قادىرلى قانداستارىم!

مەن بۇگىن سىزدەردىڭ ۇنەمى ماعان قوياتىن «قازاقستانعا كوشۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟ كوشىپ بارعاننان كەيىن قانداي قارەكەت ەتسەم بولادى؟ بولاشاقتا قىتاي مەن قازاقستان قاتىناسى قالاي بولادى؟ قازاقستانعا كوشىپ بارسام قىتايداعى تۋىستارىمنان اجىراپ قالمايمىن با؟» دەگەن سۇراۋلارىڭىزعا وسى حات ارقىلى جاۋاپ بەرگىم كەلدى. 

بۇل جاۋاپ قىتايدان قازاق ەلىنە كوشىپ كەلگىسى كەلگەندەر مەن ەلگە كوشىپ كەلىپ، ءالى دە سىڭىسە الماي جۇرگەندەرگە ارنالادى. 

ءوزىمنىڭ اتاجۇرتقا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعانىما بيىل – جەتىنشى جىل. «باسپاعان جەردىڭ ويلى-شۇڭقىرى كوپ» دەپ، وسى جەتى جىل بارىسىندا تالاي ءيىر-قيىر جولداردى باسىپ ءوتتىم. قۇدايعا شۇكىر، سول ءيىر-قيىر جولدار باسا كەلە ءجايلاپ داڭعىل جولعا اينالدى دەۋگە بولادى. بۇگىنگى كۇندە وسى ەلدىڭ ەلىمەن ەل، جۇرتىمەن جۇرت بولىپ كەتتىك. سارىارقانىڭ سايىن دالاسىندا كەڭ تىنىستاپ، بالا شاعامىزبەن باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. 

قازاق «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، ءيتى قارا قاسقا» دەگەن. سول ايتپاقشى، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ءوز ارا ۇقساماستىعى تولىپ جاتىر... قانداستارىمنىڭ قازاقستان قوعامىنا تەزدەن ءسىڭىسىپ كەتۋى ءۇشىن، ءوزىمنىڭ كورگەن-تۇيگەندەرىمدى قورىتىندىلاپ، سىزدەر كوڭىل اۋدارۋعا ءتيىستى بىرنەشە ماسەلەلەر تۋرالى وي بولىسكەندى ءجون كوردىم.       

الدىمەن، مەن «قازاقستانعا كوشۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟ بارعاننان كەيىن قانداي قارەكەت ەتسەم بولادى؟» دەگەن سۇراقتان باستايىن. 

ءبىرىنشى, ەگەر، ءسىز قازاقستانعا كوشۋگە نيەتتەنسەڭىز، «قىتايدا ىستەگەن كاسىبىمدى قازاقستاندا ءسوزسىز جالعاستىرام!» دەپ جوسپار قۇرماڭىز. 

ويتكەنى، بۇل جاقتىڭ ورتاسى ءسىز ويلاعاننان مۇلدەم باسقا. ادامداردىڭ تۇرمىس ادەتى، زاڭ-ءتارتىبى،  ءبارى-ءبارى ۇقسامايدى. ءسىز بار اقشاڭىزعا قىتايداعى كاسىبىڭىزگە بايلانىستى قۇرال-جابدىق ساتىپ الىپ قويساڭىز،  بۇل جاقتا ءدال سول جۇمىسىڭىزدىڭ ءجۇرىپ كەتۋى ەكىتالاي. الدا-جالدا ويلاعان ويىڭىز جۇزەگە اسپاي قالسا، ۇلكەن كۇيزەلىسكە تۇسەسىز. بۇل ءوزىمنىڭ جانە مەن سياقتى كوپتەگەن قانداستاردىڭ باسىنان وتكەن اششى شىندىق. سوندىقتان، ەلگە كەلەم دەپ نيەتتەنسەڭىز، بارلىق دۇنيەڭىزدى ساتىپ، ناق اقشاعا اينالدىرىپ، قاجەتتى كەزدە سۋىرىپ الاتىنداي  ەتىپ بانككە سالىپ قويىڭىز. سوسىن، قىتايدا ىستەگەن كاسىبىڭىزدى ىستەۋگە بولاتىنى نە بولمايتىنى تۋرالى ەلگە كەلگەننەن كەيىن، جاتا-جاستانا جاتىپ، وسى جەردىڭ جاعدايىنا قانىققان سوڭ بارىپ شەشىم قابىلداڭىز. ەگەر، تۇرمىسىڭىزدا وتە مۇقتاجدىق بولماسا، كاسىپ ىستەۋگە وتە اسىعىپ كەتپەگەنىڭىز ءجون. ويتكەنى، اقشا ءبىر كاسىپكە سالىنعاننان كەيىن، ول كاسىپ ساتسىزدىككە ۇشىراسا، اقشانى قايتادان قالپىن قۇراتپاي قايتارىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. سول ءۇشىن، ءۇش ولشەپ، ءبىر كەسىپ بارىپ كاسىپ باستاۋ قاجەت.

ەكىنشى، «قازاقستانعا بارۋ ءۇشىن، بەلگىلى ءبىر ونەر ۇيرەنىپ كەلەيىن» دەپ ۋاقىتىڭىزدى بوسقا سارىپ ەتپەڭىز. 

ۇيرەنگىڭىز كەلسە، الدىمەن ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ كەلىڭىز. قىتايدان كەلگەن قازاقتار ءۇشىن ورىس ءتىلىن ءبىلۋ – ۇلكەن ونەر. ەگەر، ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭىز، ءسىزدىڭ ۇيرەنگەن ونەرىڭىز ءوز قۇنىن جوعارى دەڭگەيدە ساۋلەلەندىرە المايدى. قازاقستان قازاقتىڭ وتانى بولعانىمەن، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان ءالى ارىلعان جوق. ورىس ءتىلى قازاقستاندا كۇندەلىكتى قىزمەت ءتىلى، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءتىلى، ەكونوميكا، عىلىم ءتىلى. قازاقستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭىز، جۇمىس  ورايىنان 50% ايىرىلاسىز. ال قازاق ءتىلىن، قىتاي ءتىلىن، ورىس ءتىلىن جاتتىق سويلەي الساڭىز، سىزگە كەز-كەلگەن جەردەن جۇمىس تابىلادى. ءوزىڭىز جەكە كاسىپ ىستەسەڭىز دە تاسىڭىز ورگە دومالايدى.  

ءۇشىنشى، قازاقستاننان قىتايعا بارىپ سىزبەن  دوس بولىپ، «بارساڭ بار ماسەلەڭدى شەشەمىن!» دەپ، كەۋدەسىن ۇرعاندارعا بار ءۇمىتىڭىزدى ارتپاڭىز! 

كەرىسىنشە، ءوزىڭىزدىڭ ىشكى دايىندىعىڭىزدى كۇشەيتىپ، كوشىپ كەلگەننەن كەيىن، قۇجاتتىق ماسەلەلەردى سول جەردەگى ارناۋلى زاڭدى تۇردە دەلدالدىق قىزمەت كورسەتەتىن، تۇراقتى ورنى بار اۋدارما ورتالىقتارىنا دايىنداتىپ، ءوز قولىڭىزبەن قاتىستى ورگاندارعا تاپسىرىڭىز. قىتايعا بارىپ دوس بولعان قازاقستاندىق دوسىڭىزدىڭ اقىلىن ەستىڭىز، بىراق سىزعان سىزىعى بويىنشا جۇرمەڭىز. قازاقستان – ۇلكەن  جاقتان زاڭ سالتانات قۇرعان، مادەنيەتتى، دەموكراتيالى، ءوزى جاقسى كىسىگە مىڭ كىسىلىك ورىنى بار مەملەكەت. 

سوندىقتان ءباز بىرەۋلەردىڭ قازاقستان قوعامىن كەرى جاعىنان سۋرەتتەپ «ءبارى بايلانىس، اقشامەن شەشىلەدى، ەشقانداي ادىلدىك، زاڭ جوق!» دەگەنىنە سەنبەڭىز! كەز كەلگەن قوعامنىڭ كۇنگەي جاعى دا، تەرىسكەي جاعى دا بولادى. 

ءتورتىنشى, ەلگە كوشىپ كەلمەي تۇرىپ نەمەسە كەلە سالىپ دەرەۋ ءۇي ساتىپ الماڭىز. سەبەبى، كوشىپ كەلمەي تۇرىپ نەمەسە كوشىپ كەلە سالىپ جۇمىس ورنىڭىزدىڭ قاي جەردەن بۇيىراتىنىن بىلمەيسىز. ەگەر دە الدا-جالدا ساتىپ العان ءۇيىڭىز بەن بولاشاقتاعى جۇمىس ورنىڭىزدىڭ ارالىعى وتە الىس بولسا، وندا جۇمىس بارىسىندا جىل بويى تابانىڭىزدان توزىپ جۇرەتىن بولاسىز. 

سول ءۇشىن، جۇمىس ورنىڭىز تۇراقتانعاننان كەيىن عانا اسىقپاي، اپتىقپاي ءۇي ساتىپ الىڭىز. جۇمىس ورنىڭىز تۇراقتانعانشا، ءۇيدى جالعا الىپ وتىرۋىڭىزعا بولادى. «ءۇيدىڭ جال اقىسى قىمبات ەكەن» دەپ ەشقاشان ۋايىمداماڭىز. بۇل جاقتا  دەپوزيتتىڭ جىلدىق سىياقىسى دا جوعارى (بانكتىڭ امانات ءوسىمى 11-13%).  ءۇي الاتىن اقشاڭىزدى دەپوزيتكە قويىپ قويساڭىز، دەپوزيتتىڭ وسىمىمەن جالعا العان ءۇيىڭىزدىڭ جالاقىسىن جابا الاسىز. جۇمىسىڭىزدىڭ جاعدايىن تولىقتاي ويلاستىرعاننان كەيىن، وزىڭىزگە ءتيىمدى بولاتىن ىڭعايلى جەردەن ءۇي ساتىپ الىڭىز. مۇمكىن، سىزدە «الدا-جالدا اياق استىنان ءۇي قىمباتتاپ كەتسە قايتەم»-دەگەن سۇراق تۋىندايتىن شىعار؟ ول جاعىن ۋايىمداماڭىز! بۇكىل الەمدىك داعدارىسقا بايلانىستى، قازاقستان ءۇش ءتورت جىلسىز ەكونوميكالىق داعدارىستان تولىقتاي شىقپايدى. سوندىقتان، ءۇيدىڭ باعاسى جاقىنعى مەزگىلدە بەلگىلى دەڭگەيدە وسكەنمەن، اياق استىنان مۇلدەم شارىقتاي قويمايدى.

بەسىنشى, قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن، زات ساتىپ العاندا اقشانى يۋانعا سىندىرىپ ەسەپتەۋگە داعدىلانباڭىز. 

سەبەبى، بۇلاي ىستەۋ كەيدە سۇيىندىرسە، كەيدە كۇيىندىرەدى. قازاقستاندا كەيبىر زاتتاردىڭ باعاسى قىتايمەن سالىستىرعاندا تومەن بولعانىمەن، كەيبىرى وتە جوعارى. قىتايدا جوعارى تۇتىنبايتىن قاراپايىم ادامدار جونىنەن العاندا، ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى قىتايدان كوپ ارزان. ال، قىتايدا جوعارى تۇتىنىپ ۇيرەنىپ قالعاندار ءۇشىن، بۇل جاقتىڭ تۇتىنۋ ورەسى قىتايدان دا جوعارى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاقستاندا جالاقى مولشەرى سالىستىرمالى تۇردە قىتايدان تومەن. ەگەر، تاپقان جالاقىڭدى يۋانعا سىندىرىپ ەسەپتەسەڭىز، ول ماردىمسىز اقشا بولىپ شىعادى. ول كەزدە ىستەپ وتىرعان جۇمىسىڭا قىزىعۋشىلىعىڭ سالقىندايدى. ەگەر، ءسىز جۇمىستى سالعىرت كوڭىل كۇيمەن كەرەناۋ اتقارساڭىز، بىرتە-بىرتە مۇلدەم جۇمىسسىز قالۋىڭىز مۇمكىن. سونىمەن بىرگە، قازاقستان قوعامىنا ءسىڭىسۋىڭىز دە قيىنداي تۇسەدى. 

سوندىقتان، كوشىپ كەلگەننەن كەيىن يۋاندى ءبىر جولا ۇمىتىپ، ەل قاتارلى تەڭگەمەن ەسەپ ايىرىسىڭىز.

التىنشى, ەلگە كەلگەننەن كەيىن، قىتايداعى اتاق-داڭقىڭىزعا، بايلىق-مانسابىڭىزعا ماس بولماڭىز. ونىڭ ءبارىن ارتتا قالدىرىپ، ءبارىن نولدەن باستاڭىز. ءسىزدىڭ بۇرىنعى ءمانسابىڭىز بۇندا ەشكىمگە كەرەك ەمەس. تەك ەڭبەگىڭىزبەن ءوزىڭىزدىڭ مىقتى ەكەنىڭىزدى دالەلدەي الساڭىز عانا كەز-كەلگەن قۇرمەتكە لايىقسىز. ەگەر، «مەن قىتايدا كەرەمەت ەدىم، مەنى كىم جۇمىسقا شاقىرادى؟» دەپ، وتكەن شاعىڭىزعا ماستاننىپ جاتساڭىز، ءسىزدى ەشكىم جۇمىسقا شاقىرمايدى. ءسىز ءوزىڭىزدى «قاتارداعى اداممىن» دەگەن كوڭىل كۇيدە ۇستاعاندا عانا بۇل قوعامعا تەز سىڭەتىن بولاسىز. ءارى قازاقستاندى قىتايمەن سالىستىرىپ سىن-پىكىر ايتىپ، بۇل جەردەگى قالىپتى تىرشىلىك ءتارتىبىن وزگەرتۋگە تىرىسپاڭىز! بۇل ارەكەتىڭىز ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. كەرىسىنشە، جاعاعا شىعىپ قايراڭداپ قالاسىز. ەلگە كەلگەننەن كەيىن، وسى ەلدىڭ «جاقسى جاعىندا ءسۇيىڭىز، جامان جاعىنا دا ءسۇيىنىڭىز!». وسىلاي بولعاندا كوڭىل كۇيىڭىز كوتەرىڭكى جۇرەدى. ءسىزدىڭ وسى قوعامعا تەز ۇيلەسۋىڭىزگە ەرەكشە سەپتىگى تيەدى. قازاقستان قوعامىن قىتايمەن سالىستىرىپ، ۇنەمى ماقتاپ ءجۇرىڭىز. ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان شىققان ءسوزدى ەستىگەن ۇرپاعىڭىز بولاشاقتا قازاقستاننىڭ پاتريوتى (وتانشىلى)  بولىپ وسەدى.

جەتىنشى, ەلگە كەلگەننەن كەيىن، مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا جەرگىلىكتى ادامدارمەن تىعىز قارىم قاتناس جاساۋعا تالپىنىڭىز. ولاردىڭ ورىسشا سويلەگەنىنە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ۇيرەنۋگە ءتيىستى ارتىقشىلىقتارىنان جاتپاي-تۇرماي ۇلگى الىڭىز. ءسىزدىڭ ۇلكەن تابىسقا جەتۋىڭىز، تىكەلەي جەرگىلىكتى ادامداردىڭ قولداۋىنا بايلانىستى. ەگەر باجايلاپ قاراساڭىز، قىتايدان كەلىپ تابىستى جۇمىس جاساعان قانداستاردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى «مىقتىبەكتەرمەن»  قويان-قولتىق جۇمىس جاساي بىلگەندەر.

سەگىزىنشى، ەلگە كەلگەننەن كەيىن، ءوزىڭىزدىڭ ورىسشادان كورگەن قورلىعىڭىزعا بولا، بالاڭىزدى ورىس مەكتەبىنە بەرمەڭىز. بالالارىڭىز ورىس ءتىلىن قازاق مەكتەبىندە   ءجۇرىپ-اق ەمىن-ەركىن سويلەي الاتىن بولادى. ءوزىڭىزدىڭ «ۇرپاعىم قىتاي بولىپ كەتپەسىن»-دەپ، ەلگە  كەلگەنىڭىزدى استە ەستەن شىعارماڭىز! «بالا قاي تىلدە وقىسا، سول ۇلتقا قىزمەت ەتەدى» دەگەن احمەت بايتۇرسىننىڭ دانالىعى ءالى قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق. ۇرپاعىڭىزدى بولاشاقتا قازاق ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن ازامات ەتىپ تاربيەلەۋگە تىرىسىڭىز!

توعىزىنشى، قازاقستاننىڭ كوشى-قون ساياساتىنا تۇراقتى كوڭىل ءبولىپ تۇرىڭىز. ماسەلەن، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستانۋ جانە زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قالاي جۇمىس جاسايتىنى جونىندە. ول ءسىزدىڭ بىرىنشىدەن، قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىنگى جۇگىڭىزدى جەڭىلدەتسە; ەكىنشىدەن، ءسىزدىڭ بولاشاقتاعى تۇرمىسىڭىزدىڭ كەپىلدەندىرىلۋىنە كومەگىن تيگىزەدى. ەمدەلۋ، وقۋ، كاسىپتەنۋ – مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ كوشى-قون ساياساتى مەن تىعىز بايلانىستى. 

ەندى «بولاشاقتا قىتايمەن قازاقستان قاتناسى قالاي بولادى؟ قىتايداعى تۋىستارىمنان مۇلدەم قول ءۇزىپ قالمايمىن با؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، بۇل ەكى مەملەكەت شەكارالاس كورشى ەل. ولاردىڭ ەكونوميكالىق بايلانىسى،  دالىرەك ايتساق، قازىر بالىقپەن سۋداي قاتىناستا. وسىنداي بايلانىستاعى ەلدەردىڭ ءبىر-بىرىنەن دەربەس ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ كەيبىر پوپۋليستەرىمىز ايتقانداي، «قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى قۇلاسا، قىتاي كەڭەس وداعى سەكىلدى پارشا-پارشا بولىپ كەتەدى» دەۋگە ءالى ەرتە. ەگەر، مەن بىلسەم، قكپ اۋدارىلىپ، قىتايدا باسقا دەموكراتيالىق قوعام ورناعانىمەن دە قىتاي قازىرگى نەگىزگى تۇلعاسىن ساقتاپ قالادى. ول ءبارىبىر الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكالىق تۇلعا بولىپ قالا بەرەدى. قازاقستانمەن ەكونوميكالىق ساياسي بايلانىسىن ۇزبەيدى. ول كەزدە ەكى ەل قازىرگى قاتىناستان دا جاقسى دەڭگەيگە كوشۋى مۇمكىن. ەكى مەملەكەتتىڭ ارا قاتىناسىن داعدارىسقا اكەلەتىن ءبىر ماسەلە بولسا، ول قىتاي بيلىگىنىڭ شىڭجاڭداعى قازاقتارعا بولعان قىسىمى. ەگەر بۇل ماسەلە ءوز دەڭگەيىندە دۇرىس شەشىلسە، قازاقستاننىڭ قىتايعا بايلانىستى باسقا ۇلكەن مۇددە قاقتىعىسى جوق. ال قىتايدىڭ دا قازاقستانمەن جاۋلاسىپ ءوزىنىڭ ەۋروپاعا شىعاتىن ەڭ ۇلكەن قۇرلىق پورتىن جابۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، قازاقستان مەن قىتاي بولاشاقتا دا تىعىز ارىپتەستىك قاتىناسىن ساقتايدى. وسىنداي جاعدايدا، قىتايداعى تۋىسقاندارىڭىزدى ماڭگىلىك كورە الماي قالۋىڭىزعا نەگىز جوق. قازىرگى ءبىر وتباسىنىڭ ەكىگە ءبولىنىپ قالۋى دا ۋاقىتتىق ماسەلە. ءالى-اق مامىراجاي تىرلىك ورنايدى دەپ سەنەم. 

«قازاقستان - قازاقتىڭ بىردەن ءبىر وتانى». ونى گۇلدەندىرۋگە ەسە قوسۋ الەمدەگى ءيىسى قازاقتىڭ بورىشى. دەسە دە ءبىر ەلدەن، ەكىنشى ەلگە كوشىپ كەلىپ ورىن تەبۋ كىمگە بولسا دا وڭايعا سوقپايدى. سوندىقتان، مەن قانداستارىمنىڭ ەلگە كەلگەننەن كەيىن قيىندىق كورمەي، قارا شاڭىراققا تەزدەن ءبىر ءبىر ۋىق بولىپ شانشىلۋىن تىلەيمىن. وسى ايتىلعان سوزدەردى ەسكەرسەڭىزدەر، ءبارى دۇرىس بولدى دەگەن ويدامىن. 

اللا شەتتەگى بار قازاقتى اتاجۇرتتا باس قوسۋعا ءناسىپ قىلسىن!

ەربوسىن نۇرمۇحان

Abai.kz