قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
تاڭەرتەڭ ومار اقساقالدىڭ شاۋگىمىمەن شاي ءىشىپ الدىق تا، ءىلۋشىن جاققا تارتتىق. اكەم "سايزىگە" ۇستالۋدان قورقىپ، بازارعا كىرمەي، ءبىزدى شەتكى كوشەگە ەرتىپ اكەتتى. بيعادىل ايتقان ءبىر دۇكەندەگى "بور باتىر"[1], "بالا باتىرلاردىڭ", "تۇلپار ۇستاپ تۇرعان مۇسىندەرىن" كورە الماي كەتتىك. بازار جاققا الاڭداپ، وتە ساعىز جىلجىپ ەدىك. اكەمىز تەزىرەك جۇرگىزۋدىڭ امالىن تابا قويدى. بۇل جاقتىڭ اقشاسىن كورسەتتى دە "تەز جۇرسەڭدەر وسىنىڭ بارىنە نان اپەرەمىن!" دەدى. اكەمدەگى اقشانىڭ ەڭ ۇلكەنى - "مىسقال" دەپ اتالاتىن مايلى قوڭىر ماتا ەكەن. وعان تەتەلەسى - دوڭگەلەك مىس سولكەبايلار، ونى اكەمىز "تىمپىر" دەپ اتادى. (تۇمپىڭ- «مىس تيىن» دەگەن حانزۋشا اتاۋ ەكەنىن كەيىن ءتۇسىندىم). جانە ورتاسىندا ءتورت بۇرىشتى تەسىگى بار كىشكەنە قولا تيىن كورسەتىپ، ونىسىن "جارماق" دەپ تانىستىردى.
- اقشانىڭ ء"سارى" دەگەن ەڭ ءداۋى بار ەكەن، - دەدى بيعادىل، - شىركىن سول تابىلساشى! ول قاعاز اقشا ەكەن، ونىڭ ءبىر وزىنە بەس توقاش كەلەدى. ناننىڭ قىزۋ اڭگىمەسىنە ءتۇسىپ، قىزا ءجۇرىپ كەتىپپىز. "بور باتىر" ويىمىزدان بورداي توزىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدىق.
- سارتتىڭ توقاشى جاقسى، جالپاق نانىڭ عوي، - دەدى
بيعادىل. - ءتاتتى بولعانىمەن، شەتى بولماسا، ورتاسى قاعازداي
عانا، اۋزىڭا تولمايدى!.. شىركىن، ەڭ ءتاتتى نان دۇنگەندەردىڭ
كوكيى!..
- كوكي دەگەن نەمەنە؟
ءىىى
تاڭەرتەڭ ومار اقساقالدىڭ شاۋگىمىمەن شاي ءىشىپ الدىق تا، ءىلۋشىن جاققا تارتتىق. اكەم "سايزىگە" ۇستالۋدان قورقىپ، بازارعا كىرمەي، ءبىزدى شەتكى كوشەگە ەرتىپ اكەتتى. بيعادىل ايتقان ءبىر دۇكەندەگى "بور باتىر"[1], "بالا باتىرلاردىڭ", "تۇلپار ۇستاپ تۇرعان مۇسىندەرىن" كورە الماي كەتتىك. بازار جاققا الاڭداپ، وتە ساعىز جىلجىپ ەدىك. اكەمىز تەزىرەك جۇرگىزۋدىڭ امالىن تابا قويدى. بۇل جاقتىڭ اقشاسىن كورسەتتى دە "تەز جۇرسەڭدەر وسىنىڭ بارىنە نان اپەرەمىن!" دەدى. اكەمدەگى اقشانىڭ ەڭ ۇلكەنى - "مىسقال" دەپ اتالاتىن مايلى قوڭىر ماتا ەكەن. وعان تەتەلەسى - دوڭگەلەك مىس سولكەبايلار، ونى اكەمىز "تىمپىر" دەپ اتادى. (تۇمپىڭ- «مىس تيىن» دەگەن حانزۋشا اتاۋ ەكەنىن كەيىن ءتۇسىندىم). جانە ورتاسىندا ءتورت بۇرىشتى تەسىگى بار كىشكەنە قولا تيىن كورسەتىپ، ونىسىن "جارماق" دەپ تانىستىردى.
- اقشانىڭ ء"سارى" دەگەن ەڭ ءداۋى بار ەكەن، - دەدى بيعادىل، - شىركىن سول تابىلساشى! ول قاعاز اقشا ەكەن، ونىڭ ءبىر وزىنە بەس توقاش كەلەدى. ناننىڭ قىزۋ اڭگىمەسىنە ءتۇسىپ، قىزا ءجۇرىپ كەتىپپىز. "بور باتىر" ويىمىزدان بورداي توزىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدىق.
- سارتتىڭ توقاشى جاقسى، جالپاق نانىڭ عوي، - دەدى
بيعادىل. - ءتاتتى بولعانىمەن، شەتى بولماسا، ورتاسى قاعازداي
عانا، اۋزىڭا تولمايدى!.. شىركىن، ەڭ ءتاتتى نان دۇنگەندەردىڭ
كوكيى!..
- كوكي دەگەن نەمەنە؟
- سەن ءالى ونى جەپ كورگەن جوقسىڭ با، قىراۋ؟.. مەن ەكى رەت جەپ كوردىم، بىراق، تويمادىم. تويمايسىڭ وعان، قيىن ءتاتتى!.. ول - قالاش سياقتى دوڭگەلەك قارما، بىراق قيىن جۇمساق.
بيعادىلدىڭ سىلەكەيى ۇپ-ۇزىن بولىپ سالبىراپ بارا جاتقانىن كورىپ، مەن دە تامسانىپ قويدىم. الدىمىزدان ايقاي سالعان ءۇن ەستىپ، سوعان قارادىق. توبەسىنە تال شىبىقتان توقىلعان ۇلكەن دوڭگەلەك شارباق قويىپ العان ۇزىن بويلى "سارت" كورىندى. تىلىنەن عانا ايىردىق. ونىڭ ساقالى از، مۇرتى ۇزىن ەكەن. توبەسىنە سونشالىق ۇلكەن شارباق جابىسىپ قالعانداي، ءوزى تۇر. ەكى قولىن سەرمەپ تاستاپ الدەنەندەي سوزدەن ازىناتىپ كەلەدى، نانىن ماقتايتىن سياقتى.
اكەم الدىن توستى دا، التى نان سۇرادى. ول شارباعىن تۇسىرمەي-اق تىك تۇرىپ اقشا الدى دا، توبەسىنە قولىن سوزىپ، ەكى-ەكىدەن التى جالپاق نان اپەردى. دىڭكىلدەپ تاعى ايقايلاي جونەلدى. ونەرىنە ارتىنان تاڭدانا قالىپپىن. يىعىمنان شەشەم تۇرتكەندە جالت قاراسام، ءبىر ناندى تورتكە ءبولىپ ءبىر بولىگىن ماعان ۇسىنىپ تۇر ەكەن. قالاي تەز بىتكەنىن بىلمەيمىن، كومەيىمنەن جىپ ەتىپ وتە شىقتى.
- تاعى جەيىكشى، اپا!
- بارعان جەردە جەيمىز، تەز جۇرىڭدەر!
شەشەمىزدىڭ ارقاسىنداعى دوربادان ناننىڭ ءيىسىن سەزىپ ارتىنان بۇلكىلدەدىك تە وتىردىق، شارشادىق تا دەمەدىك، "بور باتىردىڭ" قالعانىنا دا وكىنبەدىك، مۇنداي ءيىس سەزگەن كۇشىكتەردى "كا-كا" لاپ شاقىرىپ ەرتۋدىڭ قاجەتى نە، ءدال وسىلاي ءوزى-اق بۇلكىلدەپ ەرىپ وتىراتىن، تۇمسىعىن كوتەرىپ يىسكەي بۇلكىلدەيتىن عوي. شاقشىرايعان تال ءتۇس، تىمىرسىق ىستىق بولىپ كەتتى. ەكەۋمىز اۋزىمىزدى اشىپ الىپ بۇلكىلدەدىك ەندى. ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي، تاماعىمىز قۇرعاپ كەتتى دە، جۇتقىنشاعىمىزدى جۇمساتۋعا تۇكىرىك تە شىقپادى. توزاڭى اسپانعا شىققان ۇلكەن جولمەن كەلەمىز، تاڭدايىمىز توزاڭ تاتيدى. ەكى جاعىمىز ەگىندىك، كوكتەپ قالىپتى. بىرەر ارىقتان سۋ دا كورىنبەيدى، كيىمىم قاپقا سالىندى، كويلەكتى شەشىپ الىپ، ەكەۋمىز دە دامبالشاڭ قاتارلاسا بۇلكىلدەدىك.
الدىمىزدا كولدەنەڭ سوزىلعان كوپ تەرەك تۇر. ء"ىلۋشىن سول" دەدى اكەمىز. بارلىق ءۇمىتتى سوعان ارتىپ، سوعان جەتۋگە اسىقتىق. قاتار-قاتار، كەربەز تىزىلگەن كوپ تەرەك بوي جازىپ ۇڭىلە قاراعانداي بىزگە. "كەلىڭدەر، باۋىرىمدا سايالاپ، ءزامزامداي سۋىمنان ىشىڭدەر! مىنا قالىڭ ەگىنىم سەندەرگە دە جەتەدى،. مال دەگەن قورا-قورا، تابىن-تابىن، ەت تە كوپ، ءسۇت تە كوپ!" دەپ تۇرعانداي، بار ادامعا ورتاق ءجاننات بولىپ ەلەستەيدى ءتۇس اۋا سول ء"جانناتتىڭ" شەتىنە ىلىندىك. ۇلكەن جول جالعىز كوشەگە كىرگىزدى. كوشەسى ادامسىز، كولبەگەن ۇزىن-ۇزىن دۋال بولىپ كەتتى.
- بايلاردىڭ باقشاسى، - دەدى اكەم. ءجانناتى سول دۋالدىڭ ىشىندە قامالىپتى. ءزامزام سۋ مەن مىرزا تەرەكتەردىڭ وزدەرى دە مەنشىكتى تۇرمە قورشاۋلارىندا ەكەن. ءبىزدىڭ كۇيىپ كەتكەن اياعىمىزعا ىستىق توپىراق قانا ءتيىپ، كەپكەن اۋزىمىزعا توزاڭ عانا ءتۇسىپ كەلەدى.
سول قايىرسىز تەرەكتەردىڭ ار جاعىنا وتكەندە عانا توقتادى اكەم. توزعان دۋالدارى بار اشىق قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ توقتاپ، قابى مەن شاپانىن جەرگە قويدى. دۋالدان باسقا سايالايتىن ەش دالداسى جوق، دۋالدارى دا كولەڭكەسىز الاسا ەكەن.
- وسى جەردە دەم الىپ وتىرا تۇرىڭدار، مەن الگى اۋرۋ مىرزاعا بارىپ كەلەيىن!.. وسى قورادا ءبىر قازاقتىڭ ءۇيى بار، سۋدى سودان ىشەرسىڭدەر، يت جوق، - دەدى دە اكەم كوشەنىڭ تەرىسكەي جاعىنان كەلگەن ءبىر ارىقتى جاعالاپ ورلەي جونەلدى.
شەشەم اۋلا ىشىنە بەتتەدى. اۋلانىڭ شىعىس جاق بوساعاسىنداعى جالعىز تامنان سىلدىراعان ءبىر قىزىل كەلىنشەك شىعا كەلدى دە، ەرنىن عانا جىبىرلاتىپ، شەشەممەن امانداستى. قايتادان كىرىپ، جارتى شەلەك سۋ الىپ شىقتى. جالاڭاش، قاقپانىڭ الدىنا وتىرا قالدىق. شىنىسىن ءوزى الا كەلىپ، سۋ قۇيىپ بەردى ول.
- قايدان كەلەسىزدەر؟
- ارعى بەتتەن ءوتىپ ەدىك، قالادان كۇن كورە المايتىن بولعان سوڭ، پانالاۋ ءۇشىن وسى جەرگە كەلدىك.
كەلىنشەك تە سول جاقتان بىلتىر كەلگەندىكتەرىن قىسقاشا ايتتى دا، شەلەگىن الا سالىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى. كوپ تەرەك قورشالعان بيىك دۋال جاقتان شىققان جالاڭ باس، جۋان قارىندى بىرەۋگە قاراپ قويىپ جونەلدى.
الگى جۋان قارا، جەر ءتاڭىرى سياقتى، قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستاعان بويى الشاڭداي ارەڭ باسىپ الدىمىزدان ءوتتى. بالپيعان بەتىندەگى قىرقىلعان بۋرىلداۋ مۇرتىنا قاراپ ونىڭ ەگدەلەپ قالعان ەر ادام ەكەنىن بىلسەك تە، بەلىنە تۇسكەن ءورۋلى ايدارىنا قاراپ، ونىسىنا كۇماندانىپ قالدىق. ارتىنا قايىرىپ ۇستاعان قولىندا تەمەكى تارتاتىن ۇزىن نايى بار ەكەن. كەستەلەنگەن تەمەكى دوربانىڭ باۋىن نايىنىڭ مويىنىنا ءىلىپ الىپتى. ۇلبىرەگەن اق كويلەك پەن قارا سىمى اسىل بولسا دا، شۇبەرەك كەبىسىنە جەتكىزبەي جىبەك وراۋىشپەن وراپ تاڭىپ تاستاعان بالاعى باسىن قازانداي، اياعىن قىلداي بىردەمە ەتىپ كورسەتتى.
- قىتاي جاڭگۇدەي! - دەپ سىبىرلادى بيعادىل.
- سولاڭ بولۋ كەرەك، - دەدى شەشەم، - بۇل جەردە سولاڭ كوپ دەگەن. كەلىنشەك ول ءوتىپ كەتكەن سوڭ قاقپا الدىنا قايتا شىعىپ، ارتىنان قاراپ تۇردى. ايدارلى قايتا بۇرىلىپ ايانداعاندا كەلىنشەك بىزگە قاراپ سويلەدى:
- بىرەۋدى توسىپ وتىرسىزدار ما؟
- يە، شالىم وسى جەردەن توسا تۇرىڭدار دەپ بىلاي كەتىپ ەدى.
- ۇيىڭە قوناق كەلگەن بە، باعيلا؟ - دەدى ايدارلى جاقىنداي بەرىپ.
- جولاۋشى عوي، ۇيگە كىرىڭىز.
كەلىنشەكتىڭ ءۇنى بىزگە سويلەگەندەگىدەن باسقاشا سىلدىراپ، ويناقتالا قارادى. ايدارلى ايبارلانا قاراپ، الدىمىزدان اسىقپاي ءوتتى دە كەلىنشەك ارتىنان ەرىپ ونى ۇيىنە كىرگىزىپ اكەتتى.
- سولاڭ ەكەن، - دەدى بيعادىل، - بۇلار ىڭعاي قازاقشا سويلەيدى. شەشەم جان-جاعىنا جابىرقاي قاراپ، اۋىر كۇرسىندى.
- ەسىل ەل، اياق استى بولدىڭ-اۋ!.. ءاي ءيتتىڭ عانا بالاسى اقتاي-اي!..
ونىڭ كوزىنە تاعى دا جاس تامشىسى ىركىلە قالدى. بۇل جولى شەشەمنىڭ نەلىكتەن جابىرلەنگەنىن تولىق ايىرا المادىم. نان سۇراپ ەدىك، اكەمنىڭ كەلە جاتقانىن كورسەتىپ، ورنالاسقان سوڭ شاي ىشەتىندىگىمىزدى ايتتى.
قولىندا كىشكەنە قازان مەن قارا شاۋگىم بار اكەم كەلدى.
- وسىندا ءبىر اۋىز بوس ءۇي بار ەدى، سونى سۇراپ الىپ قويىپتى، ءوزىم دە وسى بولار دەپ ويلاپ ەدىم! - دەپ اكەم اۋلاعا كىرە جونەلدى. اۋلانىڭ شىعىس جاق بوساعاسىنداعى الگى كەلىنشەكتىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى تارس جابۋلى تۇر. ءبىز باتىس جاق تورگى بۇرىشىنداعى ءبىر كەتىكتەن استىق تا، يەن دۋالدار ىشىندەگى ءتورت بۇرىشتى، كىشكەنتاي عانا الاسا ۇيگە كىردىك. ات قورا ما، - دەپ ويلاپ ەدىك، ءتور جاعىندا جالعىز كوزدى تەرەزە بار ەكەن.
- ءوزىڭ دە پالەندەي قۇندى قالپە كورىنبەيسىڭ! - دەپ كۇلىمسىرەدى شەشەم، قابى مەن اكەمنىڭ شاپانىن كوتەرە كىرىسىپ، ۇيگە تەكسەرە قارادى. - شارشاپ كەلگەندە ءبىر شاۋگىم شاي بەرىپ تىنىقتىراتىن ەشكىمنىڭ بولماعانى عوي!
- قۇن قايدا قالدى، جاپپار قايدا كەتتى. ونى قوي، بايبىشە! ايتەۋىر دۇنيەدە ساعان قۇنىم بار ەكەن. سول جەتەدى ماعان! بايعا ءتيىپ كەتپەي ارتىمنان ىزدەپ كەلدىڭ عوي! ەندى وسى يەن دۋالدىڭ ءىشىنىڭ بارلىعى سەنىكى، بۇعان دا شۇكىرشىلىك ايت!.. ال، ءۇي ءىشىڭدى سىپىرا بەر، مەن استىعا توسەيتىن ميا ءشوپ جۇلىپ اكەلەيىن!
اكەم ەڭكەيىپ تۇرىپ ءسوزىن ءبىتىردى، باسىن كوتەرە بەرىپ توبەنى ءبىر ءسۇزىپ الدى دا "ىڭك..ءى..ى.. اكەڭنىڭ" دەپ قالىپ ەڭكەڭدەي جونەلدى. قۇدايدىڭ كەڭ دالاسىندا باسىن تومەن سالىپ جۇرەتىن اكەمە مىنا ءۇي داۋا بولعان سياقتى. شەشەم سونى ايتىپ كۇلدى:
- تۇقىرعىش بولساڭ ەندى تۇقىر!
- ارقان جوق-اۋ، يە، - دەپ اكەم ەسىككە قايتا قايىرىلىپ ەڭكەيدى. - ميانى ءبىر-اق كوتەرىپ اكەلەر ەدىم
- ارقان كەلدىمۇراتتا قالعان ەدى، اكەلە قويايىن با؟
- قوي، قۇداي ساقتاسىن، سەنەن ارقان سۇراماي-اق قويايىن، ەندى كەتە كورمە!..
سىپىرىلىپ، ميا توسەلگەن سوڭ ءۇي كەيپىنە كەلە قالدى دا، بيعادىل ەكەۋمىز قۇلاي كەتتىك. تاڭەرتەڭ سۇراعان نانىمىز ەكىنتىدە اۋىزعا ارەڭ ءتۇستى. اۋىزعا ءتۇستى دە زىم-زيا جوق بولدى. اكە-شەشەمىزبەن بىرگە قارا شاي ۇرتتاي بەردىك. سويتسە دە قۋانىپ تا وتىردىق. الگى ءبىز سۇيەنۋگە كەلگەن اۋرۋ ساۋىنعا ءبىر ەشكى بەرەتىن بولىپتى. "كەشكە مال كەلگەن سوڭ الىپ قايت" دەپتى. ول اۋىرماسا بىزگە شاۋگىم مەن قازان، ساۋىندىق ەشكى قايدا!
- ا، قۇداي، اۋرۋ كوبەيە تۇسسە ەكەن، - دەدى بيعادىل. - ءبارى ءبىر-ءبىر ەشكى بەرسە قىراۋ ەكەۋمىز باعار ەدىك. ايران ىشەر ەدىك شىركىن. - اكە-شەشەمىز كۇلىپ جىبەرىپ ەدى، بيعادىل تاعى ءبىر تىلەۋىن جالعادى. - الگى سەمىز سولاڭ اۋىرسا ەكەن!
باعانا كورگەن ءجابىرى شەشەمنىڭ ەسىنە قايتا ءتۇستى بىلەمىن، ءوڭى سالقىن تارتىپ سوزا كۇرسىندى.
- قاي سولاڭ ول؟-دەپ سۇرادى اكەم شەشەمنەن.
- مىنا ۇيدەگى كەلىنشەك تە ءبىر سالداقى كورىنەدى عوي!.. باعانا قارنى كەبەجەدەي، ايدارلى بىرەۋدى ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ۇيىنە كىرگىزىپ اكەتتى، قىلمىڭ-قىلمىڭ ەتەدى، شىمىرىگەر ەمەس ءوزى!
- ۇيىندە ناۋقاس قايىن اتاسى بار ەدى عوي؟
- قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر ءبىر ءتۇرلى بۇزاقى كورىندى.
- يە، يە، جەرىنەن اۋىپ، جەلكەگە قيىنشىلىق مىنگەن سوڭ كىمدى نە ىستەدى دەرىڭ بار ما؟ ءالىپتى بىلمەيتىن بىرەۋ مولدا بولىپ الدى. ول قۇدايدان جانازا عانا تىلەيدى. سالداقى كەلىنشەكتەر بوربايىن سابالاپ، سالت بويداق بايلاردى تىلەيدى. كەيبىرى ءتىپتى بايبىشەلەردىڭ بارىنە ءولىم تىلەيدى... راقيمانى كوردىڭ بە سەن!.. بۇرىن قانداي ادال ەدى ول!.. ساۋداگەرلەر ءوز قولىنداعىلارىنىڭ باسقا جەردە بولماۋىن تىلەيدى، قۇدايدان وزىنەن باسقا بارىنەن مۇقتاجدى سۇرايدى. ۇرىلار مال يەسىنىڭ ۇيقىسى مەن ءيتىنىڭ ءولىمىن تىلەيدى، باقسىلار بار ادامدى جىن سوعۋىن تىلەيدى!.. ەندى مىنا كىشكەنتاي بيعادىلدىڭ نە تىلەپ وتىرعانىن ۇقتىڭ با!.. دارىگەرلەردىڭ كۇن كورگىسى كەلگەندە اۋرۋدىڭ كوبەيۋىن تىلەيتىنى راس تا عوي!.. مەن بۇل قيىنشىلىقتى كوپ كورسەم دە، باسقا كاسىبىم باردا قاشان اۋرۋ ىزدەپ ەدىم؟! وسى جاققا وتكەلى قۇرت اۋرۋى مەن جەل-قۇزدى اركىمنەن سۇراپ ىزدەۋمەن بولدىم. بۇل - الال كاسىپ قوي، سويتسە دە ادامزاتقا اپات تىلەيتىندەي، نيەتىمىزدىڭ بۇزىلىپ كەتكەنىن كوردىڭ بە! كاسىپسىز اشىقكان ادام نە تىلەمەيدى، نە ىستەمەيدى دەرىڭ بار ما!.. بۇل كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى - سول ايدارلى سولاڭنىڭ مالايى. كەلىنشەگى مەن قارتايعان اۋرۋ اكەسىن باعامىن دەپ قول-اياعى ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ ءجۇر. سولاڭ ونى مالايلىققا السا دا، قايراتى ءۇشىن ەمەس، وسى ادەمى كەلىنشەگى ءۇشىن العان شىعار، قايدان بىلەسىڭ! كۇستانالاما دا، كورمە دە ونىڭ ءىسىن، كەسەلى ءبىزدى شارپىپ، وسى ۇيشىكتەن قۋىپ شىعارىپ جۇرمەسىن!
بيعادىل ەكەۋمىز ەرتەڭىندە-اق ەشكىشى بولىپ شىعا كەلدىك. باعاتىنىمىز ءبىر عانا شىبىش پەن ونىڭ لاعى. شىعىس جاعىمىزداعى دۋالداس ەكى اۋلانىڭ ار جاعى ءىلۋشىننىڭ وزەنشەسى ەكەن. ءورىسىمىز - سونىڭ شوپتەسىن كوكمايساسى. شەشەم ەشكىگە جەلىن قاپ بايلاپ بەرىسىمەن قۋالاي جونەلەمىز دە، تۇسكى شايدان باسقا ۋاقىتتا سول مايسادا بولامىز. باسقا بۇزاۋشى، قوزى-لاقشى بالالار دا كوپ ەكەن. العاشقى كەزدە ولارعا قوسىلا الماي، وڭاشا ويناپ جۇردىك. ولار ىرىرەك تە ىرگەلى، وكتەمىرەك كورىندى بىزگە. ولاردىڭ ىشىندە ادەمى كيىنگەن ءبىر جۋان قارا جىگىتشە بار. ول ەشقانداي مال باقپاسا دا كەلىپ سول بالالارمەن وينايدى. بالالاردى اسكەر ەتىپ ءتىزىپ وينايدى. كۇرەستىرەدى، جارىستىرادى. بيعادىل ەكەۋمىز الىسىراقتان ۇرپيىسە قاراپ تۇرىپ، سولاردىڭ ويىنىن كورەمىز.
ءبىر كۇنى ساسكەدە تاعى سول داعدىمىزبەن تۇر ەدىك، ءبىزدىڭ ءۇي جاقتان ءبىر ەرەسەك بالا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. "باقاجاي!" دەپ بيعادىل ايقايلاپ جىبەردى. بيعازى ەكەنىن مەن دە تاني قويدىم، وعان قارسى جۇگىردىك. ءبىز سۋدان وتىسىمىزبەن ەكەۋمىزدى ءبىر-اق قۇشاقتادى ول. كوزى قىزارىپ، جاساۋراپ كەتتى، سويلەي المادى. مەن دە ءۇنسىز قاراي بەردىم جۇزىنە. بۇرىنعىدان قارايىپ، ەرنى جارىلىپ كەتىپتى. اياعىنا شەتى قايىسپەن ءبۇرىلىپ كيىلەتىن تەرى شاقاي تارتىپ العان ەكەن. بويى ءوسىپ قالعانداي كورىنگەنىمەن، ارىقتاپ قاتىپ قالعان سياقتى. ول قۇشاعىن جازدى دا، جىرتىلعان قارا بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قارما نان الىپ، ەكەۋمىزگە ءبولىپ ۇستاتتى.
- مەن جوعارى جاقتا مال باعىپ ءجۇر ەدىم. اكەمنەن ەسىتتىم، سەندەردى كورىپ قايتايىن دەپ كەلدىم، قويعا اكەم قاراپ قالعان، تەز بارماسام قوجايىن ۇرىسادى! - دەپ جۇگىرە جونەلدى ول. - ءتۇس ۋاقىتىندا كەلىپ كەتىپ تۇرامىن! بيعادىل تاعى ايعاي سالدى:
- باقاجاي، ءبىز دە ەشكىنى سول جەرگە اپارىپ باعايىقشى!
- بولمايدى ول جەر الىس!
باقتاشى بالالارعا باستىق بولىپ جۇرگەن قارا جىگىتشە بۇيىرا شاقىردى بيعازىنى:
- ەي، بەرى كەل، بەرى كەلشى!
- ءتىنداي اعاتاي، قويىم ەگىنگە ءتۇسىپ كەتەدى عوي، كەيىن كەلەرمىن!
بيعازى جۇگىرىپ كەتە بەردى دە، ءتىنداي جان قالتاسىنا قولىن سالىپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى.
- ەي، اناۋ سەندەردىڭ نەمەنەلەرىڭ؟
- باقاجاي ما، ول ءبىزدىڭ اعامىز ەمەس پە! - دەپ بيعادىل جاۋاپ قايىردى.
- باقاجاي ما ونىڭ اتى؟
- بيعازى! - دەپ تۇزەتتىم مەن.
- ە، باسە، بيعازى... مەن ونى تانيمىن، ول قيىن
ەرتەكشى! - دەپ ول ماعان قارادى.
- سەنىڭ ءتۇرىڭ وعان وتە ۇقسايدى ەكەن. سەن دە ەرتەك
بىلەتىن شىعارسىڭ؟
- ءبىز بىلمەيمىز، - دەدى بيعادىل، - ءبىز دە باقاجايدان ەستيتىنبىز.
- جۇرىڭدەر، انا بالالارمەن بىرگە ويناڭدار، سەندەرگە تيىسپەيدى، مەن ايتىپ قويايىن. بىراق، مەن نە ايتسام سونى ىستەيسىڭدەر!..
ءسويتىپ، ول ءبىزدى ۇيىرىنە قوسىپ الدى، ونىڭ بۇيرىعىن الىمىزشە ورىنداپ جۇردىك، ءبىز دە ءتىزىلىپ اسكەر بولدىق، ءبىز دە جارىستىق، ءبىز دە كۇرەسىپ كوردىك. بىراق، بارىنەن ارتتا قالامىز، بارىنەن جىعىلامىز. اسىرەسە، بيعادىل كوپ كۇرەستى دە، كوپ جىعىلدى.
- وزدەرىڭ قۋراي سياقتى ەكەنسىڭدەر، نان جەمەگەنسىڭدەر مە؟ - دەپ جابىرلەيدى "قولباسشىمىز".
"نان" ءسوزى شىققاندا تامسانىپ قانا قويامىز. بۇل كەزدە بىزدە نان دەگەن جوق، ءبىر ۋىس، ەكى ۋىس بيداي عانا بولادى. كۇرەسكەن سايىن بۇرالىپ، بۇرالعان سايىن ىشەگىمىز شۇرىلداۋشى ەدى. بۇلاردىڭ ويىنىنىڭ ءبارى بىزگە اۋىر كەلدى. ءوزىمىزدىڭ جەكە شۇڭكىلدەسىپ، تىپ-تىنىش ويناۋىمىز جاقسى ەدى. بۇلاردىڭ ويىنى ناندى بۇرىنعىدان دا كوپ ويلاتاتىن بولدى، اشتىعىمىز قاتتى بىلىنە باستادى. اشتىڭ ويىنى مەن توقتىڭ ويىنى بىردەي بولمايدى ەكەن. باستىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداماسا تاعى بولمايدى. "ەرتەك ايت!" دەپ زورلاعاندا دا سونداي، ونى دا ايتا المايمىز، ءسويتىپ جانە جابىرلەنەمىز. جىگىتكە مۇنداي دا ءبىر ونەر كەرەك ەكەندىگى دالەلدەنىپ-اق ءجۇردى. دالەلدەنگەنىمەن دارمەن جوق، امال قانشا.
تاپقان امالىمىز - ەشكىنى وسى جەرگە ايداپ سالىپ، ءوزىمىز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ ويناۋ بولدى. ءۇيدىڭ توبەسىنە، دۋالعا شىعىپ كوزدەپ تۇراتىن بولدىق. العاشقى ءبىر-ەكى كۇندە بۇل امالىمىزدىڭ دا جولى بولمادى. ءبىزدى كەلسىن دەپ بالالار ەشكىمىزگە ءمىنىپ الاتىندى شىعاردى. مۇنى ىستەتىپ جۇرگەن "قولباسشى" ەكەندىگى انىق بولدى. شەشەمىزگە ايتتىق، اتىنىڭ ءتىنداي ەكەنىن ۇعىپ بارىپ، شەشەم وعان ارىز ەتتى. "ەكى بالا دا ناۋقاس" ەكەنىن، "كەلە الماي جۇرگەن سەبەبى سول" ەكەنىن ايتىپتى. ەشكىمىز سونان سوڭ عانا تىنىش جايىلاتىن بولىپ قالدى.
قايدان العانىن بىلمەيمىن، اكەم ەكى اعاش بيداي تاۋىپ اكەلگەن كۇنى، شەكارادان قايتا ءوتىپ، ەندى بيعايشانى اكەلىپ الۋ جونىندە شەشەمنىڭ تالابى كۇشەيىپ كەتتى. بيعازىنى قوجايىنى بوساتقىزىپ، جانىنا ەرتتى دە، ەرتەڭىندە-اق جولعا ءتۇستى.
قىزىل كەلىنشەكتىڭ ءۇيىنىڭ ار جاق ىرگەسىندەگى كىشكەنە قورادا جالعىز بويجەتكەن قىزى بار كەمپىر-شال تۇرۋشى ەدى. اكەم ءبىر جاققا كەتەردە بىزگە قاراسىپ تۇرۋدى سولارعا تاپسىرىپ كەتىپ ءجۇردى. ونىڭ قىزى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، شاي قايناتىپ، بيداي قۋىرىپ بەرەتىن بولدى. جالعىزدىعىنان تۋعان بولۋ كەرەك، وتە باۋىرمال بويجەتكەن ەكەن. وزدىگىنەن بەتىن دە جۋعىسى كەلمەيتىن بيعادىلدىڭ بەتىن جۋعىزىپ، ءبىزدى ايالاپ، ماڭدايىمىزدان سيپاپ ءجۇردى. وزەنگە سۋعا باراردا مەنى ەرتىپ كەتەدى، بايقاسام، دالاعا جالعىز شىققىسى كەلمەيدى ەكەن. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلەردە ماڭايىنا قاراپ-قاراپ الىپ، دۋال اسىپ كەلەدى دە، دۋال اسىپ كەتەدى. سۋعا بارسا ەش جاققا قاراماي شەلەگىمەن سۋدى ءىلىپ الا قاشادى. مەن ىلەسە الماي دا قالامىن، "تەز ءجۇر، تەز ءجۇر!" دەپ سىبىرلاپ، مەنى جەلدىرەدى دە جۇرەدى. قورقاتىن جاۋى ءتىنداي ەكەنىن ءبىلدىم.
ءتىندايدىڭ دە وسى ماڭايدان كەتپەي كوزدەيتىنى - وسى قىز ەكەنى سەزىلدى. سۋعا بارعاندا بىزدەن كوز الماي، كەيدە كورە سالىپ بىزگە قاراي اياندايدى. بىراق ءبىز تەزدىگىمىزبەن، ءبىز ەمەس-اۋ، قىزدىڭ تەزدىگىمەن شالدىرماي كەتىپ جۇردىك.
ەكى بەتى تومپاقتاۋ، توق قارا تورى قىز، ءجۇزى جايشىلىقتا ادەمى بولسا دا، سۋعا بارعاندا ءتۇيىلىپ، سۇپ-سۋىق بولىپ الادى. تاعى ءبىر بايقاعانىم قىز سۋعا بارعاندا ناشار تىگىلگەن، ەسكى قوڭىر الا كويلەگى مەن وڭىپ كەتكەن كوك بەشپەتىن كيىپ شىعادى. جاڭا ءتۋفليى مەن ءبۇتىن شۋلكيىن تاستاپ، جىرتىق كەبىسىن ىلە سالادى. سوندا دا ونىڭ قاپ-قارا ۇزىن بۇرىمى مەن قيعاشتالا سەرپىلىپ تۇراتىن قارا قاسى الىستان قاراعاندا كوركىن جاسىرا الماي قالاتىنداي. بۇل جايلارىن بايقاعان سوڭ، وزىمە اپكەدەي كورىنىپ قالعان باۋىرمال قىزعا شىن كوڭىلمەن بولىسقىم كەلدى. اتى جامال ەكەن، شەشەسى ء"جامىش" دەپ شاقىرادى.
- ءجامىش تاتە، بۇرىمىڭدى بەشپەتىڭنىڭ ىشىنە سالىپ
الساڭشى، - دەدىم ءبىر كەلگەنىندە. بەتىمنىڭ قىزىپ كەتكەنىنەن
قىزارعانىمدى ءبىلىپ، تومەن قاراپ ايتتىم. قىز جالت قارادى
دا كۇلىپ جىبەردى.
- نەگە؟
- سول... سۋعا باراردا بەتىڭە توپىراق جاعىپ ال! كەلگەن سوڭ جۋىپ الاسىڭ!
ءجامىش قاتتى كۇلدى. كامال تاتەمنىڭ كۇلكىسىنە مۇنىڭ كۇلكىسى دە ۇقساي قالدى. كوزىمنىڭ استىمەن بەتىنە قارادىم. ول مەنىڭ الال ويىمدى ابدەن ءتۇسىنىپ كۇلگەن ەكەن. كۇلكىسىن توقتاتا قويدى، قىزارا ءتۇسىپتى. جاڭا عانا كۇلىپ تۇرعان قارا كوزى ەندى جاساۋراي قالدى دا، مەنىڭ باسىمدى ەكى قولىمەن ۋاقالاپ-ۋاقالاپ جىبەرىپ، شىعا جونەلدى. مەن ونىڭ دۋالدان اسىپ، ۇيىنە جەتكەنشە ەركىنىرەك جىلاپ العىسى كەلگەنىن ءتۇسىندىم. شەشەمىز كەتكەن سوڭ بيعادىل سىرقاتتانىپ قالىپ ەدى، ءىشى بۇراپ اۋىرادى ەكەن، بۇگىن كوبىنەسە ۇيدە ميا توسەكتە جاتتى.
- قىراۋ، ەشكىمىزدى ءمىندى مە ەكەن، قاراپ قويشى، - دەپ جاتتى سوندا دا.
جامال كەتكەن سوڭ مەن ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ ەشكىگە قارادىم. تۇسكى كۇن شاقشىرايىپ تۇر دا، ماڭايىم جىم-جىرت ىستىق ەكەن. ولكەدەگى بالالار دا ۇيىنە قايتىپتى. ۇيشىكتىڭ دودەگەسىنەن شىعىپ تۇراتىن ۇزىن، قۋ سىرعاۋىلدىڭ ۇشىندا ءبىر قارلىعاش سايراپ وتىر. قىزىق اڭگىمە ايتىپ وتىرعانداي سىق ەتىپ "كۇلىپ قويىپ", ءجىپ-جىڭىشكە ادەمى ۇنمەن جىلدام-جىلدام سويلەپ كەتەدى دە، تاعى كۇلىپ جىبەرگەندەي بولادى. ءوزىمىزدىڭ جاقتان كەلگەن تانىس قارلىعاش سياقتى، بۇل جاقتان كورگەن كۇلكىلى ىستەرىن ايتىپ بولعانشا اسىعاتىنداي، جەدەلدەتە "ايتىپ" ىشەگىن تارتا، سىق ەتىپ قويادى. مەن ونىڭ نە "سويلەپ" وتىرعانىن ۇعاتىڭداي بار ىقىلاسىممەن تىنداپ تۇرىپ قالىپپىن. ۇيشىگىمىزدىڭ ارت جاعى كوكتات باقشاسى ەدى. بۇل جاقتا ونى "سايلىك" دەپ اتايدى. باقىلداپ كەتكەن ءسايشى قىتايدىڭ "كارى داۋىسى" مەنى جالت قاراتتى. جاڭا ءوسپىرىم، ۇزىن بويلى ءبىر جاس ورىستى بۇكشەندەگەن كارى ءسايشى اپكىش الا قۋىپ بارادى ەكەن. ورىستىڭ قورىققانىن كورگەنىم وسى ەدى. "ياپىرماي، انا ءداۋ دە قاشادى ەكەن-اۋ!" دەگەن ويمەن تاڭدانا قارادىم مەن. "انا جۋان قولىمەن كىشكەنتاي شالدىڭ شيدەي سيراعىنان ۇستاي السا، ۇرگەن قارىنشا دومالاڭ ەتە تۇسەر ەدى-اۋ!.. بۇل جاققا اۋىپ كەلگەلى سۋ جۇرەك بولىپ، بۇلار دا قورعا اينالعان ەكەن عوي!.. ديۋداي دەنەسىمەن شىركەيىشە ۇشىپ بارا جاتۋىن قاراشى!"
العاشىندا شالدىڭ باقىلداۋىنان قورقىپ كىدىرگەن قارلىعاش، وزىنە كەلمەيتىن قاتەر ەكەنىن سەزگەن سوڭ "اڭگىمەسىن" جالعاستىرا جونەلدى: "كىسى جەرىنە كەلگەن كىسى كىسى بولا ما ەكەن؟ شىركىن-اي، كىشىرەيىپ شىركەيدىڭ شىركەيى بولىپ كەتكەن جو...ق پا!" دەپ سىقاقپەن سوزا توقتاعانداي بولدى ءسوزىن.
قىزىل كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە ءتىنداي وڭدەس، بىراق، ودان ۇلكەندەۋ ءبىر جىگىت لىپىلداپ كەلىپ كىردى، قاقپادان كىرەردە جان-جاعىنا قاراعىشتاپ قويۋىنان، ونىڭ دا سۋىق ءجۇرىستى ەكەنىن سەزگەندەي بولىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنەن تۇسە جۇگىردىم: بايقاعىم كەلگەندەي ءبىر اۋەس پايدا بولدى. كەتىكتەن اسا اقىرىن باسىپ كەلىپ، اۋىز ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن قارادىم. اۋرۋ شال اۋىز ۇيىندە ەدى. تەرەزە الدىنداعى جاشىك ۇستىندەگى شيكى تارى سالعان قاپتىڭ اۋزى اشىق تۇر. شالدىڭ اۋزى بۇلت-بۇلت ەتىپ مالماڭدايدى. اقبۋرىل ساقال-مۇرتى ويناق سالادى. ءبىر ۋىس شيكى تارى قولىندا! تارىعا عانا ءتونىپ تۇرعان ونىڭ كوزى باسپالاي قاراعان ماعان تۇسە قالدى دا، تەرىس اينالا مالمانداتتى. ونىسىن كورگىم كەلمەگەندەي، مەن دە تەرىس اينالىپ كەتتىم. شالدىڭ "قۇلقىنىنىڭ" جاماندىعىنا "جيرەنگەندەي" بولعان ەدىم. ول سەزىم دەرەۋ عايىپ بولدى دا ورنىن كۇيىنە اياۋشىلىق الدى: كەلدىمۇراتتا قالعان اجەم كوزىمە ەلەستەدى دە، مىنا اش شالدىڭ حالىمەن دەرەۋ بىرىگىپ، ءبىر تۇلعاعا اينالا قويىپ ەدى، جۇرەگىم زىرقىراپ سىزداي جونەلدى. ءتور ۇيدەن تاپىر-تۇپىر الىسقان، كۇبىرلەي ۇرىسىپ رەنجىگەن ءۇن ەستىلىپ تۇر. اشتىقتان قالجىراپ ەس-تۇستەن ايىرىلعان قارتتىڭ قۇلاعى ونى ەستىمەيتىندەي. كەلىنشەك داۋىستاپ ۇرىسىپ كەتتى ءبىر كەزدە:
- ءىلداي، قويا بەر مەنى! بولمايدى، بولمايدى!.. اكەڭ... اكەڭە ايتام مەن!.. ۇقپايسىڭ با، ءىلداي؟! مەن.. مەن، جاس بولعانىممەن، ەندى شەشەڭ... شەشەڭدەيمىن... ءارى ءجۇر!.. جولاما ماعان!..
مەنىڭ تۇلا بويىم قالتىراپ كەتىپ ەدى، شارت-شۇرت شاپالاق ءۇنى ەستىلگەن سوڭ تەرەزەنىڭ استىڭعى كوزىنەن سىعالاي قالدىم، ۇرعان سول جىگىت ەكەن، اقىرعى شاپالاقتى سالىپ جىبەرگەندە كەلىنشەك باج ەتە ءتۇسىپ، بەتىن باسا بۇكشيدى. سارت-سۇرت باسىپ ەسىككە بەتتەدى جىگىت، مەن زىتىپ بەردىم.
- توقتاشى ەي! سەن اكەڭنىڭ!.. قايدان ءجۇرسىڭ؟
مەن دۋال كەتىگىنەن اسىپ ءتۇسىپ قاراسام، ول مەنى قۋالاماي شىعىپ كەتىپتى. بۇرىش اينالىپ بارىپ ۇيشىگىمە كىردىم. كوزىمنەن جاس سورعالاي كىردى ۇيگە. بيعادىل جالت كاراپ، باسىن كوتەردى.
- نە بولدى، قىراۋ، ءتىندايلار ۇردى ما؟!
- جوق، - دەي سالىپ، سولقىلداپ كەتتىم، ول تاعى سۇرادى. سويلەي المادىم. ولمەلى شالدىڭ ايانىشتى ءحالى، كەلىنىن سوققىعا قيمايتىن سەزىمىم، ءوزىمنىڭ ياناتتالۋىم قوسىلىپ بۋلىعىپ كەتتىم. الگى قارا-سۇر جاۋىزعا قاتتى وشىكتىم. ىلە-شالا كەلىنشەكتى اياۋ سەزىمىم جويىلا قالدى. "ول كەشكە دەيىن تۇلكىشە جىلتاڭداعانشا، اتاسىنا دايىن استىقتى نەگە ءپىسىرىپ بەرمەيدى!.. نە دەگەن تاسباۋىر كەلىن!.. تەزىرەك اشتان ءولسىن، ايدارلىنىڭ كەلگەنىن كورەتىن كوزى تەز جۇمىلسىن دەپ ادەيى اشتان قاتىرىپ، ادەيى اۋىرتىپ وتىر ەكەن عوي! - بۇل سەزىم ەندى مەنى كەلىنشەككە وشىكتىردى، مەيلى ءولتىرسىن سول قانشىقتى، بار قوجايىن، بار توبەت كەلىپ تالاسىپ، قولىن-قول، بۇتىن-بۇت كۇيىندە جۇلىپ-جۇلىپ اكەتسىن!.. وندا نەم بار ەدى، بەيشارا شالعا ۇلى كەلىپ قاراساتىن بولادى سوندا!" - وسى ويمەن كوز جاسىم تەز تىيىلدى. سۇراي تۇسكەن بيعادىلگە كورگەنىمدى سويلەپ بەردىم.
- سوعان جىلادىڭ با، قىراۋ!.. ءوزىڭدى بىرەۋ ۇرعان ەكەن دەپ قورىقتىم!.. ەشكىنى كوردىڭ بە؟.. مەن كورىپ كەلەيىنشى!..
كەلىنشەكتى ۇرعان قارا سۇرىنىڭ اتى ءىلداي ەكەنىن ويىما ءتۇسىرىپ، ءتىندايدىڭ اعاسى ەكەنى دە، ول ەكەۋى ايدارلىنىڭ ۇلدارى ەكەنىن دە بىلگەندەي بولدىم. (تاياق جەگەن كەلىنشەك "اكەڭە ايتام" دەگەن عوي). ەندى سول قارا سۇرىعا كورىنبەسەم ەكەن دەگەن ويمەن مەن ۇيدەن شىقپاي قالدىم.
اكەم كۇن باتپاي قايتىپ كەلدى. ەكەۋمىزگە جان قالتاسىنان ءبىر جاپىراق نان الىپ، ءبولىپ بەردى دە، بيعادىلدىڭ تامىرىن ۇستاپ كورىپ، سۋىق سۋ ىشپەۋدى تاعى تاپسىردى.
- مەن شاي قايناتايىن، سەن ەشكىنى ايداپ كەل! - دەپ مەنى جۇمسادى.
مەن جالعىز بارۋدان قينالسام دا ۇندەمەي ەسىكتەن شىعىپ، جامال وتەتىن دۋالداردان استىم. ونىڭ ەسىگىنەن قاراسام، جامال تومەن قاراپ بىردەمە تىگىپ وتىر ەكەن، شەشەسى مەنى كورىپ قويدى.
- كەلە عوي!.. انا بالا كەلىپ تۇر! - دەدى قىزىنا. ونىڭ ءۇيى ءبىزدىڭ ۇيدەن تاۋىرلەۋ، تورىنە جايعان سىرماعى بار بولاتىن. قىزى سول سىرماقتىڭ ۇستىنەن كۇلىمسىرەي تۇردى دا، ەسىكتىڭ كوزىنە كەلىپ مەنىڭ نەگە كەلگەنىمدى كۇبىرلەپ قانا سۇرادى.
- اكەم كەلدى، ەشكىنى ايداپ كەل دەيدى، - دەپ سىبىرلادىم مەن، - قورقام، ءتىنداي دەگەن سولاڭ بار ەكەن!
جامال مەنىڭ ءسوزىمدى شەشەسىنە كۇلە قايتالاپ ايتىپ بەردى.
- الدا قاراعىم-اي! - دەدى شەشەسى. - بۇل دا سول يتتەردەن قورقادى ەكەن عوي، بۇعان دا تيىسكەن عوي تەگى!.. - ءجۇر، مەن قاراپ تۇرايىن، سەن ايداپ قايت، قورىقپا ودان، ەر بالاسىڭ عوي!
"ەل قورىققاندا مەن قايتىپ قورىقپايمىن" دەپ ويلادىم. قاقپادان شىعا قاراپ الدىم دا، تۇرا جۇگىردىم. بارا ەشكىمدى قۋالاي جونەلىپ ەدىم، ءتىنداي الدىما كولدەنەڭدەي بەردى:
- ەي، سەن بىزدەن قورقىپ ءجۇرمىسىڭ؟.. ءبىز تيىسپەيمىز ساعان، توقتاي تۇرشى! - مەن تۇنجىراي تۇرا قالدىم. ول داۋىستاي سويلەدى. - بيعازى ەكەۋمىز جاقسىمىز عوي! سەندەرگە بىرەۋ تيىسسە ماعان ايت! اكەسىن كوزىنە كورسەتەم!
مەن باسىمدى يزەي سالىپ ەشكىنى ايداپ قايتتىم.
"اكەڭنىڭ اكەسىن كوزىنە كورسەتەرسىڭ!" دەپ ويلاسام دا، ءبىراز مەدەۋ تاپقانداي ونشالىق اسىقپاي ايداپ قايتتىم. ءتىندايدىڭ ءسوزىن كەمپىر دە ەستىگەندەي سويلەدى:
- ە، باسە، ول ساعان تيىسپەيدى، قارعام! ەشكىمنەن كورىقپاي جۇرە بەر، قايتا ءجامىش تاتەڭ سۋعا بارعاندا بىرگە بارىپ كەلىپ تۇر!
كەشكى شايدى ءىشىپ جاتقانىمىزدا، شەشەم مەن بيعازى قايتىپ كەلدى. بيعايشانى ارقالاپ كىردى. ءبارىمىز قۋاندىق، بيعايشا وياۋ ەكەن. بارىمىزگە قارادى. ءبارىمىز قۇشاقتاپ بەتىنەن سۇيدىك. ول كىشكەنتاي ۇيشىگىمىزگە دە جاۋدىراپ قاراۋمەن بولدى، اكەم الدىنا الىپ وتىردى ونى.
- ءوز جەرىمىزدىڭ ءيىسى بار ەكەن! - دەپ اكەم كوزىنە جاس الدى دا، ماڭدايىنان، بەتىنەن ءسۇيىپ، ەكى شەكەسىندەگى ەكى تۇلىمىنان كەزەك-كەزەك يىسكەدى! ھو-ھو-ھو... قۇلىنىم، قۇلىنىم!..
ءبىزدىڭ ءۇيىمىز ەندى تولىقتاندى! ءولىپ قالعاندار مەن كۇيەۋگە ءتيىپ قالعان بيسارا تاتەمىزدەن باسقامىز تۇگەل ءوتىپ بولدىق. شەكارادان ءبىر-ەكى رەت ءوتىپ كەلگەن شەشەمىز ءبىرجولاتا تيتىقتاپ، ارىقتاپ قالىپتى. جاق سۇيەگى ارسا-ارسا بولىپ كورىنىپ تۇر. اق ماڭدايى قوڭىرقاي تارتىپ اجىمدەنە باستاعان. كىشىلەۋ وتكىر قارا كوزى عانا بۇرىنعىسىنشا جارقىرايدى. ونىڭ كوڭىلى ەندى تولىپ، بالالارىنىڭ تولىقتانۋىمەن عانا ماسايراپ وتىرعان سياقتى. كوزى جارقىراعانىمەن سول وتتى كوزدەرىنىڭ ماڭايى ويقىلدانىپ، ۇڭىرەيىپ قالعان ەكەن. ءجا دەگەن قايراتى بار ەر ادام، شەكارا قاتەرىن ءبىر-اق رەت ارەڭ باسىپ وتكەندە، ارىقتاعان كىشكەنە عانا ءالسىز ايەلدىڭ ونى ءۇش رەت باسىپ، جان القىمعا ءۇش رەت كەلۋى وڭاي ما؟!
- سەنىڭ باتىرلىعىڭا ەندى شەك كەلتىرە الماسپىن! - دەدى الپامساداي باتىر دەنەلى اكەم وعان.
راسىندا ونى باتىر ەتكەن - بالالارى ءۇشىن ولۋگە قاشان دا دايىن تۇراتىن انالىق جۇرەك قانا ەدى.
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", ەڭ قۇدىرەتتى جۇرەك - انا جۇرەگى. بالالارى ءۇشىن ول جۇرەك جازادان، قىسىمنان، قىرسىقتان، ءتىپتى، ولىمنەن دە قورىقپايدى. ەل ءبىر عانا بۇزىپ وتكەن شەكارانى ول ءۇش رەت بۇزىپ ءوتتى. ول ءۇش ەسە قىلمىس وتكىزدى. مەن سونداي جانسەبىل قىلمىستىدان تۋعان قىلمىستىمىن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1]بور باتىر - چىڭ وكىمەتىنە قارسى شىڭجاندا بولعان حالىقتىق كوتەرىلىستەردەگى باسشىلاردىڭ ءبىرى. حۋيزۋ. ول 1866 جىلى جەرگىلىكتى حالىقتان قول ۇيىمداستىرىپ، شىڭ ارمياسىن ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتقان. تارباعاتاي، ىلە، ءۇرىمجى ايماقتارىنداعى جەڭىس سوڭىندا ىشتەن شىققان شپيوننىڭ ۋىنان قازا بولىپتى. ات قاسىندا تۇرعان باتىر كەيپىندەگى ءبىر ءمۇسىندى وسى كەزدەگى حالىق سول بورباتىردىڭ ءمۇسىنى دەپ تۇسىنەدى ەكەن.
