.
شەشەمنىڭ اياعى جەرگە تيمەيتىندەي، ۇشىپ بارىپ قوناتىن الدامشى تورعاي سياقتى لىپ ەتىپ تاعى وزىپ كەتەدى. «قونا قالعانىندا» جان-دارمەن بورساڭداپ تاعى قۋىپ جەتەمىن. قىس بويى جەگەن بولكەم وسىلايشا قۋالاۋمەن تەر بولىپ اعىپ، ءبىر كەزدە ادا-كۇدە بىتكەندەي كورىندى. ەندى جۇرە المايتىنداي حالگە ءتۇستىم. بىراق، شەشەمنىڭ ارقاسىندا جارتى قاپ جۇك بار، جارىمى - مەنىڭ كيىمىم. وعان قوسا مەنى ارقالا دەۋگە ءتىلىم بارماي، ارىق شەشەمدى ايايمىن. ارتتا قالۋدان قورقامىن - ەكەۋى دە قيىن بولدى.
- اقىرىن ءجۇرشى، اپا! - دەدىم ءبىر كەزدە، - شارشاپ كەتتىم!
- ءبىراز شىدا، جارىعىم، از قالدى!.. بۇل جەردە اقىرىن جۇرسەك ۇستالىپ قالامىز، تاڭ اعارماي تۇرىپ ءوتىپ الۋىمىز كەرەك.
شەشەم قولىمنان جەتەكتەي زىتتى. ەركىڭمەن دەدەكتەۋدەن ەرىكسىز دەدەكتەۋ قيىن بولادى ەكەن.
- جۇرە المايمىن، اپا، سەن جۇرە بەر! - دەدىم دە تارتىنىپ تۇرا قالدىم. - ارتىڭنان بارايىن!
- قاسقىر جەپ قويادى!
-جوق، وعان كورىنبەي جاتىپ الامىن! - دەپ وتىرا قالدىم. شەشەم كۇرسىندى دە، داعدارىپ تۇرىپ قالدى، وتىرا كەتتى ءوزى دە. الدىڭعى جاعىمىزدان بىرىلداپ ەكى ۇيرەك ۇشا جونەلدى.
- انە جەردە سۋ بار ەكەن ءجۇر، سول جەرگە جەتىپ دەمالايىق!..
شەشەم مەنى ارقالاپ الدى، سالماعىمدى جەڭىل تۇسىرۋگە بارىنشا تىرىسىپ كوتەرىلگەن بولىپ كەلەمىن. ء"وزى ارىق، ءوزى كىشكەنە شەشەم عوي، ءولىپ قالسا قايتەرمىن" دەگەن ويمەن جانىم قانشا اشىسا دا لاجىم قالماپ ەدى.
الگى ۇيرەكتەر ارىقپەن اعىپ جاتقان سۋدىڭ ءبىر جايىلماسىنان ۇشىپتى. شەشەم مەنى جەرگە قويا سالىپ، قابىن جاستانا قيسايدى. ونىڭ دا قاتتى شارشاعانىن ەندى ءبىلدىم. نەداۋىر ءۇنسىز وتىرىپ دەمالدى.
- مىناۋ جەر سۋارۋعا كەلتىرىلگەن سۋ عوي تەگى، شاۋەشەكتىڭ ەگىندىگى بولار، وتكەن سياقتىمىز، ەندى دەمالايىق! - دەدى دە، ارەڭ قوزعالىپ قابىنان ورامالعا وراۋلى بولكەنى الدى. سۋ ءىشىپ، ءبىر جاپىراق نان جەۋىمدى عانا بىلەمىن، ۇيىقتاپ قالىپپىن، شەشەم جۇلقىلاعاندا ارەڭ وياندىم.
- قابىكەن، بيعابىل!.. ۇيقىندى اششى!.. انە كاكەڭ كەلە جاتىر! انىقتاپ قاراشى! ءبىزدى ىزدەپ كەلە جاتقان اكەڭ مەن بيگەلدى ەمەس پە!..
تاڭ قىلاڭداپ قالىپتى. الدىڭعى جاعىمىزدان ەكى باران كورىندى، بىرىنەن-ءبىرى ءسال بيىكتەۋ، قاتار كەلە جاتقان ەكى ادام ءتارىزدى. الاسالاۋ، كەڭ يىقتى، جۋانى - اكەم سياقتى، بيىكتەۋى جەلەمىكپەن ىرعالىپ تۇرعانداي، ەڭكەڭدەپ، تۇيەشە ادىمداپ جۇرەتىن بيگەلدىگە ۇقساي قالىپتى. مەن دە سول ەكەۋىنە ۇقساتىپ، قادالا قارادىم.
- ەكى تەرەك قوي، اپا، - دەدىم ءبىر كەزدە، - انە، مىنا جاعىندا دا سونداي كوپ تەرەك تۇرماي ما!
شەشەم تەرەك ەكەنىنە سوندا سەنگەندەي بولدى. مەن مىلقاۋ جايشىلىقتاي كورسەم دە، بۇرىن كورمەگەن جات ەلگە كەلە جاتقانىمىزعا قامشىل شەشە قاتتى الانداپ، جۇرەك توقتاتا الماي قالعان ەكەن. كىرپىك ىلمەي، تىك وتىرىپ تاڭ اتقىزىپتى. دەرەۋ مەنىڭ بايپاعىمدى تازالاپ، قاعىپ، ەتىگىمدى كيگىزدى. تۇيە جۇنىنەن شەشەمنىڭ شەبەر قولىمەن بويعا شاق توقىلعان بەشپەت-سىمى بار ەدى، ونى دا قاعىپ-تازالاپ، بەتى-قولىمدى جۋعىزدى. تاعى دا ءجۇرىپ كەتتىك. بىراق، تۇندەگىدەي اسىقپاي، جاي جۇردىك. الدىمىزدان شاۋەشەك قىلاڭدادى، كوپ شىنارلى-تەرەكتى قالا كورىنەدى. ءدال باسىپ تاۋىپپىز. شەشەمنىڭ ايتۋىنشا، ناعاشىم بۇل قالاعا ەكى-ءۇش رەت كەلىپ قايتقان ەكەن. جولعا قانىقتىعىمەن ءدال نۇسقاپتى.
كوپ تەرەكتى قورجادان الىسىراق جۇرسەك تە، يت ءۇرىپ انداعايلاي جۇگىردى بىزگە قاراي.
- بۇل جاقتا يت نە دەگەن كوپ، اپا؟! - دەپ مەن شەشەمە تىعىلا
بەردىم. شەشەمدە تاياق جالعىز، ال يتتەردىڭ اۋزى تىم كوپ.
ولار قاپتاپ، اۋىزدارىن اشا، بايبالامعا باسا جەتتى، قاتتى ساستىم.
- وتىرا قال! - دەدى شەشەم. - وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى.
ءوزى وتىرىپ الدى، وعان تىعىلا وتىردىم مەن. جان-جاعىمىزدان ارسىلداي بەردى يتتەر، اتىپ تۇرساق باس
سالاتىنداي، ورشەلەنە ءۇرىپ، تىپىر ەتكىزبەدى. بار ۇلكەن اۋىز،
بار ۋلى ءتىس بىزگە ءتونىپ تۇر، بەيتانىس جەردىڭ يتتەرىنىڭ
ورتاسىندا بۇرىستىك ەندى. "بۇل جەردە يت كوپ ەكەن، سورىمىزدى
قايناتىپ، ءالى تالاي قابادى عوي!" دەگەندەي ويمەن جۇرەگىم
زىرىلداپ وتىردى. "وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى" دەگەن
شەشەمنىڭ الگى ءسوزى راستالعانداي بولدى. ءبىر شاقتا يتتەر ءبىر-بىردەن كەتە باستادى. ەڭ سوڭعى كوك الا توبەت پەن قارا قانشىق
قىبىرسىز بىزدەن زەرىككەندە ءبىر-اق قايتتى. ولار الىستاپ
ەندى جۇگىرمەيتىن بولعاندا عانا قوزعالدىق ورنىمىزدان.
"وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى" دەپ كۇبىرلەي ەردىم شەشەمە. بەيتانىس جەردىڭ تابالدىرىعىن وسى سوزبەن اتتادىم. "ەندىگى جەردە يتتەن قورقۋدىڭ ءجونى جوق ەكەن!"
شاۋەشەكتىڭ شەتكى تامدارىنا دا ىلىندىك... ەتەكتەي قارا ساقالدى ءبىر ءداۋ ادام جىرتقان جەردەن ارىق جاساپ، قىر سوعىپ ءجۇر ەكەن. سوعان بەتتەدىك. ونىڭ قولىنداعى "تەسەسى" دە ءداۋ، ەتەكتەي ەكەن. مەن الدىمەن سوعان تاڭداندىم:
- اپا، تەسەسىنە قاراشى، نە دەگەن ۇلكەن؟!
- كەتپەن دەگەن وسى، - دەدى شەشەم.
ەگىنشى بىزگە قارادى دا كۇلىمسىرەپ، جىرتىلعان جەردىڭ شەتىن نۇسقادى. "شەتىمەن جۇرىڭدەر دەگەنى ەكەن". شەشەم كىلت بۇرىلىپ شەتكە تارتتى، مەن دە بۇرىلدىم. دەگەنمەن ەكى كوزىم ەگىنشىدە بولدى. ءپىشىنى ءبىر ءتۇرلى، بۇكىل القىمىنا، ءتىپتى كەۋدەسىنە دە ساقال ءوسىپتى.
- مىناۋ قانداي ادام، اپا؟!
- "سارت" دەيتىن حالىق وسىنداي بولادى.
- بۇل دا سارت پا، جۋاس قوي ءوزى!
شەشەم مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. "ويباي-اي، سارت كەلە جاتىر!" دەپ بالا قورقىتاتىن كەيبىرەۋلەردىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسكەن سياقتى.
الگى "جۋاس سارتتىڭ" جۇزىنەن جىلىنعانداي، ءبىز كوشەگە كىردىك. كۇن جاڭا شىعىپ ورلەپ كەلەدى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق، ءالى جاپىراق جايا قويماعان سۇپ-سۇر تەرەك بىزگە جاتىرقاي قاراپ، بەيتانىستىقتىڭ بەلگىسىن كورسەتكەندەي بولدى، دەسە دە تىم-تىرىس. "كەل" دەيتىندەي دە، "كەت" دەيتىندەي دە ەشكىم جوق سياقتى. ۇيقىلى-وياۋ، الاڭ اشىق جاتقان شەت كوشەدەن جالعىز قىز كورىندى. ماكەن پىشىندەس، بىراق، ودان كيىمى دە، تازالىعى دا جۇدەۋىرەك، تاقتايلارى ارسا-ارسا، توزعىن قاقپانىڭ الدىندا ۇيقىدان جاڭا ويانعانداي ماناۋراپ وتىر. شەشەم سوعان بۇرىلدى، ءسىرا ماكەندەي كوزىنە جىلى كورىنگەندىكتەن بۇرىلعان بولسا كەرەك.
- جارىعىم، قايىسبەك دەگەننىڭ ءۇيىن بىلەمىسىڭ! - دەپ سۇرادى ودان. قايىسبەك - باياعى كۇمىسجان مارقۇمنىڭ اعاسى، بيگەلدىنىڭ ناعاشىسى ەدى.
- بىلمەيمىن! - دەگەن قىزدىڭ ەرنى بۇرتيا قالدى.
شىتىناعان قاباعى مەن شىكىرەيە قاراعان كوزى كوڭىلگە
تىكەندەي تيسە دە، قاقپانىڭ ىشىنە قارادى شەشەم.
- اكە-شەشەڭ بار شىعار، سولاردان سۇرايىقشى!
- سۇمالاك قالەندىرلار قايدان كەلەدى وسىندا!
- قالەندىر ەمەسپىز، ولاي دەمە، شىراعىم!.. ەش
نارسەلەرىڭنىڭ كەرەگى جوق، ءجون سۇرايىق، - دەپ، شەشەم
نازالانا كىردى اۋلاعا.
- قالەندىر دەگەن نەمەنە، اپا؟! - دەپ سۇراي ءوتتىم قىزدىڭ الدىنان.
- قايىرشى دەگەنى بولار!.. قۇدايدىڭ ۋاقىتىسى عوي مۇنى ەستىرتتىرگەن!.. كەلمەي جاتىپ ەستىدىك-اۋ!
- قازان-وشاقتى لاپاس استىندا تۇرعان ءبىر كەكسەلەۋ قىزىل-سارى ايەل شەشەمنىڭ ءسوزىن ەستىپ كۇلىمسىرەي قارادى.
- كەلىڭىز! - دەپ الىپ امانداستى. - نە دەيدى مەنىڭ قىزىم؟
- "قالەندىر" دەگەن ءسوزدى ەندى ەستىپ، كەيىپ كەلە جاتىرمىز! - دەدى شەشەم.
- كەيىمەڭىز!.. قايىرشى تىم كوبەيىپ كەتىپ، جاقىننان بەرى ىعىر بولىپ قالدىق. بەيشارالاردىڭ ءبارى دە "قايىرشى" دەسە شامدانادى. ەشقايسىسى قايىر تىلەپ كورمەگەن ادامدار كورىنەدى. سىزدەردەيدىڭ ءمان-جايىن تالاي رەت ءتۇسىندىردىم، سوندا دا ايتا بەرەدى بۇل قىز، مەيجازى سولاي. قاپا بولماڭىز، وتىرىڭىز، شاي دەمدەپ بەرەيىن؟ ناندارىڭىز بار شىعار؟ - دەدى الگى ايەل.
- شايىمىز دا بار، - دەپ شەشەم ەسكى كيىز ۇستىنە بارىپ وتىردى.
- ءسىزدىڭ شايىڭىز - قاعاز شاي، بولماسا پاميلا شاي شىعار؟ جىڭ قارا شاي ءىشىپ كورىڭىز ەندى، قازاقتار قۇنان شاي دەيدى عوي، سونى ءىشىڭىز! - دەپ سارى ايەل شاۋگىمگە جۋان-جۋان بۇتاق ارالاسقان قارا جاپىراق سياقتى شايدى ءبىر ۋىس قىپ ءبىر-اق سالدى.
- باسىم اۋىرىپ كەلىپ ەدى، جاقسى بولدى-اۋ، - دەپ كۇرسىندى شەشەم.
ساماي شاشىن شىقشىتتان تومەن ءتۇسىرىپ تەگىستەپ قىرقىپ قويعان، تاسىرايعان جۋان قارا كوزدى، جاستاۋ قارا ايەل كەلىپ امانداستى. ماعان ءبىر ءتۇرلى جات كورىنگەنىمەن، ول دا ءبىزدىڭ جايدى تولىق بىلەتىن بۇرىننان تانىس ادام سياقتى سويلەستى. "گىفۋلار", "سولداتتار" دەگەندەي كەي سوزدەرى بولماسا، مۇنىڭ تىلىندە دە مۇكىس جوق. قازاقشا سويلەپ، ءبىزدىڭ جەردەگى ءجايتتى ءسوز ەتتى.
- اپا، بۇلار دا سارت پا؟ - دەپ سىبىرلادىم شەشەمە. - بۇلار ءبىزدى قايدان بىلەدى؟!
- ءبىزدىڭ ەل كوپ كەلىپ جاتىر عوي، سولاردان ەستىگەن شىعار.
- مىنا بالا بەك پاكىز ەكەن، - دەدى ءۇي يەسى ايەل ساماي كەكىلدى ايەلگە قاراپ، - ءماتىريىم باي ء"بىر ۇل بالا باعىپ السام!" دەپ ءجۇر ەدى. وسى بالانى ساتىپ بەرشى!
- سالاماتتىلىگى ياكشى، شىرايلىق بالا ەكەن... بىراق، شوڭىراق!.. بالا بولمايدى، ءسال كىشىرەك بولسا!
- مىنا بالاڭىز نەشە جاستا؟-دەپ سۇرادى شەشەمنەن. شەشەم نە دەرىن بىلمەگەندەي اڭقيىپ قاراپ قالدى. مەن شەشەمە قاراي بەردىم.
- سۇمدىق-اۋ، لاق ەمەس، قوزى ەمەس، بالا ساتقانى نەسى!- دەپ شەشەم ەكەۋىنە كەزەك قارادى. ەكى قاتىن قاتار كۇلدى.
- بالاڭىزدى بىزگە بەرسەڭىز، ىزدەگەن ادامىڭىزدى تاۋىپ بەرىپ، جاقسى جەرگە ورنالاستىرىپ قويار ەدىك، اقشا بەرەر ەدىك!
- پو، قۇداي ساقتاسىن! - دەپ كۇرسىنىپ قالدى شەشەم. - ونى ايتا كورمەڭىزدەر!.. ونداي حالگە جەتكەمىز جوق!
شەشەم ءىشىپ وتىرعان شايىن قويا سالىپ، ورنىنان تۇردى، مەن دە تۇردىم.
- شوشىماڭىز، الدىراماي شاي ءىشىپ شىعىڭىز، - دەدى ءۇي يەسى ايەل، - ارعى بەتتەن كەلگەندەردەن بالا ساتىپ جۇرگەندەر كوپ بولعان سوڭ سۇراپ ەدىك، بەرمەسەڭىز ىقتيارىڭىز!.. شاي ءىشىپ ءبىر-اق شىعىڭىز، شارشاپ كەلىپسىز!..
- سۇمدىق ەكەن مىنالارىڭىز، - دەپ شەشەم قايتا وتىردى، - سەگىز جاستا ءوزىنىڭ كىشى اكەلەرىنە دە، ناعاشىسىنا دا بەرمەي اكەلە جاتىپ، ەندى جولدا ساتپاقپىن با مۇنى!.. «قۇلاق ەستىمەگەندى كوز كورەدى» دەگەن وسى عوي!
- قاپا بولماڭىز! - دەدى ساماي كەكىلدى قارا. - كوشەگە
شىققاندا كورىپ تە قالاسىز. قاشىپ كەلە جاتقان بەيشارالار بەك قيىنشىلىقتا قالدى، اشارشىلىق، كاسىپ تابىلمايدى. قينالىپ قالماسىن دەپ ايتقانىمىز!.. بۇل جەردە كىمىڭىز بار ەدى؟ بىلسەك جەتكىزىپ قويايىق!
اكەمنىڭ تۋىس، جەكجات تانىستاردىڭ ءبارىنىڭ اتىن ايتىپ شەشەم ءبىر-بىردەن سۇراي بەردى. شاي ىشپەي كەكجيگەن بويى مەن وتىردىم. "قۇنان شايىڭدى!" دەپ قويامىن ىشىمنەن. بۇيرەك بەتتى ءبىر ايەل لاپاستىڭ قارسى جاعىنداعى ءبىر كىشكەنە تامنان شىعىپ قاراپ تۇردى دا، بىزگە قاراي اقىرىن باسىپ كەلدى. ءاجىمى مول، ءجۇزى توتىعىپ قارا-قوڭىر تارتقان قازاق ايەلى ەكەن.
- كىمدى ىزدەيسىز! - دەدى قاراي قالعان شەشەمە ەرىن ۇشىمەن عانا امانداسىپ. جاڭا ايتىپ شىققان ادامداردىڭ اتىن، ءتۇر-ءتۇسىن شەشەم تولىعىمەن قايتا ايتىپ شىقتى.
- قايىسبەكتىڭ ءۇيىن بىلەمىن، ءجۇرىڭىز اپارىپ سالايىن، - دەپ قالعاندا، كوزىم جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. ەرە جونەلدىك. كۇن شاقىرايىپ ىسي قالىپتى. ساسكەگە ورلەپ قالعان سول كۇن ماعان باتىستان ورلەپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى.
- اپا، شاۋەشەكتىڭ كۇنى باتىستان شىعا ما؟ - دەدىم مەن. باستاۋشى ايەل كۇلىمسىرەپ ماعان اياي قاراعانداي بولدى:
- كۇن باتىستان شىقپايدى، بالام، شىعىس جاق وسى!.. جات جەرگە كەلگەن سوڭ كۇن دە جات بولىپ كورىندى-اۋ. قايتسىن بەيباق، باسى اينالىپ قالعان عوي، - دەدى شەشەم.
ەكەۋى كۇرسىنىسە، مۇڭداسا اياڭدادى. جاڭا ايەلدەردىڭ "بالاڭدى سات" دەۋىن شاعىنىپ، جىلاي ايتتى شەشەم. كوزدەرىن ەكەۋى دە جاۋلىقتارىنىڭ پۇشپاعىمەن ءسۇرتتى. ءبىرى مۇڭىن ايتىپ جىلاسا، بىرەۋى قوسىلىپ جىلايدى. بىرىنە-ءبىرى بۇرىن مۇلدە بەيتانىس ادامدار، اتا-بابالارىن ايتىپ تانىسپاي جاتىپ-اق جۇرەكتەرى لەزدە تابىسا قالۋىن قاراشى! يە، ادام بالاسىن مۇڭداستىق تانىستىرادى، مۇڭداستىق دوستاستىرادى، مۇڭداستىق بىرلەستىرەدى عوي. "بۇل ايەل دە ءبىز سياقتى ەكەن عوي" دەدىم ىشىمنەن. ول ءبىزدىڭ ەل جاقتان كەلىپ ساتىلعان جاس ۇل-قىزداردىڭ كوپ ەكەنىن، جەرگىلىكتى ۇيعىر، حانزۋ، كۇيزۋلاردىڭ دا، ءتىپتى بۇرىن كەلىپ ورىن تەۋىپ قالعان قازاقتاردىڭ دا بۇل "ساۋداعا" ادەتتەنىپ قالعانىن ايتتى.
ەكى كوشەنى اينالىپ، ءبىر اشىق قاقپانىڭ الدىنا كەلگەنىمىزدە باستاۋشى ايەل، سول ەسىكتىڭ ءتۇپ جاعىنداعى كىشكەنە قاراقۇرىم كيىز ءۇيدى كورسەتتى دە قوش ايتتى. ءبىز اۋلاعا كىردىك، كوزىمىز كيىز ۇيدە عانا بولىپ، جان-جاعىمىزعا قاراماي جۇرە بەرىپپىز. ءداۋ اق ءتوس قارا يت ارس ەتە تۇسكەندە ءبىر-اق بىلدىك تە، وتىرا الماي قالدىق. شەشەم ەڭكەيگەنشە بولماي، يت يىعىنان الا ءتۇستى. كيىز ۇيدەن جۇگىرە شىققان قايىسبەكتىڭ ايەلى شاڭق ەتە تۇسكەندە يت تايقاپ جونەلە بەردى. ناعاشى جەڭگە امانداسۋدان بۇرىن شەشەمدى ۇيىنە قولتىقتاي كىرگىزدى. شەشەمنىڭ سول جاق توپشىسىنا يت ەكى ءتىسىن باتىرىپ ۇلگەرگەن ەكەن. جاراقاتتى كوردى دە قايتا جۇگىرىپ شىعىپ، سول ءيتتىڭ جۇنىنەن جۇلىپ اكەلدى. وتقا شالا كۇيگىزىپ، ءتىس جارالاعان جەرگە باستى دا، شۇبەرەكپەن تاڭدى. امانداسۋ دا، جاي-كۇي دە سودان سوڭ باستالدى. قايىسبەك جوق ەكەن. ايەل دالبىراقتاپ ءبىزدى كۇتۋمەن بولدى.
"وتىرعان ادامدى يت قاپپايدى" دەگەن ءسوزدى مەن ىشىمنەن قايتادان تەكسەرۋمەن بولدىم. ء"بىز وتىرا الماي قالدىق-اۋ!" ولاي ەمەس، ءبىزدىڭ وتىرۋىمىزدى ول توسپادى... وراي بەرمەي ورالا سالاتىن يت ەكەن!.. السىزدىككە، ادىلدىككە قاراماي، تەك ءتىسىنىڭ كۇشىنە عانا سۇيەنەتىن اۋلەكى يت كوپ سياقتى بۇل جەردە! باعاناعى قىزدىڭ قىلىعىن كورمەيمىسىڭ، ءبىز وعان نە ىزدەپ كەلگەنىمىزدى ايتساق تا، ''قالەندىر" دەپ سالدى عوي. بۇل دا ءاي-شايعا قاراماي "اپ" دەپ قابا سالۋ ەمەس پە!..
- قاباعان يت، - دەدى قايىسبەكتىڭ ايەلى بىزگە شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرىپ. - بايلاۋلى بولاتىن، قايىرشى كەلمەسىن دەپ قويا بەرەتىن بولدى. يتتەر قايىرشىعا ءوش بولادى عوي، ءبىز جاقتان كەلگەندەردىڭ باسپانا تاپپاعاندارى ءبىر نارسەلەرىن كوتەرە جۇرەدى. تۇرعىندار ونىڭ ءبارىن دە قايىرشى دەپ بىلەدى. بۇل جەردە يەسىز كەدەيدىڭ ءولىمى سۇراۋسىز بولعان سوڭ، ءيتىن ادەيى قويا بەرەدى. يت يەسى دە قوراسىنا ادام كىرۋدى جاقتىرمايتىن يتباي. باسقا كاسىپ تابىلماعان سوڭ، ايتەۋىر كۇن كورە تۇرۋ ءۇشىن لاجىسىزدان تەگىن جالدانىپ وتىرمىز...
مەن باي ەمەس، يت جايىندا عانا ويلاندىم: "يتتەر قايىرشىعا نەلىكتەن ءوش بولادى ەكەن دەشى؟! ءوزى تاماق تابا الماي ساندالىپ، اش جۇرسە، ونىڭ ۇستىنە يتتەردىڭ ءبارى ءوش بولسا، قالاي كۇن كورمەك!.. ولارعا ءوزىنىڭ ءيتىنىڭ ءوش ەكەنىن بىلە تۇرىپ نەگە قويا بەرەدى، تەگى يەسى دە ءوش بولعاندىقتان قويا بەرگەن عوي. ءوزىنىڭ ءتىسى وتكىر ەمەس، قابا المايتىن بولعان سوڭ، تىم بولماسا ءيتىم قاپسىن دەيدى عوي. راس، يت يەسىنە تارتادى ەكەن!"
- ول جاقتان اشىعىپ قاشقان بەيشارا حالىق، بۇل جەرگە كەلىپ اشتان قىرىلىپ جاتىر دەشى! - دەدى شەشەم، - "قايىرشىعا جەل قارسى" دەگەن وسى دا!
ء"بالا، قايىرشى بولسا ءبارى قارسى بولادى ەكەن، قايىرشى بولماۋ كەرەك ەكەن. ونان دا اپامنىڭ مەنى ساتىپ جىبەرگەنى جاقسى ەكەن! بايقاپ ءجۇرىپ، قاشىپ كەلە سالمايمىن با!.." دەپ ويلادىم مەن.
اكەم ءدوربىلجىن دەگەن جەرگە كەتىپتى. قايىسبەكتىڭ ايەلى مەن شەشەمنىڭ اڭگىمەسىن وسى سوزگە كەلگەندە تىڭداي قالدىم. وتكەن ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە اقتاي، ساناتپايلار دا قاشىپ كەلگەن ەكەن. ەلدى سويقانمەن توزدىرىپ بولىپ، شوقپار وزدەرىنە تيەردە قاشقان كورىنەدى. اكەمنىڭ شاۋەشەكتە ەكەنىن بىرەۋدەن ەستي سالىپ، ساناتپاي دوربىلجىنگە زىتىپتى دا، اقتاي شاعانتوعاي دەگەن جەرگە بەزىپتى. اكەم دوربىلجىنگە الدىمەن ساناتپايدى ولتىرمەك بولىپ كەتىپتى. "ورالىپ كەلىپ، اقتايدى ولتىرەمىن دە، ءماديان كەلىپ قالماسا، بالالاردى ەرتىپ ەلگە قايتامىن" دەپ ءجۇر ەكەن. بيگەلدى تومەنگى جاقتاعى ەرگەيتى دەگەن جەردە سمايىل اتتى دۇنگەنگە مالايلىققا تۇرىپتى. "بيعازى ىلۋشىندە ءبىر قازاقتىڭ قوزى-لاعىن باعىپ ءجۇر" دەيدى. بيعادىل قايدا ەكەنىن قايىسبەكتىڭ ايەلى انىق بىلمەيدى، بىرەۋدەن ەستۋىنشە ول وسى شاۋەشەكتە سياقتى.
- اسپەت اپاسىنىڭ قولىندا ما، ءيا قۋاندىقتىڭ يەلىگىندە مە، ايتەۋىر وسىندا ءجۇر دەپ ەستىدىم، - دەدى. - بىراق، ولاردىڭ ءوز ۇيلەرى دە بىت-شىت. بىرەۋى ويدا، بىرەۋى قىردا قاڭعىپ ءجۇر. ولاردىڭ دا ەشكىمگە قارايلاسار كۇيى جوق.
"بيعادىلىمدى يت تالادى-اۋ!" دەگەن ويمەن دەنەم تىتىركەنىپ كەتتى.
- بۇل جاققا كەلىپ ەرىنەن بۇزىلعان ايەلدەر كوبەيىپ كەتتى، - دەپ قايىسبەكتىڭ ايەلى تاعى ءبىر تاقىرىپقا كوشتى. كۇن كورە الماعان سوڭ قايتسىن، سەندەردىڭ تۋىستارىڭنان نۇرجاننىڭ ءىنىسى جۇمابەكتىڭ ايەلى بۇزىلىپ، قىتايعا تيمەكشى بولىپ ءجۇر. قۇلنازاردىڭ ۇلكەن قىزى - بالبيكە بۇزىلىپ، ول الگى بيگەلدى تۇرعان سمايىل دۇنگەنگە تيمەكشى دەپ ەستىدىم. ول ءوز كۇيەۋى تورەحاننان جاسىرىنىپ، ءبىر جەردە تىعىلىپ جاتىر دەيدى. جۇمابەك تە، تورەحان دا دال بولىپ قاڭعىرىپ ءجۇر.
شەشەم اۋىر كۇرسىندى. شاي ءىشىپ تىنىققانى سول، شارشاپ ءوڭى قاشا ءتۇستى. شيرىعىپ قوزعالاقتاي بەردى.
- ال، ەندى ماعان قۋاندىقتى تاۋىپ بەر! كوشەگە شىعايىق، كىم كەزدەسەر ەكەن.
قايىسبەكتىڭ ايەلى تىنىعۋعا شەشەمدى كوندىرە الماعان سوڭ، ءتۇس اۋا كوشەگە ءوزىن ەرتىپ شىقتى. ۇلكەن كوشە قىم-قۋىت، قايشالىس ءجۇرىس. ادامنىڭ كوبى بوسقىندار كورىنەدى. قايدا بارارىن بىلمەگەندەي، سەندەلىپ بەكەر ءجۇر. تىمىرسىق-ىستىق قۋىرىپ جاتقانداي، بازار باج-بۇج ەتەدى. تۇككە تۇرمايتىن بىردەمەسىن تىك كوتەرىپ، "ارزان، ارزان" دەپ ايقاي سالادى. كەيبىرىنىڭ كوتەرگەن نارسەسى مەن ايقايىنان ادام ۇيالعانداي، ال وزدەرى شىمىرىكپەيدى.
"شانشار ررۋ...ۋ" دەپ ۇرانداعان اششى داۋىسقا جالت قارادىم، ونىڭ كاسىبى ءتىپتى ء"ابۇيىرسىز" ەكەن: ءبىر بۇرىشتا قاڭىلتىر استاۋعا وت جاعىپ الىپتى. تەمىر ىستىككە جانىشقان تۋرامىش ەتتەرىن جەلپىپ قاقتاپ، قۇنىپەرەن ايقايعا باسىپ ءبىر "سارت" وتىر. تەمىر ىستىكتەن ەت جۇلمالاپ جەپ بىرنەشەۋى تۇرەگەلىپ تۇر. ىستىق ىستىكتى اۋزىنا سۇعىپ، جارىتىمسىز ەتىن تىستەپ الىپ قالادى دا، ىستىكتى تۇمسىعىنا كولدەنەڭ توسا قويادى. مۇرنىنا سۇعىپ الار ما ەكەن دەگەن قاۋىپپەن تۇرىپ قالىپپىن، شەشەم وزىپ كەتكەن ەكەن. قايتا ورالىپ كەلىپ جەتەكتەي جونەلدى. ىعى-جىعى بازاردان باس اينالعانداي، اڭ-تاڭ بولىپ ارەڭ شىقتىق. ەندى ادام سيرەي باستادى. قاتار تىزىلگەن ساۋدا دۇكەندەرىنەن ماعان مۇلدە بەيتانىس يىستەر سەزىلدى. بىردە جاعىمدىراق سەزىلگەنىمەن، بىردە ساسىق، شىرىگەن ءشوپتىڭ ءيىسى مە، ساسىعان كوك داتتىڭ ءيىسى مە كۇلىمسى بىردەمەلەر موڭكيدى. ونداي دۇكەن اشىپ تۇرعانداردى "قىتاي" دەپ تانىستىردى. ولارعا تاڭىرقاپ كوبىرەك قاراپ ءوتتىم. ولاردىڭ نەلەر ۇلكەن، نەلەر ادەمى دۇكەن ۇستاپ تۇرعاندارىن كوردىم. كەيبىرەۋى سونداي ءساندى باي بولعانىمەن، كوبى جۇدەۋ، ارىق، ۇساق-تۇيەك نارسەلەر ساتىپ جۇرەدى ەكەن...
ءسويتىپ بار كورىنىسكە تاڭىرقاي دا، جاتىرقاي دا قاراپ كەلە جاتقانىمدا، ارتىمنان اسا ءبىر تانىس داۋىس شاڭق ەتە ءتۇستى.
- اپا، اپا! - دەپ ۇشىپ كەلەدى تىرتيعان جالاڭاش قارا بالا. ونىڭ ارتىنان ءتورت-بەس بالا قۋىپ كەلەدى ەكەن. قاشىپ كەلە جاتقان تانىس داۋىستى بالانىڭ تۇلا بويى قوجالاق-قوجالاق، قاپ-قارا. بۇتىندا بورشالانعان شتانى عانا بار. تانىماسام دا قايىرىلىپ قاراپ تۇرىپ قالدىم.
- قىراۋ، انالار مەنى كۇندە ۇرادى! - دەپ ماعان جىلامسىراي شاعىنىپ وتە شىقتى دا، شەشەمە بارىپ تىعىلدى.
- بيعادىل!.. قادەنىم! - دەپ شەشەم قۇشاقتاي العاندا ارەڭ تانىدىم. قۋىپ كەلە جاتقان "يتتەرگە" جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، قارسى جۇگىرىپ ەدىم، جالت بەرىپ قاشا جونەلدى ولار. بوي تۇرىقتارى بيعادىلدىڭ وزىندەي بولعانىمەن، كيىمدەرى ءبۇتىن ەكەن ولاردىڭ. وشىگە قۋدىم مەن. سولاقاي قولىن ءتۇيىپ العان. ەتىكتى، شەكپەندى، بالپاناقتاي ءبىر جۋان ۇرارماندى كورگەندە باياعىنىڭ باتىرلارىن كورگەندەي بولدىم. الدى-ارتتارىنا قاراماي زىتتى الگىلەر. بىراق، شەشەسىنەن ۇزاپ قۋا بەرۋگە باتىرعا دا جان كەرەك سياقتى، تەز قايتتى. اياي قارادىم بيعادىلىمە. بويى مەنىمەن تەپ-تەڭ ەدى، كۇيگەن كارتوپ ءتارىزدى مۇجىرايىپ، سەمىپ قالىپتى. شەشەم بيعادىلدى ءبىر قولىنان جەتەكتەگەندە، ەكىنشى قولىنان مەنىڭ دە جەتەكتەگىم كەلىپ، ءبىر جاعىندا قاتار ءجۇرىپ وتىردىم. ءتىپتى قۇشاقتاعىم كەلدى. بىراق باتىلىم جەتپەدى. بىردەمەگە اسىققاندا بۇرىن ول مەنى جەتەكتەي جونەلەتىن ەدى عوي. كەڭ قارىنداعى ۇرانىڭ ۇستىندە ويناقتاعانىمىزدان كەيىنگى بىرگە جۇرگەنىمىز وسى. ول ەندى مەنەن كىشىرەيىپ، ءىنىم دەپ ەركەلەتسەم بولاتىنداي، ءتىپتى، كوتەرىپ السام دا يكەمگە كونەتىندەي كورىندى. بىراق، ءۇستى-باسى وتە بىلعانىش. شەشەم سۇيگەن بەتىنە، كوزىنە، اۋزىنا كوپ قارادىم ونىڭ. ادام جەۋگە كەلمەيتىن الدەنەنى جەگەندىگى باسىن كۇنگە قويىپ ۇيىقتاعاندىعى، بىلاپىت جەردىڭ ءيىسى بالعىن دەنەسىنە تولىق ءسىڭىپ، ءتىپتى كوزىنە دە كىرىپ العاندىعى كورىنىپ تۇر. كوزى اۋىرىپ، بىلشىق باسىپ الىپتى. بەتى مەن قولى، كەۋدەسى مەن ارقاسى ايعىز-ايعىز. اياماس جىرتقىش تۇياقتىڭ ءىزى ساۋ تامتىعىن قالدىرماپتى! «يت تالادى ما» دەپ سۇرايىن دەپ ەدىم، اۋزىم جونگە كونبەي، قيسايا بەردى. شەشەم دە، قايىسبەكتىڭ ايەلى دە ءۇنسىز جىلاپ كەلەدى. بيعادىل قالىڭداۋ قاباعى بىرىسىپ، شاعىنۋىن كەڭكىلدەپ جىلاۋىمەن عانا ءبىلدىردى. «ءيتتىڭ بالالارى، وسىنداي كۇيدەگى بالانى اياماي تاعى ۇرعالى قۋىپ كەلە جاتىر-اۋ!» دەگەن ويمەن بار دەنەم قالشىلداپ كەتتى. «نەسىن الدى ەكەن؟!» جات جەردە قاڭعىعان ءالسىز-قورعانسىز جەتىمنىڭ كۇنى وسى بولعانى عوي!.. اقتاي، ساناتپايلار دا اقىرعى كەگىن وسى كىشكەنتاي بيعادىلدەن الىپتى-اۋ!.. سولاردى تاۋىپ ءولتىرىپ قانا كەلسە ەكەن اكەم!.. وسىلاي بولۋىنا بيعادىلدىڭ ءوزى دە سەبەپشى بولدى عوي. ول استىق قويمامىزدى ايتىپ قويماعان بولسا، ءوزى دە، ءبىز دە وسىلاي قاڭعىماس ەدىك! وزىنەن بولدى، وسى سور تۇرتكەن عوي ءوزىن!..
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", قىلمىسسىز ادام جازالانبايدى. ەگەر بيعادىل ءوزى وسىلاي قاڭعىماي، جەيتىن ەش نارسەسى قالماسا دا قوزعالماي جاتىپ الىپ، شاعى جەتكەندە تىپ-تىنىش قاتىپ قالسا، يت تالاپ، وسىنشالىق جازا كورمەگەن بولار ەدى. وعان ءبىزدىڭ جانىمىزدى اشتىقتان تاڭبا-بەلگىلەردىڭ بارلىعى - قىلمىستاردىڭ بەلگىسى. وسىنشالىق قىلمىستىعا مەندەي قىلمىستىنىڭ عانا جانى اشىپ، مەندەي قىلمىستى عانا ونىمەن بىرگە جىلاسادى.
پ
شەشەم بيعادىلدى كوشە ارىعىنىڭ سۋىنا جۋىندىرىپ الماقشى بولىپ ەدى.
- كەلىنىڭنىڭ ءۇيى مۇندا! - دەپ قايىسبەكتىڭ ايەلى ءبىر قوراعا كىرگىزىپ اكەتتى.
ءبىزدى وڭ جاق بەتىندە مەڭى بار، قىپ-قىزىل بولىپ بويانىپ، جاقسى كيىنگەن، كەيكىش مۇرىن راقيما دەيتىن جەڭگەمىز قارسى الدى. نۇرجاننىڭ كەنجەسارىدان تۋعان ءىنىسى جۇمابەكتىڭ ايەلى وسى ەدى.
- پو-و! - دەپ كەكەتە كىردى شەشەم ونىڭ ۇيىنە. تاپ-تازا سىپىرىلعان كىشكەنە عانا ءبىر اۋىز ءۇيدىڭ جارىمىن الىپ جاتقان ساكىنىڭ ءۇستى قىزىلدى-جاسىلدى، الەم-جالەم، ءۇي ءىشىن ارزان قولدى بىردەمەلەرىمەن بەزەندىرىپ قويىپتى. سويتسە دە، مۇڭكىگەن ءبىر شىرىك ءيىس شىعىپ تۇر. ءبارىمىز راقيمانىڭ بەتىنە قاراي بەردىك. بۇرىننان قىپ-قىزىل، بولات بەتتى قىزىل سارى ايەل، ونىڭ ۇستىنە دالاپ جاققان سوڭ نە ونسىن، شۇكىرمەن بويالعان تەرىدەي قويۋ كۇرەڭ جيرەننىڭ ءوزى بولا قالىپتى.
- جۇمابەك قايدا؟ - دەپ شەشەم قاتانداۋ ۇنمەن سوزا سۇرادى. راقيما ۇندەمەي تومەن قاراپ كەتتى دە، ەسىك كوزىنە تامان بارعاندا جاۋاپ قاتتى:
- بىلمەيمىن، - دەپ شاۋگىم الىپ شاي قايناتۋعا دايىندالدى.
- ىشپەيمىز، قايناتپاي-اق قوي! - دەدى شەشەم. - جاڭا ءىشىپ شىقتىق!.. ونان دا سۋ بەرشى، مىنا بالامدى جۋىندىرىپ الايىن.
شەشەم بيعادىلدى جۋىندىرىپ بولعانشا راقيما شايدى قايناتىپ ۇلگىرىپتى. داستارقان جاساپ، شاي قۇيدى. داستارقانعا سالعانى - دوپ-دومالاق اق سابىنعا ۇقسايتىن سارعىشتاۋ نارسە. نان بولسا دا شيكى نان با ەكەن دەپ قالدىم مەن.
- قىتايدىڭ مومىسى، - دەدى بيعادىل. - بۋعا پىسەرەدى. جەشى، قىراۋ، ءتاپ-ءتاتتى... بىراق. تۇزى جوق!
مەن بىرەۋىن قولىما الىپ كورىپ ەدىم، جۇم-جۇمساق ۇلبىرەپ تۇر ەكەن. ءبىر ءۇزىپ الىپ اۋزىما سالسام، جىپ-جىلىمشى تاتىدى. زورلانىپ جۇتتىم دا، قالعانىن جەمەي قويدىم. بيعادىل جايپاي سوعىپ وتىر. جىم-جىرتىقتى راقيما وكسىپ قالىپ بۇزدى دا، سولقىلداپ جىلاپ الا جونەلدى. شەشەمنىڭ شاي دا ۇرتتاماي قويعانىنا جىلاعان كورىنەدى.
- جىلاما، بوياۋىڭ اعىپ كەتەدى! - دەپ قالدى شەشەم.
- كۇن ءۇشىن كۇلىپ جۇرگەنىم بولماسا، نە ءسانىم تاسىپ ءجۇر دەيسىڭ! - دەپ بىرقىلداي جالعادى ءسوزىن.
ول بيىل جىل باسىنان باستاپ ءبىر ات ديىرمەنى بار حانزۋعا داياشى مالاي بولىپ تۇرىپتى. ونىسى ايەلى اۋرۋ، ورتاشا باي ەكەن. الدىمەن راقيماعا ءبىراز اقشا بەرىپ، ونى "كوڭىلدى جۇرۋگە", وپا-دالاپ الىپ بەزەنۋگە زورلاپتى. "ەگەر تولىق جاسانىپ كەلمەگەن كۇنىڭدى كورسەم، شىعارىپ جىبەرەمىن دە باسقا داياشى الامىن!" دەپ شارت قويعان ەكەن. سودان بەرى ءار كۇنى جاسانىپ، قىپ-قىزىل بوياۋعا مالشىنىپ باراتىن بولىپتى. بۇگىن دە ءتۇس ۋاقىتىندا كەلىپ بويانىپ شىققانى وسى ەكەن، ءبىز كەلىپ قالىپپىز.
- جۇمابەك قايدا، ول نە ىستەيدى؟ - دەپ شەشەم قايتا سۇرادى.
- بىلمەيمىن... ەكى اي بولدى ءىس تابا الماي قاڭعىپ كەتكەن...
- بۇعان زورلىقپەن بويالىپ جابىسقانشا، ونىمەن نەگە بىرگە كەتپەدىڭ؟! ون جىلدان بەرگى قۇداي قوسقان قوساعىڭ ەدى عوي!
- كۇن كورە المايمىز، اشتىقتان قاتتى قينالدىق!
- وعان كاسىپ تابىلعانشا، سەن دۇپ-دۇرىس ءجۇرىپ مالايلىعىڭدى ىستەي بەرسەڭ، بىرگە كۇن كورىپ كەتپەس پە ەدىندەر!
- وعان جاڭگۇدەيىم[1] كونبەدى. "ەكەۋىڭدى بىردەي باعا المايمىن، سەن ءوز ءجونىڭدى تاپ!" دەپ قۋالادى، مىنا ءۇي دە سوعان قاراستى عوي!
- سوعان ءتيدىم دەسەڭشى ودان دا!
- قازىر نەكەلى ەمەس... ايەلىم ولگەن سوڭ الامىن دەيدى.
- و، ارسىز، ازعىن جۇزىقارا! - دەپ ورنىنان تۇردى شەشەم. - الال اشتىقتان ولسەڭ ەدى بۇل قورلىققا كونگەنشە!.. ەندى ءبىر بەيشارا ايەلدىڭ ءولىمىن تىلەپ، تاپ-تارعىل بەتىڭمەن كوككە قارا دا وتىر!..
شەشەم شىعا جونەلدى، ءبىز دە شىقتىق. راقيما ءۇن سالىپ جىلاعان بويى ەسىگىنەن شىعارىپ سالدى دا، تەز باسىپ قايتا كىرىپ كەتتى ۇيىنە. ءسىرا، سول جىلاعان بويى ايناسىنا قاراپ قايتادان بويالماق شىعار، بۇل بوياۋىن كوز جاسىمەن اعىزىپ جىبەرىپ، تاعى دا بوياپ الار. شەشەم اياۋسىز تىلدەدى. ەگەر باسقا ايەلدەردەي ونىڭ دا كوز جاسى كوپ بولسا، بوياۋدىڭ سورى، الدىمەن ءوزىنىڭ سورى ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى سياقتى.
- نە جەپ سەمىردىڭ ەي، قىراۋ؟! - دەدى بيعادىل بىلاي شىعا بەرە. مومىعا ءبىر تويىپ العان سوڭ ەس جيىپ، مەنىڭ سەمىرىپ كەتكەندىگىمدى ەندى ەسكەردى-اۋ دەيمىن. ءالى جالاڭاش كەلە جاتقاندىعى ەسىندە دە جوق، جايناڭ قاقتى...
بالتىرىن تىزەسىنە دەيىن سۇرى شۇبەرەكپەن تاڭىپ تاستاعان ىڭعاي سۇرى كيىمدى، شوشيعان كىشكەنە سۇرى قالپاقتى، وڭدەرى دە سۇپ-سۇر "شوجەباس" اسكەرلەر ۇشتەن-تورتتەن قاتارلاسىپ، بازار جاققا اعىلىپ جاتىر.
- كوشەدەن سايزىگە[2] ادام ۇستاعالى شىقتى! - دەپ ماعان بيعادىل كۇبىرلەدى.
- ءسايزى دەگەن نەمەنە؟
- كوشەدە بوس ەركەكتىڭ ءبارىن ايداپ اپارىپ، بەكەر
جۇمىسقا سالادى. ىڭعاي جامان كيىمدى ادامدى ۇستايدى.
جۇرمەسە قىلىش-مىلتىقپەن قاتتى ۇرادى.
- ار جاعىنداعى كوشەمەن ءبارى قاشىپ كەتسەشى! - دەپ ارتىما قارادىم مەن.
- قايدا! قازىر ول جاققا دا اسكەر كەلىپ الدى، قاشا
المايدى. بايلار يە بولىپ سۇراپ اكەتپەگەندەرىن قايتارمايدى.
جۇمىسى بىتكەنشە ىستەيدى، تاماق تا بەرمەيدى ەكەن!
- ءولىپ قالماي ما وندا؟!
- قۇڭقۋزىعا[3] ولگەنى نە كەرەك... ءولىپ قالسا جامبىلدىڭ ارتىنا كومدىرە سالادى.
- قۇڭقۋزى دەگەن نەمەنە؟!
- وسىنداي اسكەردىڭ ءبارىن قۇڭقۋزى دەيدى... قىراۋ، قىراۋ، قاراشى انە! ەلدىڭ دۇركىرەپ قاشىپ بارا جاتقانىن قاراشى! نە اناۋ اقىل تاپتى! و، و، ءبارى دە!.. قورالارعا، دۇكەندەرگە كىرىپ كەتىپ جاتىر، ارتقى ەسىگىنەن شىعىپ كەتەدى!..
ءسويتىپ بيعادىل ءوزىنىڭ كوشە "ساياساتىنا" مەنەن الدەقايدا قىراعى، الدەقايدا جۇيرىك بولىپ العانىن كورسەتتى. تۇرا قالادى دا الدەنەنى كورسەتىپ، ماعان تۇسىندىرەدى. تۇرىپ قالعان ەكەۋمىزدى شەشەمىز نەشە شاقىرىپ، نەشە جەتەكتەي جونەلىپ، قۋاندىق تۇرعان ۇيگە اپاردى. مەن پىسىناپ تەرلەپ كىردىم ول ۇيگە.
كەڭ ماندايى دۇڭكيىپ تۇراتىن قىزىل شىرايلى، اق بورتە قۋاندىق اعامىز توتىعىپ، ارىقتاپ قالعان ەكەن. سوندا دا ءالى ادەمى. ەتەگىنىڭ ەكى جاعى جىرىق، سىرما شۇبەرەك شلياپا كيىپ الىپتى. باسقا كيىمى دە ءبۇتىن، بىراق، بۇرىنعىداي ءساندى ەمەس، مەنى قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيدى دە، شەشەمنەن قىسقاشا حال سۇراپ امانداستى.
ونىڭ قارسى جاعىندا سيرەك قانا شوقشا قارا ساقالدى، سىرما شلياپالى، قارا ءماۋىتى پالتەلى، قىزىل قوڭىر، سەمىزشە بىرەۋ وتىر.
- سمايىل دۇنگەن وسى، - دەپ سىبىرلادى بيعادىل ماعان، - بيگەلدى اعا وسىعان مالاي بولدى.
قۋاندىقتىڭ ايەلى قاينىش ەمىل جاقتا توركىنىنىڭ قولىندا تۇرادى ەكەن دە، ءوزى كوبىنەسە وسى شاۋەشەكتە جۇرەدى ەكەن، ءۇي ۇستاي الماپتى. بۇل ءۇي - اسپەت اپامىزدىڭ ءۇيى بولىپ شىقتى. ونىڭ بولتاي اتتى مىرزا ۇلى دا مالايلىققا تۇرىپ كەتىپتى. بالبيكە دەگەن ۇلكەن قىزى كۇيەۋىن تاستاپ وسى قۇيزۋعا تيمەكشى ەكەن، ونىڭ سوزىنە قۋاندىق اعامىز قاتىناسىپ وتىرىپتى. بالبيكە اپكەمىز كورىنبەيدى، بۇرىنعى كۇيەۋىنەن جاسىرىنىپ ءبىر جەردە تىعىلىپ جاتىر دەگەن كۇبىر ەستىلدى.
"تىستەۋىك" شەشەمىز بۇل رەت مەنى تىستەمەدى دە شىمشىمادى. كۇلىمسىرەي قاراپ قويا سالدى. بيعادىلدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءۇيدىڭ استىعى قازىر تاقا تاۋسىلىپ وتىرىپتى. شاي قايناتۋ ىڭعايى كورىنبەيدى. شەشەم اسپەت ەنەسىمەن كىمدەردىڭ قايدا، قالاي تۇراتىندىقتارى جايلى ءبىراز اڭگىمەلەستى دە، شىعۋعا بەتتەدى. ۇياشىقتاي تار ۇيدە "وسىندا بول" دەۋگە ورىن جوق ەكەنىن دە، "شاي ءىش" دەۋگە شايناما جوق ەكەنىن دە جاڭا كۇيەۋى الدىندا جايىپ سالعىزباي ىشتەن ءبىلىسىپ، ىشتەن كۇرسىنىسىپ، سىرتتاي كۇلىسىپ ايىرىلىستى. تۇرمىس جوقشىلىعىنىڭ تۋىس جوقشىلىعىنا دا ساياتىنىن ءسابي جۇرەگىم وسى سالقىن لەپتەن سەزە شىقتى.
- قازىرگى ءتىرى جۇرگەن تۋىستارىڭ وسىلار عوي، - دەدى
قايىسبەكتىڭ ايەلى، - امال قانشا، وزدەرى اش وتىر! مۇندايدا كىمگە-كىم قارايلاسا الماق. قازىر بۇلار بالبيكە جايلى وڭاشا سويلەسۋ كەرەك بولعاندىقتان ۇندەسپەي قالدى. - سمايىل دۇنگەننەن بىردەڭە الىپ، قاپتارىڭا استىق تۇسكەنشە بۇلارعا تۋىسقانشىلاۋىڭدى قويا تۇر. جاكەڭ قايتىپ كەلگەنشە ءبىزدىڭ ۇيدەن شىقپاي-اق قوي! جارتى قالاشىمىزدى جارىپ جەسەك تە ولمەسپىز.
ەكى "قالەندىر" بايىپ ۇشەۋ بولىپ قايىسبەكتىڭ ۇيىنە قايتا كىردىك، اقتوس قارادان امان الىپ كىرگەن اقكوڭىل ايەلى دەرەۋ قوجايىننىڭ ۇيىنە مالىمدەپ قويۋعا كەتتى. "قايىرشى ەمەس" قايىسبەكتىڭ قارىنداسى ەكەنىن، "قورادا قوجايىننىڭ ەش نارسەسىنە زيان سالماۋىنا ءوزىنىڭ كەپىل بولاتىنىن ايتىپ شىقتى. مەنىڭ شەشەم كۇمىسجان مارقۇمنىڭ ورنىنا تۇسكەن ايەل بولعاندىقتان، ونىڭ ەكى اعاسى - قارىسبەك، قايىسبەكتەرگە شىن نيەتىمەن قارىنداس رەتىندە بولىپ، ولاردى دا جالعىز اعاسى ءمۇحامادي سياقتى توركىن تۇتىپ كەلگەن بولاتىن. ولار ءبىزدى دە تۋعان جيەنى بيگەلدىمەن تەڭ ەركەلەتەتىن.
ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى قايىسبەك مەن قۇرالىپتاس جالعىز ۇلىنان ەستىپ، قوجايىننان رۇقسات الىپتى دا، قوناعاسىلىق بىردەمە ىزدەپ بازارعا شىعىپ كەتكەن ەكەن. ول كۇن باتا شارشاپ تۇتىگىپ كەلدى. ءبىر قويدىڭ باس سيراعى مەن ىشەك-قارنىن ارەڭ تاۋىپتى. كەلە بيعادىل ەكەۋمىزدى بەتىمىزدەن ءسۇيىپ، تىزەسىنە قوندىرا وتىردى. ءوزى بايىپتى شەشەن ادام ەدى. اسىقپاي سىزدىقتاتا سويلەپ، شەشەمە بار جايدى ءتۇسىندىردى. ات جاقتى ارىق، سىرىڭكە قارا ءوز ەلى، ءوز جەرىندەگى شىرايلى قالپىن ساقتاپتى. بۇرىن تولىپ كورمەگەن ونىڭ ۇرتى، مۇندا كەلىپ اۋىر جالشىلىق جۇمىسقا تۇسكەندە تولماپتى دا سولماپتى، بەت سۇيەگى ءالى شىعىپ تۇرعانىمەن شىرى بۇزىلماپتى.
- "كەڭ جەردە تار وتىرساڭ، تار جەردە كەڭ وتىراسىڭ" دەگەن ماقال بار ەدى، - دەدى ول ءبىر سوزىندە، - وتە دۇرىس ماقال ەكەن. ءبىزدىڭ جەردەن اۋىپ كەلگەندەردىڭ ىشىندە نە قۇيلىسى بار عوي بايقاساڭ، كەڭ جەردە بۇرىن كەڭ وتىرىپ، كەرىلىپ وسكەن ادامدار بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ تۇنشىعىپ قۋىرىلىپ قالعانداي، ەس جيا الماي ءجۇر. ال، بۇرىننان تارشىلىق كورىپ، كەڭ جەردە ءبىز سياقتى تارىعىپ وسكەن ادامدار سوزىلعانىمەن ۇزىلمەي قالقاقتاپ بۇرىنعى قالپىندا ءجۇرىپ جاتىر ايتەۋىر. قايىسبەك اعاڭ دا دوربىلجىندە. ءبىر قىتايعا جالشىلىققا تۇرعان. قارتايىپ قالسا دا قالپىن بۇزباي جۇرگەن ادام سول.
ءبىزدىڭ بۇرىنعى باي تۋىستار بۇل جاققا الدەقاشان وتسە دە، الىگە دەيىن ەس جيا الماي، قىزىنىڭ قياعا، كەلىنىنىڭ كەرگە قاشىپ جۇرگەن سەبەبىنە شەشەم قايىسبەكتىڭ وسى سوزىنەن جاۋاپ تاپقان سياقتى. بار ىقىلاسىمەن باسىن يزەپ، ۇي تىڭدادى.
قايىسبەك ايەلىنەن ۇلىنىڭ ءبىر كويلەگىن سۇراپ الىپ، بيعادىلگە كيگىزدى دە، اكەمنىڭ كۇن كورىس جاعىنا كوشتى.
- جاپپار نەداۋىردە مىقتى ەمشى بولىپ شىقسا دا، ول كاسىپكە كوپ بوي ۇرماۋشى ەدى عوي. ەندى اۋرۋدى ءوزى ىزدەپ بارىپ ەمدەيتىن بولدى، - دەپ كۇلدى قايىسبەك، - كوبىنەسە قۇرت اۋرۋى ءتارىزدى سۇزىلگەن سالماقتى ناۋقاسقا ءتاۋىر ەدى ءوزى. قىس بويى سونداي ەكى اۋرۋدىڭ ۇيىنەن كۇن كورىپ شىقتى. قاراعان اۋرۋلارى جازىلىپ قالىپتى. بىراق، ول اۋرۋدان اقى سۇرامادى دا، اۋرۋ ودان اقى سۇرامادى.
- ءدارىنى قايدان تاۋىپتى؟ ىڭعاي ۋلى دارىمەن ەمدەۋشى ەدى.
- ازداعان الماسى، كەپىرەشى، سىنابى بار ەكەن.
- جەگەن تاماعى ءۇشىن ءدارىسى مەن ونەرىن ساتىپ ءجۇر دەشى، قاسىنداعى جالعىز بيعادىلدى دە باعا الماپتى.
- قاڭعىعان "قالپەدە" قۇن بولا ما!.. ايتەۋىر ءدارىسىنىڭ ەسەبىن جىبەرمەيدى، قۋلىعى وعان جەتەدى ەكەن، بەرگەن ءدارىسىن "بىرەۋدەن قارىزعا الدىم دەپ" اۋرۋدىڭ وزىنە تاپقىزىپ الادى ەكەن.
اكەم ەكىنشى كۇنى تۇستەن كەيىن كەلدى. اقتوس قارانى قاتتى ارسىلداتىپ كىردى قوراعا. باسقا شاپشىپ، بالتىرعا كيمەلەي ورمەلەپ جۇرگەن وكتەم يتكە جۋان اق تاياعىن ءبىر تيگىزبەي، قورعانىپ قانا كەلدى. قاسقىرعا كورسەتەتىن ونەرىن كورسەتپەي، ءيا ساسپاي تەڭسەلىپ كىردى ۇيگە. ەگەر ءوز ەلىندە بولسا مۇنداي شەكتەۋسىز ءيتتى قارا تۇمسىقتان كوز ىلەستىرمەي تىق ەتكىزىپ قانا جەر قاپقىزار ەدى. تەڭسەلۋىنەن-اق جولى بولماي جاسىپ، اۋىر "جۇك" كوتەرە الماي كەلگەنى بايقالدى: اقتاي، ساناتپايلار رەسەيگە قايتا قاشىپ، قۇتىلىپ كەتىپتى.
- دوربىلجىندە ىزدەپ جۇرگەنىمدى ءبىر قۋ اۋىز تاعى ايتىپ قويىپتى، امال قانشا! - دەدى ول مەنى قۇشاقتاپ وتىرىپ. كەبەرسىگەن ەرنىن ءدامىل-ءدامىل جالادى، - شاعانتوعايعا شەيىن ىزىنە ءتۇسىپ بارىپ، جاتقان ورىندارىن تاياقتاپ قايتتىم. مەنەن ءبىر كۇن بۇرىن شەكارادان قايتا ءوتىپ كەتىپتى!..
شاي ءىشىپ بولعان سوڭ شەشەم اكەمە، اكەم شەشەمە جۇدەي قاراسىپ الدى. "مىنا اياداي قارا ۇيشىككە پانالاي كەلگەن ءۇش قايىرشى ەندى تورتەۋ بولدىق. مۇندا مۇلدە سىيماسپىز، قايدا بولسا دا كەتەلىك!" دەسكەندەرى ەكەن. بيعادىل ەكەۋمىزدى ەكەۋى جەتەكتەپ كوشەگە شىقتى. ءۇي يەلەرىنە كوپ راحمەتتەرىن كوليتە ايتىپ شىقتى. كۇن ەكىنتىگە اۋىپ قالعان ەكەن!
- الدىمەن بۇگىنشە تۇنەيتىن باسپانا تاۋىپ الايىق! - دەدى شەشەم.
- بازار جابىلماي تۇرعاندا، الدىمەن بالالار جەيتىن ءبىر نارسە ساتىپ الالىق!
اكەم تەڭسەلە تارتتى بازارعا قاراي: ءوزى عانا ەمەس، ءتورت ادامنىڭ جۇتقىنشاق تالابى «تۇقىر»! دەپ توبەسىنەن باسىپ كەلە جاتقان سياقتى، باسىن تومەن سالعان بويى ءىلبي بەردى، قيىن ەسەپتى شىعارا الماي قينالعانداي قاباعى قارس جابۋلى ەدى ونىڭ.
- ساتىپ الارلىق بىردەمە بولسا، ىركە تۇر، ەرتەڭ الارمىز! بۇگىنشە جەيتىن ءبىراز قاتقان بولكە، ەرتەڭ جەيتىن ءبىراز تارى بار. اكەم باسىن كوتەرىپ، جادىراي قارادى شەشەمە. ەسەبىنىڭ شىعاتىن جولى ءبىراز ساۋلەلەنگەندەي بولدى بىلەم.
- ازىن-اۋلاق تيىندى بۇگىن كەشتە جەپ الساق، بالالار ەرتەڭگى جولدا قايتىپ جۇرە الار ەكەن دەپ قاۋىپتەنىپ كەلە جاتىر ەدىم.
- ال، ەرتەڭ قايدا باستاماقسىڭ؟
- ىلۋشىنگە بارماساق بولماس... بيعازى جىلاپ ارەڭ قالىپ ەدى. ول جەردە مەن ەمدەپ جۇرگەن ءبىر اۋرۋ بار، قۇدايعا قاراسا، كۇيلەرى جاقسى. سوعان سۇيەنە بارىپ وتىرساق!.. "بالا-شاعا كەلە قالسا دوس سولاڭىمنان ءبىر اۋىز ءۇي دە سۇراپ الىپ بەرەيىن!" دەپ ەدى.
- ەلگە قايتىپ كەتەمىز بە، نە كورسەك تە شىداپ تۇرا
تۇرامىز با؟
- الگى قۋلاردى ولتىرە الماي قالدىم!.. "جۋاننىڭ تۇقىمى" اتالعان سوڭ قايتىپ بارساق، ولار ەندى ايداتادى عوي!..
قالانىڭ ءبىر شەتكى جاعىنا كۇن باتا شىقتىق. قۇلاعان كەتىك دۋالداردىڭ سىرتىندا، ويپاڭعا سالىنعان ۇلكەن مال قورا بار ەكەن. اكەم سوعان باستاپ كىردى. قورا تولعان ادام، ءبارى بوسقىندار كورىنەدى. سىرتتا ءار جەرگە وت جاعىپ، شاي قايناتىپ جۇرگەندەر دە بار. كەيبىر توبى الاشا، ءيا كيىز سالىپ، ءتاپ-ءتاۋىر وتىرسا، كەيبىر توبى سابان ءشوپ-شالاڭ توسەپ، ەش نارسە تابا الماعاندار مالداستارىن قۇرىپ قۇر جەردە وتىر. كەيبىر توپ مەلشيىپ ءۇن-ءتۇنسىز وتىردى دا، كەيبىرى كۇبىرلەسىپ، كەيبىر توپ ءتىپتى گۇجىلدەسىپ كىسىلىك قۇرىسىپ وتىر. مۇندايدا ايەلدەر جىلاماي، بيعام وتىرعان با، كەي بۇرىشتا ءۇن سالىپ جوقتاۋ دا بار ەكەن. اكەم ەڭ تورگە - تۇپكىرگە تارتتى دا ۇلكەن شاپانى مەن قاپتى جايدى. دەمەك، ءۇي بولىپ قايتا قۇرالدىق دەگەن وسى. بىراق، شاي قايناتىپ ءىشۋ ءجونىن قۇدايىم ءبىلسىن، شاۋگىم دە، شىنى دا جوق ەدى. سول قاممەن بولسا كەرەك، شەشەم "الەمدى" ارالاي جونەلدى دە، ارعى بۇرىشتاعى ءبىر توپ ايەلدىڭ قاسىنا بارىپ وتىرا قالدى. نەداۋىر وتىرىپ قالدى.
- ەي، قۇداي تاعالا-اي، - دەدى اكەم كورشىلەس وتىرعان توپتىڭ ءبىر كارياسىنا قاراپ، - قاتىندار قىدىرۋعا ءالى تويماپتى! سونان سوڭ ءۇرجاردان بەرى قاراي قىدىرىپ كەلىپ، شاۋەشەكتى ارالاپ بولسا دا مەنىڭ قاتىنىمنىڭ ءالى دە قىدىرا تۇسكىسى كەلەتىن ءتارىزى بار. قاراشى يزەكتەسىپ وتىرعاندارىن!
- مىنا "ۇيلەرىنىڭ" ءيا جۇمىسى، ءيا قىزىعى بولماعان سوڭ ولاردى كىم بوگەسىن، - دەپ كۇلدى شال، - مەنىڭ كەمپىرىم دە سوندا كەتكەن. باس قوسىپ الىپ جىلاماسا ىشتەرى كەبەدى بۇلاردىڭ! قاراعىم، ءوزىڭ ءۇرجاردان كەلگەن ەكەنسىڭ عوي، قايسى تۋىستان ەدىڭ؟..
ءسويتىپ، اتا-بابالارىن ايتىسىپ، تانىسا كەتتى دە، تابىسا قالدى. تارباعاتاي سىرتىنان قاشىپ وتكەن ومار دەيتىن كىسى ەكەن، وماردىڭ كەمپىرى مەن شەشەم بۇلاردىڭ ءسوزىن جىلاي كەلىپ بۇزدى.
- ايتتىم عوي، - دەپ مىرس-مىرس كۇلدى ولار. وسەك تاپپاسا وكسىپ جىلاپ قايتادى بۇلار.
ەستىپ وتىرعانداردىڭ كۇلكىسى تەز جيىلدى. ايەلدەردىڭ بۇل جولى جىلاساتىن ءجونى بار ەكەن، قىدىرىپ قايتقان ەكەۋى ەرىندەرىنە يە بولا الماي كەمسەندەپ، ارەڭ ايتىپ شىقتى: سول بۇرىشتاعى ءبىر ايەل كىشكەنە ۇلىن بۇگىن عانا ساتىپ، ءبىر دوربا تالقان اكەلىپتى، سونىسىن جەي الماي جىلاپ وتىرعانىن كورىپ ءبارى جىلاسىپتى. ەندى ءبىر كەمپىر بويجەتكەن قىزىنان قان بازاردىڭ ورتاسىندا ايىرىلىپ قالىپتى دا، كەشكە دەيىن ىزدەپ تابا الماي، جالعىز ءوزى جىلاپ ەڭىرەپ جاڭا قايتىپ كەلىپتى. ول دا سول بۇرىشتا سىلق ءتۇسىپ جاتىر ەكەن.
حابارلاردى ەستىپ بولعانىمىزشا، سول قوس سورلىنىڭ قوسىلا اڭىراعان زارلارى ەستىلدى. ەزىلىپ-ەگىلىپ جوقتاۋ ايتادى دا، ەنىرەي جونەلەدى ەكى انا! بىرەۋى قولىنان بەرىپ، قۇنىنا كەلگەن ءبىر تاباق تالقانعا قاراپ جوقتاسا، بىرەۋى جولىنان بەرىپ، قاڭعىرىپ قالعانىن ايتىپ قاقسايدى. ماڭىندا وتىرعان ءوزىنىڭ مۇڭداسى حالقىنا شاعىنادى. كوپشىلىك تىم-تىرىس. يەكتەرى عانا دىرىلدەپ، سەلكىلدەيدى: كەيبىر تاماق، كومەيلەر شيق-شيق ەتە تۇسەدى، كەي مۇرىندار بىرسىلداپ كەتەدى. ءتىپتى، بار مۇرىنعا تۇماۋ تيگەن بە دەپ قالعاندايسىڭ. توقتاۋ-سابىر ايتارلىق بىرەۋ جوق سياقتى.
قىزىن جوعالتقان كەمپىر شاعىنىپ جالعىز قالعانىن، كىم "پانا بولارىن" ايتىپ، "كوكتەگى" قۇدايعا شەرتەدى مۇڭىن.
بىراق، كوكتە دە مۇڭىنا ورتاقتاسار ەشكىم كورىنبەيدى. قورا توبەسىنىڭ ءوزى تۇكسيىپ، ءوزى باسىپ قالعالى تۇر. قاباعىن قارس جاۋىپ قاتۋلانا تونەدى... اسپاننان دا مەدەت جوق سياقتى، كىم ارا تۇسە الار بۇل قايعى-زارعا؟! ارا تۇسە الماسىن ءبىلىپ ءبارى دە جىلايدى، ادام شاراسىزدىقتان، السىزدىكتەن جىلايدى. ءتىپتى، وسى قورانىڭ ءوزى كوز جاسىنىڭ زور ءبىر بوشكەسى سياقتى لىقسىپ بارادى كوز جاسىنا.
بيعادىل ەكەۋمىز تۇيىلگەن بويى سىبىرلاسىپ "تۇزگە" شىقتىق. قىرات كەنەرەسىندەگى دۋالدىڭ ءبىر كەتىگىنەن اسىپ بارىپ، قاتار وتىرا قالىپ ەدىك، بىرەۋدىڭ قاراڭعىلىقتان شىعا كەلىپ، ارقاما شاپالاقپەن سالىپ جىبەرگەنىن ءبىر-اق ءبىلدىم مەن. ەتپەتتەي بەرىپ، تۇرا جونەلگەنىمدە سىمىمنىڭ اۋىنا تۇسالىپ قالىپ، ۇشىپ ءتۇستىم. جان دارمەن قايتا تۇرا سالىپ ىرشىدىم دا، دۋالدىڭ سىرتىنا شىعىپ الدىم. "اناڭدى!" دەپ بيعادىلدى باس سالعان الگى "ديۋ" بىرنەشە ۇرىپ جىبەردى. بيعادىل شىر قاعىپ ۇشىپ، ارتىمنان جەتتى. قوراعا ءۇنسىز قاشىپ كىرىپ، اكە-شەشەمىزدىڭ ارت جاعىنا وتىرىپ الدىق. الگى مىقتى "ديۋ" ەمەس، قارنى كەبەجەدەي جۋان قارا ساقالدى ۇيعىر ەكەن. ىرسىلداي كىردى قوراعا. بىردەمە دەپ اقىرىپ قالىپ ەدى، بار ادام تۇقىرىپ جىم بولا قالدى. جىلاۋ مەن جوقتاۋ دا كىلت توقتادى.
- قالايماقان ءجۇرىپ اتىزعا دارەت قىلماندار، قالايماقان شۋلاماندار!.. "قورادان ءامماڭدى قۋىپ شىعامىن، اناڭدى"! دۋالدان ءبىر-بىردەن اتىپ وتەمىن! - وسى "ەسيەتپەن" قولىن سەرمەپ-سەرمەپ شىقتى.
- وسى جەردىڭ قوجاسى، - دەپ تانىستىردى ومار، - قورا يەسىنىڭ ءوزى! كىم شىعىپ ەدى دالاعا؟
ەشكىم جاۋاپ قاتپادى وعان. ەكەۋمىز بودەنەدەي ءبۇرىسىپ تىعىلا تۇستىك. ەش ءجابىر كورمەگەندەي، كومپىستىگىن ءبىلدىرىپ، كوزى جايناپ بيعادىل جاتىر دا، ءۇنسىز جىلاپ مەن جاتىرمىن. بۇل مەنىڭ جات قولدان تۇڭعىش جەگەن تاياعىم ەدى. قاتتى شاپالاق تا، اۋىما تۇسالىپ جىعىلعان اسا ۇياتتى قورلىق تا ىزا-نامىسىمدى قۇيىنداي ۇيىتقىتىپ تۇنشىقتىرىپ اكەتتى. بيعادىلگە جانىم اشىدى سونان سوڭ. ونىڭ الگى ايانىشتى شىرىلى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. ول ماعان قاراعاندا سورلى، ارىق قوي! "سورلىعا سويىل ءوش" بارلىق قىرسىق بىتكەن قىرىنا سورلىنى، ءالسىزدى الادى. وتىرعان ادامدى يت قاپپايتىنى قايدا بۇل، قايتا ءالسىزدى تالايدى ەكەن عوي. ء"يتتىڭ جاۋى - ديۋانا", "قايىرشىعا جەل قارسى!" الدىمەن ماعان كەلسە دە، ازۋىن بيعادىلگە باسقانىن كورمەيمىسىڭ!.. قاراقشى قىرسىقتىڭ كوزىنە باسقا قىز كورىنبەدى مە، قايداعى ءالسىز، سورلى كەمپىردىڭ قىزىن اكەتۋىن قاراشى!.. الگى مەس قارىننىڭ نەسىن الدىق وسى ءبىز؟!".. شاۋەشەككە كىرەردەگى "سارت" ەگىنىن باسىپ كەلە جاتساق تا جاي عانا كۇلىپ ەدى. ول "سارتقا" بۇل سارتتىڭ ساقالى ۇقساعانىمەن ساپاسى ۇقسامايتىندىعى بايقالعانداي بولدى ماعان. "يە، سارت دەگەن ءدال وسى بەيكۇنا دارەتتە وتىرعان ادامدى سارت-سۇرت ساباي جونەلگەنىن كورمەيمىسىڭ! انەۋكۇنگى ەگىنشى قانداي بولعاندا دا سارت ەمەس! ەگەر ول دا سارت دەپ اتالسا، مىناۋ - سارتتىڭ ىشىندەگى قىرسىعى بولسا كەرەك!"
قوجايىن كەتسە دە، قورا دا سول بويى جىم-جىرتتىق ورناپ قالا بەردى. ءۇن سالىپ جىلاۋدان قورقىپ، ءۇنسىز قىستىعا شيقىلداۋمەن بولدى ەكى ايەل. ەركىمەن جىلاپ شەرلەرىن تارقاتۋعا دا تىيىم سالىنعان جاعدايدا بىرسىلداۋ دا، وكسۋى دە قالىپ، كوپشىلىكتىڭ قىسىلىس-قىستىعىستارى سوزا-سوزا كۇرسىنۋلەرىنەن عانا ءبىلىنىپ جاتتى. قورادان ايدالۋدان ءبارى قورىقتى. ءبارى بوسقىن، ءبارى قىلمىستى.
"تەرگەۋشىم", بۇلاردىڭ ىشىندەگى وسى جولى جازالانعانى - اعالى-ءىنىلى ءبىز ەكەۋمىز. ونىڭ ۇستىنە مىنا جۇرتتى جاپپاي جابىرلەتكەن دە، قىسپاققا ۇشىراتقان دا، ءتىپتى جىلاۋ ەركىندىگىنەن ايىرعان دا ءبىز. سوندىقتان بارىنەن ۇلكەن قىلمىستى اعالى-ءىنىلى ەكەۋمىز. جازالانىپ كەلگەن قىلمىسىمىزدى جاسىرۋ ءۇشىن جاتىپ المادىق پا.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جاڭگۇدەي - قوجايىن
[2] ءسايزى - توناۋشى، قاراقشى
[3] لاۋ ماعىناسىنداعى ءسوز
