ІІІ

Таңертең Омар ақсақалдың шәугімімен шай ішіп алдық та, Ілушін жаққа тарттық. Әкем "сәйзіге" ұсталудан қорқып, базарға кірмей, бізді шеткі көшеге ертіп әкетті. Биғаділ айтқан бір дүкендегі "Бор батыр"[1], "бала батырлардың",  "тұлпар ұстап тұрған мүсіндерін" көре алмай кеттік. Базар жаққа алаңдап, өте сағыз жылжып едік. Әкеміз тезірек жүргізудің амалын таба қойды. Бұл жақтың ақшасын көрсетті де "тез жүрсеңдер осының бәріне нан әперемін!" деді. Әкемдегі ақшаның ең үлкені - "мысқал" деп аталатын майлы қоңыр мата екен. Оған тетелесі - дөңгелек мыс сөлкебайлар, оны әкеміз "тымпыр" деп атады. (Тұмпың- «мыс тиын» деген ханзуша атау екенін кейін түсіндім). Және ортасында төрт бұрышты тесігі бар кішкене қола тиын көрсетіп, онысын "жармақ" деп таныстырды.

- Ақшаның "сәрі" деген ең дәуі бар екен, - деді Биғаділ, - шіркін сол табылсашы! Ол қағаз ақша екен, оның бір өзіне бес тоқаш келеді. Нанның қызу әңгімесіне түсіп, қыза жүріп кетіппіз. "Бор батыр" ойымыздан бордай тозып кеткенін сезбей де қалдық.

- Сарттың тоқашы жақсы, жалпақ наның ғой, - деді
Биғаділ. - Тәтті болғанымен, шеті болмаса, ортасы қағаздай
ғана, аузыңа толмайды!.. Шіркін, ең тәтті нан дүнгендердің
көкиі!..

- Көки деген немене?

ІІІ

Таңертең Омар ақсақалдың шәугімімен шай ішіп алдық та, Ілушін жаққа тарттық. Әкем "сәйзіге" ұсталудан қорқып, базарға кірмей, бізді шеткі көшеге ертіп әкетті. Биғаділ айтқан бір дүкендегі "Бор батыр"[1], "бала батырлардың",  "тұлпар ұстап тұрған мүсіндерін" көре алмай кеттік. Базар жаққа алаңдап, өте сағыз жылжып едік. Әкеміз тезірек жүргізудің амалын таба қойды. Бұл жақтың ақшасын көрсетті де "тез жүрсеңдер осының бәріне нан әперемін!" деді. Әкемдегі ақшаның ең үлкені - "мысқал" деп аталатын майлы қоңыр мата екен. Оған тетелесі - дөңгелек мыс сөлкебайлар, оны әкеміз "тымпыр" деп атады. (Тұмпың- «мыс тиын» деген ханзуша атау екенін кейін түсіндім). Және ортасында төрт бұрышты тесігі бар кішкене қола тиын көрсетіп, онысын "жармақ" деп таныстырды.

- Ақшаның "сәрі" деген ең дәуі бар екен, - деді Биғаділ, - шіркін сол табылсашы! Ол қағаз ақша екен, оның бір өзіне бес тоқаш келеді. Нанның қызу әңгімесіне түсіп, қыза жүріп кетіппіз. "Бор батыр" ойымыздан бордай тозып кеткенін сезбей де қалдық.

- Сарттың тоқашы жақсы, жалпақ наның ғой, - деді
Биғаділ. - Тәтті болғанымен, шеті болмаса, ортасы қағаздай
ғана, аузыңа толмайды!.. Шіркін, ең тәтті нан дүнгендердің
көкиі!..

- Көки деген немене?

- Сен әлі оны жеп көрген жоқсың ба, Қырау?.. Мен екі рет жеп көрдім, бірақ, тоймадым. Тоймайсың оған, қиын тәтті!.. Ол - қалаш сияқты дөңгелек қарма, бірақ қиын жұмсақ.

Биғаділдің сілекейі ұп-ұзын болып салбырап бара жатқанын көріп, мен де тамсанып қойдым. Алдымыздан айқай салған үн естіп, соған қарадық. Төбесіне тал шыбықтан тоқылған үлкен дөңгелек шарбақ қойып алған ұзын бойлы "сарт" көрінді. Тілінен ғана айырдық. Оның сақалы аз, мұрты ұзын екен. Төбесіне соншалық үлкен шарбақ жабысып қалғандай, өзі тұр. Екі қолын сермеп тастап әлденендей сөзден азынатып келеді,  нанын мақтайтын сияқты.

Әкем алдын тосты да, алты нан сұрады. Ол шарбағын түсірмей-ақ тік тұрып ақша алды да, төбесіне қолын созып, екі-екіден алты жалпақ нан әперді. Діңкілдеп тағы айқайлай жөнелді. Өнеріне артынан таңдана қалыппын. Иығымнан шешем түрткенде жалт қарасам, бір нанды төртке бөліп бір бөлігін маған ұсынып тұр екен. Қалай тез біткенін білмеймін, көмейімнен жып етіп өте шықты.

- Тағы жейікші, апа!

- Барған жерде жейміз, тез жүріңдер!

Шешеміздің арқасындағы дорбадан нанның иісін сезіп артынан бүлкілдедік те отырдық, шаршадық та демедік, "Бор батырдың" қалғанына да өкінбедік, мұндай иіс сезген күшіктерді "кә-кә" лап шақырып ертудің қажеті не, дәл осылай өзі-ақ бүлкілдеп еріп отыратын, тұмсығын көтеріп иіскей бүлкілдейтін ғой. Шақшырайған тал түс, тымырсық ыстық болып кетті. Екеуміз аузымызды ашып алып бүлкілдедік енді. Тіліміз аузымызға сыймай, тамағымыз құрғап кетті де, жұтқыншағымызды жұмсатуға түкірік те шықпады. Тозаңы аспанға шыққан үлкен жолмен келеміз, таңдайымыз тозаң татиды. Екі жағымыз егіндік, көктеп қалыпты. Бірер арықтан су да көрінбейді, киімім қапқа салынды, көйлекті шешіп алып, екеуміз де дамбалшаң қатарласа бүлкілдедік.

Алдымызда көлденең созылған көп терек тұр. "Ілушін сол" деді әкеміз. Барлық үмітті соған артып, соған жетуге асықтық. Қатар-қатар, кербез тізілген көп терек бой жазып үңіле қарағандай бізге. "Келіңдер, бауырымда саялап, зәмзамдай суымнан ішіңдер! Мына қалың егінім сендерге де жетеді,. Мал деген қора-қора, табын-табын, ет те көп, сүт те көп!" деп тұрғандай, бар адамға ортақ жәннат болып елестейді   Түс ауа сол "жәннаттың" шетіне іліндік. Үлкен жол жалғыз көшеге кіргізді. Көшесі адамсыз, көлбеген ұзын-ұзын дуал болып кетті.

- Байлардың бақшасы, - деді әкем. Жәннаты сол дуалдың ішінде қамалыпты. Зәмзам су мен мырза теректердің өздері де меншікті түрме қоршауларында екен. Біздің күйіп кеткен аяғымызға ыстық топырақ қана тиіп, кепкен аузымызға тозаң ғана түсіп келеді.

Сол қайырсыз теректердің ар жағына өткенде ғана тоқтады әкем. Тозған дуалдары бар ашық қақпаның алдына келіп тоқтап, қабы мен шапанын жерге қойды. Дуалдан басқа саялайтын еш далдасы жоқ, дуалдары да көлеңкесіз аласа екен.

- Осы жерде дем алып отыра тұрыңдар, мен әлгі ауру мырзаға барып келейін!.. Осы қорада бір қазақтың үйі бар, суды содан ішерсіңдер, ит жоқ, - деді де әкем көшенің теріскей жағынан келген бір арықты жағалап өрлей жөнелді.

Шешем аула ішіне беттеді. Ауланың шығыс жақ босағасындағы жалғыз тамнан сылдыраған бір қызыл келіншек шыға келді де, ернін ғана жыбырлатып, шешеммен амандасты. Қайтадан кіріп, жарты шелек су алып шықты. Жалаңаш, қақпаның алдына отыра қалдық. Шынысын өзі ала келіп, су құйып берді ол.

- Қайдан келесіздер?

- Арғы беттен өтіп едік, қаладан күн көре алмайтын болған соң, паналау үшін осы жерге келдік.

Келіншек те сол жақтан былтыр келгендіктерін қысқаша айтты да, шелегін ала салып үйіне кіріп кетті. Көп терек қоршалған биік дуал жақтан шыққан жалаң бас, жуан қарынды біреуге қарап қойып жөнелді.

Әлгі жуан қара, жер тәңірі сияқты, қолын артына қайырып ұстаған бойы алшаңдай әрең басып алдымыздан өтті. Балпиған бетіндегі қырқылған бурылдау мұртына қарап оның егделеп қалған ер адам екенін білсек те, беліне түскен өрулі айдарына қарап, онысына күмәнданып қалдық. Артына қайырып ұстаған қолында темекі тартатын ұзын найы бар екен. Кестеленген темекі дорбаның бауын найының мойынына іліп алыпты. Үлбіреген ақ көйлек пен қара сымы асыл болса да, шүберек кебісіне жеткізбей жібек орауышпен орап таңып тастаған балағы басын қазандай, аяғын қылдай бірдеме етіп көрсетті.

- Қытай жаңгүдей! - деп сыбырлады Биғаділ.

- Солаң болу керек, - деді шешем, - бұл жерде солаң көп деген. Келіншек ол өтіп кеткен соң қақпа алдына қайта шығып, артынан қарап тұрды. Айдарлы қайта бұрылып аяндағанда келіншек бізге қарап сөйледі:

- Біреуді тосып отырсыздар ма?

- Ие, шалым осы жерден тоса тұрыңдар деп былай кетіп еді.

- Үйіңе қонақ келген бе, Бағила? - деді айдарлы жақындай беріп.

- Жолаушы ғой, үйге кіріңіз.

Келіншектің үні бізге сөйлегендегіден басқаша сылдырап, ойнақтала қарады. Айдарлы айбарлана қарап, алдымыздан асықпай өтті де келіншек артынан еріп оны үйіне кіргізіп әкетті.

- Солаң екен, - деді Биғаділ, - бұлар ыңғай қазақша сөйлейді. Шешем жан-жағына жабырқай қарап, ауыр күрсінді.

- Есіл ел, аяқ асты болдың-ау!.. Әй иттің ғана баласы Ақтай-ай!..

Оның көзіне тағы да жас тамшысы іркіле қалды. Бұл жолы шешемнің неліктен жәбірленгенін толық айыра алмадым. Нан сұрап едік, әкемнің келе жатқанын көрсетіп, орналасқан соң шай ішетіндігімізді айтты.

Қолында кішкене қазан мен қара шәугім бар әкем келді.

- Осында бір ауыз бос үй бар еді, соны сұрап алып қойыпты, өзім де осы болар деп ойлап едім! - деп әкем аулаға кіре жөнелді. Ауланың шығыс жақ босағасындағы әлгі келіншектің үйінің есігі тарс жабулы тұр. Біз батыс жақ төргі бұрышындағы бір кетіктен астық та, иен дуалдар ішіндегі төрт бұрышты, кішкентай ғана аласа үйге кірдік. Ат қора ма, - деп ойлап едік, төр жағында жалғыз көзді терезе бар екен.

- Өзің де пәлендей құнды қалпе көрінбейсің! - деп күлімсіреді шешем, қабы мен әкемнің шапанын көтере кірісіп, үйге тексере қарады. - Шаршап келгенде бір шәугім шай беріп тынықтыратын ешкімнің болмағаны ғой!

- Құн қайда қалды, Жаппар қайда кетті. Оны қой, бәйбіше! Әйтеуір дүниеде саған құным бар екен. Сол жетеді маған! Байға тиіп кетпей артымнан іздеп келдің ғой! Енді осы иен дуалдың ішінің барлығы сенікі, бұған да шүкіршілік айт!.. Ал, үй ішіңді сыпыра бер, мен астыға төсейтін мия шөп жұлып әкелейін!

Әкем еңкейіп тұрып сөзін бітірді, басын көтере беріп төбені бір сүзіп алды да "ыңк..і..ы.. әкеңнің" деп қалып еңкеңдей жөнелді. Құдайдың кең даласында басын төмен салып жүретін әкеме мына үй дауа болған сияқты. Шешем соны айтып күлді:

- Тұқырғыш болсаң енді тұқыр!

- Арқан жоқ-ау, ие, - деп әкем есікке қайта қайырылып еңкейді. - Мияны бір-ақ көтеріп әкелер едім

- Арқан Келдімұратта қалған еді, әкеле қояйын ба?

- Қой, құдай сақтасын, сенен арқан сұрамай-ақ қояйын, енді кете көрме!..

Сыпырылып, мия төселген соң үй кейпіне келе қалды да, Биғаділ екеуміз құлай кеттік. Таңертең сұраған нанымыз екінтіде ауызға әрең түсті. Ауызға түсті де зым-зия жоқ болды. Әке-шешемізбен бірге қара шай ұрттай бердік. Сөйтсе де қуанып та отырдық. Әлгі біз сүйенуге келген ауру сауынға бір ешкі беретін болыпты. "Кешке мал келген соң алып қайт" депті. Ол ауырмаса бізге шәугім мен қазан, сауындық ешкі қайда!

- А, құдай, ауру көбейе түссе екен, - деді Биғаділ. - Бәрі бір-бір ешкі берсе Қырау екеуміз бағар едік. Айран ішер едік шіркін. - Әке-шешеміз күліп жіберіп еді, Биғаділ тағы бір тілеуін жалғады. - Әлгі семіз солаң ауырса екен!

Бағана көрген жәбірі шешемнің есіне қайта түсті білемін, өңі салқын тартып соза күрсінді.

- Қай солаң ол?-деп сұрады әкем шешемнен.

- Мына үйдегі келіншек те бір салдақы көрінеді ғой!.. Бағана қарны кебежедей, айдарлы біреуді біздің көзімізше үйіне кіргізіп әкетті, қылмың-қылмың етеді, шімірігер емес өзі!

- Үйінде науқас қайын атасы бар еді ғой?

- Қайдан білейін, әйтеуір бір түрлі бұзақы көрінді.

- Ие, ие, жерінен ауып, желкеге қиыншылық мінген соң кімді не істеді дерің бар ма? Әліпті білмейтін біреу молда болып алды. Ол құдайдан жаназа ғана тілейді. Салдақы келіншектер борбайын сабалап, салт бойдақ байларды тілейді. Кейбірі тіпті бәйбішелердің бәріне өлім тілейді... Рақиманы көрдің бе сен!.. Бұрын қандай адал еді ол!.. Саудагерлер өз қолындағыларының басқа жерде болмауын тілейді, құдайдан өзінен басқа бәрінен мұқтажды сұрайды. Ұрылар мал иесінің ұйқысы мен итінің өлімін тілейді, бақсылар бар адамды жын соғуын тілейді!.. Енді мына кішкентай Биғаділдің не тілеп отырғанын ұқтың ба!.. Дәрігерлердің күн көргісі келгенде аурудың көбейюін тілейтіні рас та ғой!.. Мен бұл қиыншылықты көп көрсем де, басқа кәсібім барда қашан ауру іздеп едім?! Осы жаққа өткелі құрт ауруы мен жел-құзды әркімнен сұрап іздеумен болдым. Бұл - алал кәсіп қой, сөйтсе де адамзатқа апат тілейтіндей, ниетіміздің бұзылып кеткенін көрдің бе! Кәсіпсіз ашықкан адам не тілемейді, не істемейді дерің бар ма!.. Бұл келіншектің күйеуі - сол айдарлы солаңның малайы. Келіншегі мен қартайған ауру әкесін бағамын деп қол-аяғы тілім-тілім болып жүр. Солаң оны малайлыққа алса да, қайраты үшін емес, осы әдемі келіншегі үшін алған шығар, қайдан білесің! Күстаналама да, көрме де оның ісін, кеселі бізді шарпып, осы үйшіктен қуып шығарып жүрмесін!

Биғаділ екеуміз ертеңінде-ақ ешкіші болып шыға келдік. Бағатынымыз бір ғана шыбыш пен оның лағы. Шығыс жағымыздағы дуалдас екі ауланың ар жағы Ілушіннің өзеншесі екен. Өрісіміз - соның шөптесін көкмайсасы. Шешем ешкіге желін қап байлап берісімен қуалай жөнелеміз де, түскі шайдан басқа уақытта сол майсада боламыз. Басқа бұзаушы, қозы-лақшы балалар да көп екен. Алғашқы кезде оларға қосыла алмай, оңаша ойнап жүрдік. Олар ірірек те іргелі, өктемірек көрінді бізге. Олардың ішінде әдемі киінген бір жуан қара жігітше бар. Ол ешқандай мал бақпаса да келіп сол балалармен ойнайды. Балаларды әскер етіп тізіп ойнайды. Күрестіреді, жарыстырады. Биғаділ екеуміз алысырақтан үрпиісе қарап тұрып, солардың ойынын көреміз.

Бір күні сәскеде тағы сол дағдымызбен тұр едік, біздің үй жақтан бір ересек бала жүгіріп келеді екен. "Бақажай!" деп Биғаділ айқайлап жіберді. Биғазы екенін мен де тани қойдым, оған қарсы жүгірдік. Біз судан өтісімізбен екеумізді бір-ақ құшақтады ол. Көзі қызарып, жасаурап кетті, сөйлей алмады. Мен де үнсіз қарай бердім жүзіне. Бұрынғыдан қарайып, ерні жарылып кетіпті. Аяғына шеті қайыспен бүріліп киілетін тері шақай тартып алған екен. Бойы өсіп қалғандай көрінгенімен, арықтап қатып қалған сияқты. Ол құшағын жазды да, жыртылған қара бешпетінің қалтасынан бір жапырақ қарма нан алып, екеумізге бөліп ұстатты.

- Мен жоғары жақта мал бағып жүр едім. Әкемнен есіттім, сендерді көріп қайтайын деп келдім, қойға әкем қарап қалған, тез бармасам қожайын ұрысады! - деп жүгіре жөнелді ол. - Түс уақытында келіп кетіп тұрамын! Биғаділ тағы айғай салды:

- Бақажай, біз де ешкіні сол жерге апарып бағайықшы!

- Болмайды ол жер алыс!

Бақташы балаларға бастық болып жүрген қара жігітше бұйыра шақырды Биғазыны:

- Ей, бері кел, бері келші!

- Тіндәй ағатай, қойым егінге түсіп кетеді ғой, кейін келермін!

Биғазы жүгіріп кете берді де, Тіндәй жан қалтасына қолын салып біздің қасымызға келді.

- Ей, анау сендердің неменелерің?

-  Бақажай ма, ол біздің ағамыз емес пе! - деп Биғаділ жауап қайырды.

-  Бақажай ма оның аты?

- Биғазы! - деп түзеттім мен.

- Е, бәсе, Биғазы... Мен оны танимын, ол қиын
ертекші! - деп ол маған қарады.

- Сенің түрің оған өте ұқсайды екен. Сен де ертек
білетін шығарсың?

- Біз білмейміз, - деді Биғаділ, - біз де Бақажайдан еститінбіз.

- Жүріңдер, ана балалармен бірге ойнаңдар, сендерге тиіспейді, мен айтып қояйын. Бірақ, мен не айтсам соны істейсіңдер!..

Сөйтіп, ол бізді үйіріне қосып алды, оның бұйрығын әлімізше орындап жүрдік, біз де тізіліп әскер болдық, біз де жарыстық, біз де күресіп көрдік. Бірақ, бәрінен артта қаламыз, бәрінен жығыламыз. Әсіресе, Биғаділ көп күресті де, көп жығылды.

- Өздерің қурай сияқты екенсіңдер, нан жемегенсіңдер ме? - деп жәбірлейді "қолбасшымыз".

"Нан" сөзі шыққанда тамсанып қана қоямыз. Бұл кезде бізде нан деген жоқ, бір уыс, екі уыс бидай ғана болады. Күрескен сайын бұралып, бұралған сайын ішегіміз шұрылдаушы еді. Бұлардың ойынының бәрі бізге ауыр келді. Өзіміздің жеке шүңкілдесіп, тып-тыныш ойнауымыз жақсы еді. Бұлардың ойыны нанды бұрынғыдан да көп ойлататын болды, аштығымыз қатты біліне бастады. Аштың ойыны мен тоқтың ойыны бірдей болмайды екен. Бастықтың бұйрығын орындамаса тағы болмайды. "Ертек айт!" деп зорлағанда да сондай, оны да айта алмаймыз, сөйтіп және жәбірленеміз. Жігітке мұндай да бір өнер керек екендігі дәлелденіп-ақ жүрді. Дәлелденгенімен дәрмен жоқ, амал қанша.

Тапқан амалымыз - ешкіні осы жерге айдап салып, өзіміз үйдің қасына келіп ойнау болды. Үйдің төбесіне, дуалға шығып көздеп тұратын болдық. Алғашқы бір-екі күнде бұл амалымыздың да жолы болмады. Бізді келсін деп балалар ешкімізге мініп алатынды шығарды. Мұны істетіп жүрген "қолбасшы" екендігі анық болды. Шешемізге айттық, атының Тіндәй екенін ұғып барып, шешем оған арыз етті. "Екі бала да науқас" екенін, "келе алмай жүрген себебі сол" екенін айтыпты. Ешкіміз сонан соң ғана тыныш жайылатын болып қалды.

Қайдан алғанын білмеймін, әкем екі ағаш бидай тауып әкелген күні, шекарадан қайта өтіп, енді Биғайшаны әкеліп алу жөнінде шешемнің талабы күшейіп кетті. Биғазыны қожайыны босатқызып, жанына ертті де, ертеңінде-ақ жолға түсті.

Қызыл келіншектің үйінің ар жақ іргесіндегі кішкене қорада жалғыз бойжеткен қызы бар кемпір-шал тұрушы еді. Әкем бір жаққа кетерде бізге қарасып тұруды соларға тапсырып кетіп жүрді. Оның қызы біздің үйге келіп, шай қайнатып, бидай қуырып беретін болды. Жалғыздығынан туған болу керек, өте бауырмал бойжеткен екен. Өздігінен бетін де жуғысы келмейтін Биғаділдің бетін жуғызып, бізді аялап, маңдайымыздан сипап жүрді. Өзенге суға барарда мені ертіп кетеді, байқасам, далаға жалғыз шыққысы келмейді екен. Біздің үйге келерде маңайына қарап-қарап алып, дуал асып келеді де, дуал асып кетеді. Суға барса еш жаққа қарамай шелегімен суды іліп ала қашады. Мен ілесе алмай да қаламын, "тез жүр, тез жүр!" деп сыбырлап, мені желдіреді де жүреді. Қорқатын жауы Тіндәй екенін білдім.

Тіндәйдің де осы маңайдан кетпей көздейтіні - осы қыз екені сезілді. Суға барғанда бізден көз алмай, кейде көре салып бізге қарай аяндайды. Бірақ біз тездігімізбен, біз емес-ау, қыздың тездігімен шалдырмай кетіп жүрдік.

Екі беті томпақтау, тоқ қара торы қыз, жүзі жайшылықта әдемі болса да, суға барғанда түйіліп, сұп-суық болып алады. Тағы бір байқағаным қыз суға барғанда нашар тігілген, ескі қоңыр ала көйлегі мен оңып кеткен көк бешпетін киіп шығады. Жаңа туфлиі мен бүтін шулкиін тастап, жыртық кебісін іле салады. Сонда да оның қап-қара ұзын бұрымы мен қиғаштала серпіліп тұратын қара қасы алыстан қарағанда көркін жасыра алмай қалатындай. Бұл жайларын байқаған соң, өзіме әпкедей көрініп қалған бауырмал қызға шын көңілмен болысқым келді. Аты Жамал екен, шешесі "Жәміш" деп шақырады.

- Жәміш тәте, бұрымыңды бешпетіңнің ішіне салып
алсаңшы, - дедім бір келгенінде. Бетімнің қызып кеткенінен
қызарғанымды біліп, төмен қарап айттым. Қыз жалт қарады
да күліп жіберді.

- Неге?

- Сол... Суға барарда бетіңе топырақ жағып ал! Келген соң жуып аласың!

Жәміш қатты күлді. Камал тәтемнің күлкісіне мұның күлкісі де ұқсай қалды. Көзімнің астымен бетіне қарадым. Ол менің алал ойымды әбден түсініп күлген екен. Күлкісін тоқтата қойды, қызара түсіпті. Жаңа ғана күліп тұрған қара көзі енді жасаурай қалды да, менің басымды екі қолымен уақалап-уақалап жіберіп, шыға жөнелді. Мен оның дуалдан асып, үйіне жеткенше еркінірек жылап алғысы келгенін түсіндім. Шешеміз кеткен соң Биғаділ сырқаттанып қалып еді, іші бұрап ауырады екен, бүгін көбінесе үйде мия төсекте жатты.

-  Қырау, ешкімізді мінді ме екен, қарап қойшы, - деп жатты сонда да.

Жамал кеткен соң мен үйдің төбесіне шығып ешкіге қарадым. Түскі күн шақшырайып тұр да, маңайым жым-жырт ыстық екен. Өлкедегі балалар да үйіне қайтыпты. Үйшіктің дөдегесінен шығып тұратын ұзын, қу сырғауылдың ұшында бір қарлығаш сайрап отыр. Қызық әңгіме айтып отырғандай сық етіп "күліп қойып", жіп-жіңішке әдемі үнмен жылдам-жылдам сөйлеп кетеді де, тағы күліп жібергендей болады. Өзіміздің жақтан келген таныс қарлығаш сияқты, бұл жақтан көрген күлкілі істерін айтып болғанша асығатындай, жеделдете "айтып" ішегін тарта, сық етіп қояды. Мен оның не "сөйлеп" отырғанын ұғатыңдай бар ықыласыммен тындап тұрып қалыппын. Үйшігіміздің арт жағы көктат бақшасы еді. Бұл жақта оны "сәйлік" деп атайды. Бақылдап кеткен сәйші қытайдың "кәрі дауысы" мені жалт қаратты. Жаңа өспірім, ұзын бойлы бір жас орысты бүкшендеген кәрі сәйші әпкіш ала қуып барады екен. Орыстың қорыққанын көргенім осы еді. "Япырмай, ана дәу де қашады екен-ау!" деген оймен таңдана қарадым мен. "Ана жуан қолымен кішкентай шалдың шидей сирағынан ұстай алса, үрген қарынша домалаң ете түсер еді-ау!.. Бұл жаққа ауып келгелі су жүрек болып, бұлар да қорға айналған екен ғой!.. Диюдай денесімен шіркейіше ұшып бара жатуын қарашы!"

Алғашында шалдың бақылдауынан қорқып кідірген қарлығаш, өзіне келмейтін қатер екенін сезген соң "әңгімесін" жалғастыра жөнелді: "кісі жеріне келген кісі кісі бола ма екен? Шіркін-ай, кішірейіп шіркейдің шіркейі болып кеткен жо...қ  па!" деп сықақпен соза тоқтағандай болды сөзін.

Қызыл келіншектің үйіне Тіндәй өңдес, бірақ, одан үлкендеу бір жігіт лыпылдап келіп кірді, қақпадан кірерде жан-жағына қарағыштап қоюынан, оның да суық жүрісті екенін сезгендей болып, үйдің төбесінен түсе жүгірдім: байқағым келгендей бір әуес пайда болды. Кетіктен аса ақырын басып келіп, ауыз үйінің терезесінен қарадым. Ауру шал ауыз үйінде еді. Терезе алдындағы жәшік үстіндегі шикі тары салған қаптың аузы ашық тұр. Шалдың аузы бұлт-бұлт етіп малмаңдайды. Ақбурыл сақал-мұрты ойнақ салады. Бір уыс шикі тары қолында! Тарыға ғана төніп тұрған оның көзі баспалай қараған маған түсе қалды да, теріс айнала малмандатты. Онысын көргім келмегендей, мен де теріс айналып кеттім. Шалдың "құлқынының" жамандығына "жиренгендей" болған едім. Ол сезім дереу ғайып болды да орнын күйіне аяушылық алды: Келдімұратта қалған әжем көзіме елестеді де, мына аш шалдың халімен дереу бірігіп, бір тұлғаға айнала қойып еді, жүрегім зырқырап сыздай жөнелді. Төр үйден тапыр-тұпыр алысқан, күбірлей ұрысып ренжіген үн естіліп тұр. Аштықтан қалжырап ес-түстен айырылған қарттың құлағы оны естімейтіндей. Келіншек дауыстап ұрысып кетті бір кезде:

- Ілдай, қоя бер мені! Болмайды, болмайды!.. Әкең... әкеңе айтам мен!.. Ұқпайсың ба, Ілдай?! Мен.. мен, жас болғаныммен, енді шешең... шешеңдеймін... Әрі жүр!.. Жолама маған!..

Менің тұла бойым қалтырап кетіп еді, шарт-шұрт шапалақ үні естілген соң терезенің астыңғы көзінен сығалай қалдым, ұрған сол жігіт екен, ақырғы шапалақты салып жібергенде келіншек баж ете түсіп, бетін баса бүкшиді. Сарт-сұрт басып есікке беттеді жігіт, мен зытып бердім.

- Тоқташы ей! Сен әкеңнің!.. Қайдан жүрсің?

Мен дуал кетігінен асып түсіп қарасам, ол мені қуаламай шығып кетіпті. Бұрыш айналып барып үйшігіме кірдім. Көзімнен жас сорғалай кірді үйге. Биғаділ жалт карап, басын көтерді.

- Не болды, Қырау, Тіндәйлар ұрды ма?!

- Жоқ, - дей салып, солқылдап кеттім, ол тағы сұрады. Сөйлей алмадым. Өлмелі шалдың аянышты халі, келінін соққыға қимайтын сезімім, өзімнің янатталуым қосылып булығып кеттім. Әлгі қара-сұр жауызға қатты өшіктім. Іле-шала келіншекті аяу сезімім жойыла қалды. "Ол кешке дейін түлкіше жылтаңдағанша, атасына дайын астықты неге пісіріп бермейді!.. Не деген тасбауыр келін!.. Тезірек аштан өлсін, айдарлының келгенін көретін көзі тез жұмылсын деп әдейі аштан қатырып, әдейі ауыртып отыр екен ғой! - бұл сезім енді мені келіншекке өшіктірді, мейлі өлтірсін сол қаншықты, бар қожайын, бар төбет келіп таласып, қолын-қол, бұтын-бұт күйінде жұлып-жұлып әкетсін!.. Онда нем бар еді, бейшара шалға ұлы келіп қарасатын болады сонда!" - Осы оймен көз жасым тез тыйылды. Сұрай түскен Биғаділге көргенімді сөйлеп бердім.

- Соған жыладың ба, Қырау!.. Өзіңді біреу ұрған екен деп қорықтым!.. Ешкіні көрдің бе?.. Мен көріп келейінші!..

Келіншекті ұрған қара сұрының аты Ілдәй екенін ойыма түсіріп, Тіндәйдың ағасы екені де, ол екеуі айдарлының ұлдары екенін де білгендей болдым. (Таяқ жеген келіншек "әкеңе айтам" деген ғой). Енді сол қара сұрыға көрінбесем екен деген оймен мен үйден шықпай қалдым.

Әкем күн батпай қайтып келді. Екеумізге жан қалтасынан бір жапырақ нан алып, бөліп берді де, Биғаділдің тамырын ұстап көріп, суық су ішпеуді тағы тапсырды.

- Мен шай қайнатайын, сен ешкіні айдап кел! - деп мені жұмсады.

Мен жалғыз барудан қиналсам да үндемей есіктен шығып, Жамал өтетін дуалдардан астым. Оның есігінен қарасам, Жамал төмен қарап бірдеме тігіп отыр екен, шешесі мені көріп қойды.

- Келе ғой!.. Ана бала келіп тұр! - деді қызына. Оның үйі біздің үйден тәуірлеу, төріне жайған сырмағы бар болатын. Қызы сол сырмақтың үстінен күлімсірей тұрды да, есіктің көзіне келіп менің неге келгенімді күбірлеп қана сұрады.

- Әкем келді, ешкіні айдап кел дейді, - деп сыбырладым мен, - қорқам, Тіндәй деген солаң бар екен!

Жамал менің сөзімді шешесіне күле қайталап айтып берді.

- Алда қарағым-ай! - деді шешесі. -  Бұл да сол иттерден қорқады екен ғой, бұған да тиіскен ғой тегі!.. - Жүр, мен қарап тұрайын, сен айдап қайт, қорықпа одан, ер баласың ғой!

"Ел қорыққанда мен қайтып қорықпаймын" деп ойладым. Қақпадан шыға қарап алдым да, тұра жүгірдім. Бара ешкімді қуалай жөнеліп едім, Тіндәй алдыма көлденеңдей берді:

- Ей, сен бізден қорқып жүрмісің?.. Біз тиіспейміз саған, тоқтай тұршы! - Мен тұнжырай тұра қалдым. Ол дауыстай сөйледі. - Биғазы екеуміз жақсымыз ғой! Сендерге біреу тиіссе маған айт! Әкесін көзіне көрсетем!

Мен басымды изей салып ешкіні айдап қайттым.

"Әкеңнің әкесін көзіне көрсетерсің!" деп ойласам да, біраз медеу тапқандай оншалық асықпай айдап қайттым. Тіндәйдың сөзін кемпір де естігендей сөйледі:

- Е, бәсе, ол саған тиіспейді, қарғам! Ешкімнен корықпай жүре бер, қайта Жәміш тәтең суға барғанда бірге барып келіп тұр!

Кешкі шайды ішіп жатқанымызда, шешем мен Биғазы қайтып келді. Биғайшаны арқалап кірді. Бәріміз қуандық, Биғайша ояу екен. Бәрімізге қарады. Бәріміз құшақтап бетінен сүйдік. Ол кішкентай үйшігімізге де жаудырап қараумен болды, әкем алдына алып отырды оны.

- Өз жеріміздің иісі бар екен! - деп әкем көзіне жас алды да, маңдайынан, бетінен сүйіп, екі шекесіндегі екі тұлымынан кезек-кезек иіскеді! Һо-һо-һо... Құлыным, құлыным!..

Біздің үйіміз енді толықтанды! Өліп қалғандар мен күйеуге тиіп қалған Бисара тәтемізден басқамыз түгел өтіп болдық. Шекарадан бір-екі рет өтіп келген шешеміз біржолата титықтап, арықтап қалыпты. Жақ сүйегі арса-арса болып көрініп тұр. Ақ маңдайы қоңырқай тартып әжімдене бастаған. Кішілеу өткір қара көзі ғана бұрынғысынша жарқырайды. Оның көңілі енді толып, балаларының толықтануымен ғана масайрап отырған сияқты. Көзі жарқырағанымен сол отты көздерінің маңайы ойқылданып, үңірейіп қалған екен. Жә деген қайраты бар ер адам, шекара қатерін бір-ақ рет әрең басып өткенде, арықтаған кішкене ғана әлсіз әйелдің оны үш рет басып, жан алқымға үш рет келуі оңай ма?!

- Сенің батырлығыңа енді шек келтіре алмаспын! - деді алпамсадай батыр денелі әкем оған.

Расында оны батыр еткен - балалары үшін өлуге қашан да дайын тұратын аналық жүрек қана еді.

Құрметті "тергеушім", ең құдіретті жүрек - ана жүрегі. Балалары үшін ол жүрек жазадан, қысымнан, қырсықтан, тіпті, өлімнен де қорықпайды. Ел бір ғана бұзып өткен шекараны ол үш рет бұзып өтті. Ол үш есе қылмыс өткізді. Мен сондай жансебіл қылмыстыдан туған қылмыстымын.

(Жалғасы бар)

«Абай-ақпарат»

---

[1]Бор батыр - Чың өкіметіне қарсы Шыңжанда болған халықтық көтерілістердегі басшылардың бірі. Хуйзу. Ол 1866 жылы жергілікті халықтан қол ұйымдастырып, Шың армиясын үлкен шығынға ұшыратқан. Тарбағатай, Іле, Үрімжі аймақтарындағы жеңіс соңында іштен шыққан шпионның уынан қаза болыпты. Ат қасында тұрған батыр кейпіндегі бір мүсінді осы кездегі халық сол борбатырдың мүсіні деп түсінеді екен.