ءى. قۇرباندار رۋحىنا تاعزىم

اشارشىلىق جايلى ءسوز قوزعالسا: – بۇل تاقىرىپقا مەن العاش بارعانمىن، – دەيتىندەر تابىلىپ ءجۇر. شىندىعىنا كەلسەك، اتالعان زۇلمات تۋرالى تالاي قالامگەر سول – قيىن جىلداردىڭ وزىندە جازعان.

تورعايلىق اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ «كۇلاندام» داستانى 1932 جىلى تۋعان جىر. ول اقيقاتتى اشىق ايتقانى ءۇشىن تۇرمەگە توعىتىلدى.

بۇدان سوڭ جاقان سىزدىقوۆتىڭ «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى»، شاحان ءمۋسيننىڭ «سونبەگەن سەنىم»، بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ «تاس ەدەن ىزعارى» داستاندارى جازىلدى.

بەيىمبەت ءمايليننىڭ «ايت كۇندەرى» اڭگىمەسىنەن دە اشارشىلىقتىڭ سالقىنى سەزىلەتىن.

قاتەرلى كەزەڭدە زۇلماتتى بايانداۋدان جاسقانباعان بۇل قالامگەرلەردىڭ ءبارى دەرلىك بولشەۆيكتەردىڭ قاھارىنا ۇشىرادى.

ح ح ح

ستالين كەلمەسكە كەتىپ، حرۋششەۆ تاققا وتىرعان سوڭ اۋىلداعى قاريالار كامپەسكە، جەر اۋدارۋ، اشتىق جايلى ايتا باستادى. سولاردىڭ شاپانىنا ورالىپ ءجۇرىپ، نەبىر ۇرەيلى وقيعالاردى ەستىدىك.

اتام سمايىل مالدان ايىرىلعان سوڭ قاراعاندى قالاسىندا تۇراتىن، شاحتالاردان كومىر تاسيتىن كولىك مەكەمەسىن باسقاراتىن ۇلكەن ۇلى ارىستاندى ساعالايدى. ول شاھارعا جان-جاقتان شۇبىرعان اش-ارىق ەلگە اربا-شاناعا جەگىپ جۇرگەن اتتىڭ بىرەۋىن سويىپ، ەتىن تاراتىپ بەرگەنى ءۇشىن سوتتالادى. قاراعاندى لاگەرىنىڭ دولينكاداعى بولىمشەسىنە ايدالادى، كىشى ۇلى زەينوللا پاناسىز جەتىمدەرگە ەرىپ، تاشكەنتتەن بىراق شىعادى. ەكى ءىنىسىنىڭ بىرەۋىن قىزىلدار اتىپ كەتەدى.

مىنە، وسى وقيعالار كوكەيدە كۇمبىرلەپ ءجۇرىپ، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە كوركەم شىعارماعا اينالدى. باس-اياعى جيناقى ىقشام پوۆەست ەدى، سوعان اڭگىمەلەرىمدى قوسىپ 1974 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنا تاپسىردىم.

ارادا ەكى اي ءوتتى عوي دەيمىن، كەرى قايتارىلدى، اشارشىلىق جابىق تاقىرىپ كورىنەدى.

كەيىن 2002 جىلى ونى تولىقتىرىپ، «تامۇقتان كەلگەن ادام» دەگەن اتپەن قايتا جازدىم. رومانعا 2006 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلدى.

سودان باستاپ وسى زۇلمات جايلى مالىمەت جيناۋمەن كەلەمىن. اسىرەسە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان جىلدارى كوپ زەرتتەدىم. اتالعان ناۋبەتكە مەملەكەت بيلىگىنىڭ نازارىن اۋدارۋدى ويلاپ، رەسپۋبليكانىڭ پرەمەر-مينيسترىنە ءۇش رەت دەپۋتاتتىق ساۋالمەن شىقتىم. العاش 2007 جىلى.

«بيىل 1932 جىلعى الاپات اشتىققا 75 جىل تولادى، – دەپ باستالاتىن بۇل ساۋالدىڭ ماقساتى رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى 1991 جىلى قۇرعان كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا قابىلدانعان قاۋلىنى قايتا جاڭعىرتۋ بولاتىن. ەستەرىڭىزدە شىعار، 1992 جىلى 31-مامىر «اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ بەلگىلەنگەن ەدى. الايدا نەگە ەكەنى جۇمباق، بۇل كۇن 1997جىلعا دەيىن ۇمىتىلدى. وسى جىلى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» تۇرىندە العاش رەت اتالدى.

وسىعان وراي دەپۋتاتتىق ساۋالدىڭ سوڭىندا: «اتاجۇرتتىڭ ازاماتتارى! دۇنيە جالعاننان كۇڭىرەنىپ كوشكەن ميلليونداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ەسكە الايىق! قۇربان ايتتا قۇران باعىشتايىق. قورلىقپەن وتكەن بەيباقتاردىڭ رۋحى ءۇشىن! تاريحي سانانىڭ ساباقتاستىعى ءۇشىن! – دەپ وتىنگەم.

وسى ۇسىنىس-تالاپتى ىلتيفاتقا الدىرتامىن دەپ ءماجىلىستىڭ باسشىلارىنا دا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سونداعى فراكتسياسىنا دا، ۇكىمەت جەتەكشىلەرىنە دە باردىم.

كوزىم مىناعان جەتتى: بيلىك وكىلدەرى ميلليونداردى جالماعان زۇلماتقا رەسمي ءمان بەرىپ، جەكەدارا اتاپ وتۋگە قۇلىقسىز. ءوتىنىش-تىلەگىم قاناعاتتاندىرىلمادى.

سول كۇندەرى مىنانداي وي مازالايتىن: روسسيا فەدەراتسياسى قازاقستان مەن ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى كوممۋنيستىك ديكتاتۋرانىڭ وسى ەلدەرگە قارسى قاساقانا جاساعان قاتىگەزدىگى دەپ تانىلۋىن قالامايدى. سەبەبى – ونداي جاعدايدا اتالعان رەسپۋبليكالارعا مورالدىق-ماتەريالدىق قارىز بولىپ قالادى. ماسەلەن، گەرمانيا فەدەرالدىق رەسپۋبليكاسىنىڭ فاشيستىك گەرمانيا ەۆرەيلەردى ميلليونداپ قىرعانى ءۇشىن يزرايلگە ايىپ تولەپ كەلگەنى سەكىلدى. وسىنى ويلاپ، ءبىزدىڭ تاراپقا: – تاريحتى قوزعاپ قايتەسىڭدەر، قازبالاماڭدار، – دەۋى مۇمكىن عوي.

ح ح ح

بۇل كۇدىك 2010 جىلعى ارەكەتىمنەن سوڭ كۇشەيە ءتۇستى.

وسى جىلعى ساۋىردە ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىندا 30-شى جىلداردا بولعان جاپپاي اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ تۋرالى رەزوليۋتسيا قابىلداعان ەدى. وندا: «بەلورۋسسيا، قازاقستان، مولداۆيا، روسسيا مەن ۋكراينانىڭ ميلليونداعان ادامى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاتىگەز ساياساتىنىڭ سالدارى بولىپ تابىلاتىن جاپپاي اشارشىلىقتا كوز جۇمدى» – دەلىنگەن.

وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ پرەمەر-مينيسترگە زاردابى «اقتابان شۇبىرىندىدان دا» اسىپ تۇسەتىن قاسىرەت قۇرباندارىنا ۇلت بولىپ تاعزىم ەتەيىك دەگەن ۇسىنىسپەن تاعى دا شىقتىم. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆتەن تومەندەگىدەي جاۋاپ كەلدى.

«ازاماتتاردى «اشتىق قۇرباندارى» دەپ جاڭا ساناتقا جاتقىزۋ، الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر بەرۋ مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قوسىمشا قاراجات ءبولۋدى تالاپ ەتەدى، – دەلىنگەن وندا. – بۇل ورايدا قارجى شىعىندارىن ايقىنداۋ ءۇشىن اشتىق قۇرباندارى دەپ تانىلعان ادامداردىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان 31-مامىر كۇنىن «جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ قايتا راسىمدەۋ ماسەلەسى قۇقىقتىق تۇرعىدان جان-جاقتى پىسىقتاۋدى قاجەت ەتەدى».

بۇعان قاناعاتتانا المادىم. سەبەبى، بىرىنشىدەن، اشارشىلىقتا كوز جۇمعاندار ءۇشىن ەل وتەماقى سۇراپ وتىرعان جوق. ەكىنشىدەن، زۇلمات قۇرباندارىنىڭ سانىن انىقتاۋ قولدان كەلمەيتىن شارۋا ەمەس. ۇشىنشىدەن، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى قانشا ەكەنى ناقتى ءارى تولىق انىقتالماسا دا ولاردى ەسكە الۋ كۇنىن رەسمي اتاپ ءوتىپ ءجۇرمىز عوي.

ح ح ح

جىلجىپ 2012 جىل دا كەلدى. 32-ءشى جىلعى اشارشىلىققا 80 جىل تولماق.

بۇل كەزدە پارلامەنت ماجىلىسىندەگى الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى داريعا نازارباەۆا ەدى. سول كىسىگە باردىم. اشارشىلىق جايلى دەرەكتەردى ايتا كەلىپ: – وسى ناۋبەتكە ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزەيىك، – دەدىم.

– ايتقان دەرەكتەرىڭىزدى جازباشا بەرىڭىز، – دەدى.

سول كۇنى ءبارىن رەت-رەتىمەن ءتىزىپ قولىنا ۇستاتتىم.

ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە شاقىردى.

– كونفەرەنتسيانى وتكىزەيىك، جوسپارىن بەرسەڭىز، – دەدى. – نەگىزى بايانداما ماجىلىستەن بولۋى كەرەك، ءسىز جاساڭىز.

مىنە، وسىلاي قازاق پارلامەنتىنىڭ تاريحىندا العاش رەت اشارشىلىق تۋرالى رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. وعان قوس پالاتانىڭ دەپۋتاتتارى، تاريحشىلار مەن ساياساتكەرلەر، ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى، جۋرناليستەر قاتىستى.

كونفەرەنتسيانى داريعا كىرىسپە سوزبەن اشتى. نەگىزگى باياندامادان سوڭ قازاقستان تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، عىلىم دوكتورى بۇركىت اياعان، وسى زۇلماتتى زەرتتەپ جۇرگەن باسقا دا تاريحشىلار مەن قالامگەرلەر ويلارىن ورتاعا سالدى. ونداعان ادام جارىسسوزگە قاتىستى.

رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە ءۇش ۇسىنىس-تالاپ قابىلداندى.

ءبىرىنشى، 31-مامىردى رەسمي تۇردە «جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ جاريالاۋ.

ەكىنشى، اشارشىلىق قۇرباندارىنا استانا مەن الماتى قالالارىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ.

ءۇشىنشى، اشارشىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن انىقتاۋ جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ.

قۋانىشىمىزعا قاراي بۇل ۇسىنىس-تالاپتار دەرلىك قابىل الىندى.

شىندىعىن ايتۋ كەرەك، بۇعان اتالعان كونفەرەنتسيانىڭ پارلامەنتتە داريعا نازارباەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇيىمداستىرىلۋى ىقپال ەتكەنى انىق.

وسى ءىس-شارادان سوڭ باق ارقىلى قۇلاقتانعان ەل العىسىن جاۋدىرىپ جاتتى.

ءىى. قانشا قازاق بولعان؟

اشارشىلىق جىلدارىندا كوز جۇمعانداردىڭ سانىن نەعۇرلىم ءدال انىقتاۋ ءۇشىن سوعان دەيىن رەسپۋبليكا تەرريتورياسىندا قانشا قازاق تۇرعانىن ناقتى ءبىلۋىمىز كەرەك. ال تاريحشىلار مەن بىلايعى زەرتتەۋشىلەر كەلتىرىپ جۇرگەن دەرەكتەر ارقيلى. ولاردىڭ كەيبىرى جوباعا كەلسە، كەيبىرى نەگىزسىز.

مەنىڭ قولىما تۇسكەن دەرەكتەردىڭ كونەسى – ەۋروپا تاريحشىسى ۋيليام كەرتيستىڭ دەرەگى. ول «تۇركىستان – ازيا جۇرەگى» اتتى ەڭبەگىندە: «ءحVIIى عاسىردىڭ اياعىندا قازاقتاردىڭ سانى 2 ميلليونعا جەتتى، ولاردىڭ 300 مىڭداي اسكەرى بولدى» – دەيدى (ك.ەسماعانبەتوۆ «قازاقستان شەتەل ادەبيەتىندە»، 36-بەت).

حالقىمىزدىڭ سانى جونىندەگى بۇدان كەيىنگى مالىمەتتى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «سوت رەفورماسى جايىندا حات» دەگەن ماقالاسىنان تاپتىم. «روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان بارلىق بۇراتانا تايپالاردىڭ ىشىندە حالىقتىڭ سانىنىڭ كوپتىگىنەن، بايلىعى جونىنەن ءبىز ءبىرىنشى ورىن الامىز، – دەپ جازادى ول. – مەنىڭشە الداعى وركەندەۋ دە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ءبىز ۇلانعايىر تەرريتوريانى الىپ جاتىرمىز. ءبىز ورىس قول استىندا 800 مىڭداي بولساق، ءالى وعان باعىنباعان تۋمالارىمىزبەن ميلليوننان استامبىز. ال ەۋروپا روسسياسىنداعى بارلىق تاتارلاردى، وعان باشقۇرت، نوعايلاردى، بوكەي ورداسىنداعى قازاقتاردى قوسقاندا 1 ميلليونعا ازار جەتەدى». «تاڭدامالى. الماتى. جازۋشى. 1995 جىل. 129-130 بەتتەر).

ماقالا 1864 جىلعى 26 اقپاندا جازىلعان.

ءار بايلام مەن دەرەككە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن شوقان بۇل مالىمەتتى اسپاننان الا سالماعان. ورىس يمپەرياسىندا دۇركىن-دۇركىن بولىپ تۇرعان ساناقتاردىڭ قورىتىندىلارىنا جۇگىنگەن. ال روسسيا بيلىگى قول استىنداعى ۇساق ۇلتتاردىڭ قاتارى قانشا ەكەنىن بارىنشا ءدال بىلۋگە تىرىسادى. سەبەبى، بۇلاردىڭ اراسىندا قانداي ساياسات جۇرگىزەتىندىگىن ولاردىڭ سانىنا قاراي انىقتايدى.

وسى ەكى دەرەكتەن نەنى اڭعارامىز؟

قازاق حالقى جوڭعار شاپقىنشىلىعى، «اقتابان شۇبىرىندىدا» ازايعان. مايدان دالاسىندا كوز جۇمدى، – جوقتىق، جۇقپالى ىندەت مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. ۋيليام كەرتيس اتاپ كورسەتكەن 2 ميلليون جاننىڭ جارتىسى قالعان.

ح ح ح

قولعا بۇلاردان كەيىن تۇسكەن دەرەكتەر جۇرىسىڭنەن جاڭىلدىرادى. قاي جەردەن الىنعان، قانداي قۇجات-دايەكتەردەن تابىلعان، بىردە ايتىلادى، بىردە جوق. تاپقان مالىمەتتەرىن سارالاماي، سالىستىرماي وسى عانا دۇرىس دەيتىندەر دە بار.

سونىمەن مالىمەتتەر نە دەيدى؟

1860 جىلى تسيۋريحتە «شىعىس ايەلدەرى» دەگەن اتپەن فرانتسۋز تىلىندە جارىق كورگەن ەكى تومدىق ەڭبەكتە: «ءحىح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىندا قازاقتاردىڭ سانى 2-2,4 ميلليون بولدى» دەلىنەدى («قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە»، 36-بەت). سوندا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دەرەگى كۇماندى مە؟ الدە شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر قاتەلەسىپ وتىر ما؟ بالكىم شوقان قازاق دالاسىنداعى اعايىنداردى، ال ەۋروپالىق تاريحشىلار جالپى ورتا ازياداعى قانداستارىمىزدى تۇتاس قامتىپ وتىرعان شىعار؟

تەگىندە سولاي سياقتى.

مىنە وسىدان سوڭ ەلدىڭ سانى جايلى دەرەكتەردىڭ الا-قۇلالىعى كوبەيەدى.

ەتنوگراف م.چەپليكا قازاق پەن قىرعىزدى قوسىپ ەسەپتەپ 4,1 ميلليونعا جەتكىزگەن. ال بەلگىلى تاريحشى ن.ە.بەكماحانوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا ءحىح عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ اياعىنا قاراي اقمولا، ورال، سىرداريا، تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارى مەن كورشىلەس اۋدانداردا 2 ميلليون 499 100 قازاق بولعان. عالىم كەزەكتى دەرەگىندە قازاق تۇرعان وڭىرلەردى كەڭەيتەدى. جالپى العاندا، روسسيا يمپەرياسىندا (قىرعىزستان، قازاقستان، تومەنگى ەدىل، وڭتۇستىك ۋرال مەن سىبىردە), – دەيدى ول، – 1897 جىلى –3 ميلليون 881 000; 1915 جىلى – 4 ميلليون 678 800; 1917 جىلى – 4 ملن 061 مىڭ قازاق تۇرعان; («كاپيتاليزم داۋىرىندەگى قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ كوپ ۇلتتى حالقى»، 37-بەت).

ەندى ل.ن.اسىلبەكوۆ پەن ا.ب.گاليەۆتىڭ «سوتسيالنو-دەموكراتيچەسكيە پروتسەسسى ۆ كازاحستانە» (1917-1980 گگ.) دەگەن ەڭبەگىنە نازار اۋدارايىق. ودان مىنانداي جولداردى وقيمىز: «1897 گودۋ پو داننىم ن.ۆ.الەكسەەنكو، گ.ك.كرونگاردت، ف.ن.بازانوۆوي ي در. سوستاۆلەننىم نا وسنوۆە سۆەدەني ۆسەوبششەي پەرەپيسي ناسەلەنيە روسسيسكوي يمپەري 1897 گود، كازاحي – 3 392 800; رۋسسكيە – 454 800, درۋگيە ناتسيونالنوستي – 300 600 چەلوۆەك (پەرۆايا ۆسەوبششايا پەرەپيس ناسەلەنيا روسسياسكوي يمپەري 1897 گ. گ.ح.تەتراد 2. ستر.42).

وسىلاردىڭ قايسىنا توقتايمىز؟

مەنىڭشە، سوڭعىسىنا! ناقتى رەسمي قۇجاتپەن راستالعان العاشقى يمپەريالىق ساناقتىڭ دەرەگىنە جۇگىنگەن ءجون. 1897 جىلى ءوز جەرىندە قازاقتار 3 392 800 بولعان.

ح ح ح

ەندى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى قورىتىپ زەردەلەيىك.

شوقان ءۋاليحانوۆ 1864 جىلى 1 ميلليونداي دەپ جوبالاعان قازاق اراعا 33 جىل سالىپ قاتارىن ەداۋىر قالىڭداتقان. تابيعي وسىممەن بىرگە جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا وزبەك، قىرعىز، باسقا دا ەلدەرگە اۋعاندار ەلگە ورالىپ، سولارمەن جانە تولىققان.

ح ح ح

بۇدان كەيىنگى ناقتى رەسمي نەگىزدەلگەن دەرەكتى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان كەلتىرەدى. ول «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى №8 سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «ءبىزدىڭ قازاق بالاسى ورىس پاتشاسىنىڭ قالاسىندا مىنا 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيادا:

1. سەمەي وبلىسىندا – 655 971 ادام
2. اقمولا وبلىسىندا – 484 654 ادام
3. تورعاي وبلىسىندا – 422 401 ادام
4. ورال وبلىسىندا – 466 000 ادام
5. زاكاسپي وبلىسىندا – 71 367 ادام
6. سىرداريا وبلىسىندا – 888 000 ادام
7. جەتىسۋ وبلىسىندا – 844 405 ادام
8. فەرعان وبلىسىندا – 374 981 ادام
9. سامارقاند وبلىسىندا – 79 038 ادام
10. استراحان گۋبەرنياسىندا – 213 000 ادام.

ءبارى، بۇل 1908 جىلعى گۋبەرناتور قۇزىرىنداعى ەسەپ، 4 ميلليون 624 مىڭ ادام» ء(اليحان بوكەيحان. تولىق جيناعى ءىىى توم. سارىارقا 2009. 398-بەت).

وسىنداعى فەرعان، سامارقاند وبلىستارى مەن استراحان گۋبەرنياسىنداعى قازاقتاردى بولەك الىپ قاراساڭىز – 666 019 ادام بولادى. سوندا قازاقتىڭ 1908 جىلى ءوز تەرريتورياسىندا تۇرعاندارى – 4 006 981 جان. 1897 جىلعى رەسمي ساناقتاعى كورسەتكىشكە قوسىلعانى – 614 181.

ح ح ح

ينجەنەر-ەتنوگراف مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ بۇگىنگىلەر ءجيى كەلتىرەتىن دەرەگىن جوعارىداعى مالىمەتتەرمەن سالىستىرساڭىز، دايەكسىز بولىپ كورىنەدى. ول 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا قازاق جەرىندە 6 ميلليون ادام بولدى دەيدى. اشتىقتا سونىڭ 1 ملن. 700 مىڭى ءولدى، قىتاي مەن موڭعولياعا 1 ملن. 200 مىڭى، ىرگەلەس رەسپۋبليكالارعا 795 مىڭى كوشىپ كەتتى دەپ جانە قوسادى.

كورىپ وتىرسىزدار، تىنىشباەۆ 6 ميلليون قازاق دەپ وتىرعان جوق، سول تۇستا ەلدە كىمدەر تۇرىپ جاتتى، ءبارىن قوسىپ ەسەپتەگەن.

بۇل دەرەكپەن تانىسقان ءاليحان بوكەيحان ونىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرىپتى. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1925 جىلى شىققان №2 سانىنداعى «ساناق پەن جۇرتشىلىق» اتتى ماقالاسىندا: «قازاق ءوزى تۋرالى سويلەگەندە «7-8 ميلليون قازاق ەدى» دەپ سويلەيدى. كىتاپ جازعان ينجەنەر تىنىشباي بالاسى 5-6 ميلليون شاماسى دەيدى. مۇنىڭ قايسىسىنا ناناسىڭ؟ قاي ساندى قولعا الىپ، قونىستاندىرۋ جۇمىسىنا اتتاناسىڭ؟

ولاي بولسا، قازاقستانداعى ادامنىڭ سانىن دۇرىس ءبىلىپ الماي تۇرىپ، ەلدى قونىستاندىرىپ بولمايدى، – دەيدى الەكەڭ. – بۇل ەسەپتىڭ تەرىستىگىنە كىم ايىپتى؟ قازاق پا، تىنىشباي بالاسى ما؟ ورتالىق ەسەپ مەكەمەسى مە؟ ءبىرى دە ايىپتى ەمەس. بۇعان ايىپتى قازاقتىڭ وكتيابىردەن بۇرىنعى... قوجاسى – پاتشا وكىمەتى، پاتشا وكىمەتىنىڭ جالشىلارى – پەرەسەلەن شەنەۋنىكتەرى. قازاق قانشا نادان، سوقىر بولسا دا «ارباعان سۇر جىلاننىڭ» شاعاتىنىن بىلگەن، ەسەپكە كەلگەن پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ شەنەۋنىكتەرىنە وتىرىكتەن باسقانى ايتپاعان. كوپ وتىرىكپەن قازاق شاتاسقان. شاتاسقان قازاقتىڭ سانىن ازايتىپ، جەرىن كوبەيتىپ، ۋچاسكەسىن الىپ شەنەۋنىكتەر دە قايقايعان.

ورىسپەن، ورىسشا وقىعان تورەلەرمەن ۇشىراسقان جەردە سەنبەۋ، وتىرىك ايتۋ قازاقتىڭ بويىنا سىڭگەن. سوندىقتان كەڭەس وكىمەتىنىڭ سۇراعان ەسەبىنە بۇ كۇنگە دەيىن قازاق وتىرىك ايتۋمەن كەلەدى. «وكىمەت ماتا، استىق بەرەدى» دەگەن ۋاقىتتا، «جاس بالاعا كيىم-تاماق بەرەدى» دەگەن ۋاقىتتا «ەسەپ بەرگەن قازاق قاتىنىن قويداي قوزداتقان. «وكىمەت ەڭبەك قارىزىن (ترۋدوۆايا پوۆيننوست) وتەتەدى» دەگەن ۋاقىتتا، «سارقىت الار» دەگەن ۋاقىتتا قازاق بالاسىن «شىبىنداي قىرعان»، ۇلىن قىز قىلعان، 30 جاسار بالاسىن 5 جاسار، 5 جاسار بالاسىن 40 جاسار قىلعان. وسى قۋالاعان وتىرىكتىڭ ناتيجەسىن «قۇشاقتاپ» تىنىشبايۇلى وتىر.

قازاقتىڭ سانى كوپ پە، از با؟ بۇل ەكىنشى ماسەلە. تىنىشبايۇلىنىڭ، جولداس سيريۋستىڭ، ەسەپ مەكەمەسىنىڭ قۇشاقتاپ وتىرعان سيپىرلارى (تسيفرلارى) وتىرىك» ء(اليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. استانا. سارىارقا باسپاسى. 2013 ج. ءىح توم. 170-بەت).

ح ح ح

وسىدان كەيىن دايەكسىز دەرەكتەردى قوزعاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. الايدا اشارشىلىق قۇرباندارىن كوبەيتە تۇسكىسى كەلەتىندەر اقىلعا قونبايتىن مالىمەتتەرگە ءۇيىر.

جازۋشى سماعۇل ەلۋباي سۇيەنىپ جۇرگەن چۋلوشنيكوۆ دەگەننىڭ 8 ميلليونى، تابىل قۇلياسوۆ موگالەۆتىڭ كىتابىنان الدىم دەيتىن 8-12 ميلليونى قيالدان تۋعان دەۋگە كەلەتىن بولجامدار. ەگەر وسىنشا قازاق رەۆوليۋتسيانىڭ الدىندا شىنىمەنەن عۇمىر كەشسە، بەلگىلى ەتنوگراف ماقاش ءتاتىموۆ قالاي عانا: «1916 جىلدىڭ ورتاسىندا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى باستالعاندا جالپى قازاقتىڭ سانى 5 ملن. 600 مىڭ ادامعا جەتكەن بولاتىن» – دەپ كورسەتەدى.

عالىمنىڭ دالەلدەۋىنشە: «1916 جىلعى كوتەرىلىس، اقپان، قازاق توڭكەرىسى، ازامات سوعىسى جىلدارىندا شارۋاشىلىقتاردىڭ كۇيزەلىسكە، اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنان 950 مىڭ قازاق، ەلدىڭ 18-19 پروتسەنتى وپات بولدى. 7-8 پروتسەنتى، 480 مىڭى شەتەلگە اۋدى. ءسويتىپ قازاقتىڭ سانى 1 ملن. 350 مىڭعا كەمىدى. («قازاق»، الماتى. ءبىلىم. 1994 ج. 65-70 بەتتەر).

ماقاش ءتاتىموۆ وسىلاي دەسە، ن.ە.ماسانوۆ ج.ب.ابىلحوجين، ي.ۆ.ەروفەەۆا، ا.ن.الەكسەەنكو، گ.س.باراتوۆالاردىڭ اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن «يستوريا كازاحستانا. نارودى ي كۋلتۋرى» اكادەميالىق ەڭبەكتەگى رەسمي دەرەك، ونىمەن ۇيلەسپەيدى. وندا: «پەرەد پرەۆوي ميروۆوي ۆوينوي چيسلەننوست ناسەلەنيا كازاحستانا پوستوياننو ۆوزراستالا زا سچەت پريتوكا پەرەسەلەنچەسكوگو كرەستيانستۆا. ي ەسلي 1911 گ. ونا سوستواۆليالا 5 ملن. 408 100 چەلوۆەك، زا گودى پەرۆوي ۆوينى چيسلەننوست ناسەلەنيا كازاحستانا نەسكولكو سوكراتيلاس، ي ۆ 1917 گ. زدەس پروجيۆالو 5 ملن. 753 500 چەلوۆەك» دەلىنگەن (الماتى. 2001. 367 بەت).

مۇندا قازاقتىڭ سانى كورسەتىلمەگەن، ماقاش وسى جالپى ساندى قازاققا تەلىگەن سەكىلدى.

ال شىن دەرەكتى، توڭكەرىس جىلىندا قازاق قانشا بولعانىن 1917 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىسىنان بىلەمىز. بۇل ساناق «كوليچەستۆو كيرگيز-كازاكوۆ نا 1917گود. پو رودام ي ۋەزدام» دەپ اتالادى.

وسى جىلى دۋلات – 460 مىڭ، البان – 80 مىڭ، سۋان – 40 مىڭ، سارى ءۇيسىن – 10 مىڭ، شاپىراشتى – 70 مىڭ، ىستى – 50 مىڭ، وشاقتى – 70 مىڭ، قاڭلى مەن شانىشقىلى – 190 مىڭ، سىرگەلى – 70 مىڭ، جالايىر – 130 مىڭ بولىپتى.

ورتا جۇزگە كەلسەك، ارعىن – 890 مىڭ، نايمان – 530 مىڭ، قىپشاق – 160 مىڭ، كەرەي – 160 مىڭ، ۋاق – 70 مىڭ، قوڭىرات – 210 مىڭ.

كىشى ءجۇز: بايۇلى – 880 مىڭ، ءالىمۇلى – 530 مىڭ، جەتىرۋ – 350 مىڭ.

ءبارىن قوسقاندا – 4 ميلليون 980 مىڭ.

ساناقتا روسسيا يمپەرياسىنا ەنگەن ەلدەردەگى قازاقتىڭ سانى دا كورسەتىلگەن. سولاردى قوسساق 5 ميلليون 480 مىڭ بولادى. وسى تۇستا قىتايدا 450 مىڭ قانداسىمىز تۇرىپتى.

جيىنتىق سان – 5 ميلليون 930 مىڭ.

اشارشىلىقتىڭ الدىندا ەلدەگى قازاق قانشا بولدى دەگەن ساۋالعا ناقتى جاۋاپ وسى.

جالعاسى بار...

الدان سمايىل،

جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى

Abai.kz