بيىل تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزگە وتىز جىل تولادى. وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە حالقىمىز قيىندىقتى دا، جاقسىلىقتى دا تاۋەلسىز شاڭىراقتىڭ استىندا ەل-جۇرت بولىپ كورىپ كەلەدى. ەڭ العاش تاۋەلسىزدىكتى العاندا مەملەكەتىمىز ءتاي-ءتاي باسقان ءسابي سەكىلدى ەدى. ويتكەنى ورىس پاتشالارى مەن جەتپىس جىلدان اسا اتەيستىك «قۇدايسىز» جۇيەدەگى مەملەكەتتىڭ وتارىندا بولۋ،  سان عاسىردان بەرى قالىپتاسقان قازاقي مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمنىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتىردى.

شىن مانىندە قازاقي مۇسىلماندىق ءدىني دۇنيەاتانىم زايىرلىلىققا، تولەرانتتىلىققا، گۋمانيزمگە نەگىزدەلگەن ەدى. دەگەنمەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ساناسى بوس، قازاقي دۇنيەتانىمى قالىپتاسپاعان كوپتەگەن ورتا بۋىن اعالار، كىشى بۋىن ىنىلەر ءاتادىنىمىز يسلامدى ۇيرەنەمىز دەپ شەتەل اسىپ وقۋعا كەتتى. بەس-ون جىل شەتەلدەگى كۇماندى ءدىني وقۋ ورىندارىنان وقىپ كەلگەن ازاماتتار، ءدىندى ەندى ۇيرەنىپ جۇرگەن ادامدارعا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمنىڭ ۋلى ۋاعىزدارىن ايتىپ سانالارىن ۋلادى. دەسترۋكتيۆتى بۇلدىرگىش ءدىننىڭ ۋاعىزىمەن ۋلانعان ادامدار ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن، ءدىني تاجىريبەسىن، بولمىسىن، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىعىن جوققا شىعاردى.

ەكىنشى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-بابى 1-تارماعىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، – دەلىنگەن باپقا قارسى ءدىني ناسيحاتتار ايتۋ ارقىلى ءدىني مەملەكەتتى ورناتۋدى كوزدەدى.

وسىنداي ۋلى ۋاعىزبەن ۋلاعان ادامدار تاراز، اقتوبە، الماتى، اقتاۋ قالالارىندا لاڭكەستىك ارەكەتكە بارىپ قانشاما جازىقسىز ادامداردىڭ ءومىرىن قيدى. مۇنداي لاڭكەستەردىڭ زۇلىمدىعى اسىل ءدىنىمىز يسلامعا ءتيىپ، دىننەن شوشيتىن ەلدىڭ سانى كوبەيدى. بۇل قازىرگى قوعامنىڭ قاۋىپتى دەرتىنىڭ ءبىرى. ونىڭ الدىن الۋ جولى اتا-زاڭىمىزدا جازىلعانداي، دەموكراتيالى، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەتىمىزدىڭ ورنىعۋىن ەل-جۇرت بولىپ قولداۋ جانە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ءتۇسىندىرۋ قاجەت. 

جالپى ادامزات تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناسىن رەتتەيتىن تەتىكتەر بولعان. سولاردىڭ ەڭ باسىندا كەلەتىنى - زايىرلىلىق (لايتسيزم) – دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت جۇيەسىنىڭ ءدىن قۇبىلىسىمەن قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن ۇستانىم. لايتسيزم تەرمينىن زايىرلىلىق رەتىندە قولدانىپ كەلەمىز. بۇل ۇعىمنىڭ شىعۋ توركىنىن تالداپ قاراساڭىز، سوزدىك تۇرعىدان «ءدىني ەمەس ادام»، «ءدىني ەمەس زات»، «ءدىني ەمەس وي»، «ءدىني ەمەس مەكەمە»، «ءدىني ەمەس جۇيە»، «ءدىني ەمەس ۇستانىم» ت.ب. ماعىنالار كەلەدى.

حريستياندار، اتاپ ايتقاندا كاتوليكتەردە «ءدىن ادامى ەمەستەرگە، ياعني اسكەت، پاپالاردان باسقا جالپى حريستياندارعا زايىرلى ياعني، لايتسيست دەلىنەدى». وسى نەگىزدە زايىرلى قۇقىقتان ماقسات، دىنگە سۇيەنبەگەن قۇقىق، ال زايىرلى مەملەكەت دەگەندە ءدىني سەنىم، ياعني اقيدالارعا نەگىزدەلمەگەن مەملەكەت ۇعىنىلادى. بۇرىننان باتىستا شىركەۋ ادامدارىنا كلەريكالدار، ال ولاردان باسقا حريستيانداردى زايىرلى، ياعني لايتسيست دەپ تانىلعاندىعى بەلگىلى. ياعني، حريستيان الەمىندە ادامداردىڭ ءوزى وسىلاي ەكى جىككە ءبولىنىپ كەلگەن.

ال يسلام الىمىندە مۇنداي «ءدىن ادامى» نەمەسە «ءدىن ادامى ەمەس» دەگەن جىك بولماعان. سول سياقتى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە دە كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ءدىنىن ۇستانىپ، قۇلشىلىعىن ورىنداپ نەمەسە ەشقانداي ءدىندى ۇستانباي ءومىر سۇرۋىنە قۇقىلى. ونىڭ ءدىني ۇستانىمى ءۇشىن «زايىرلى ادام» نەمەسە «زايىرلى ەمەس» ادام دەپ بولمەيدى. ياعني زايىرلىلىق - «اتەيزم» نەمەسە «ءدىندى جوققا شىعارۋ ەمەس»، كەرىسىنشە – ادامنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا، ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرۋدى بىلدىرەدى. بۇل انىقتاما «ار-وجدان بوستاندىعى»، «توزىمدىلىك» جانە «تولەرانتتىلىق» سياقتى قۇقىقتىق، مورالدىق تۇسىنىكتەرمەن تىعىز بايلانىستى.

زايىرلىلىق – مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن قاتىناسىنىڭ دەموكراتيالىق سيپاتتا ەكەندىگىن تانىتادى. زايىرلىلىق – قوعامنىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنە، ونىڭ ءدىنى، تەگى، ناسىلىنە قاراماستان، ءار ادامنىڭ قانداي دا ءبىر دىنگە سەنۋ، سەنبەۋ ماسەلەسىنە ارالاسپايتىن ۇستانىم. ياعني، بۇل ۇستانىم – ادامنىڭ ار-وجدانىنىڭ، مورالدىق بولمىسىنىڭ ەركىندىگىنە مۇمكىندىك بەرەتىن، مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى تەك قۇقىقتىق نەگىزدە شەشۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بۇگىنگى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ باستى تەتىگى.

زايىرلى ەلدە مەملەكەت دىنگە ارالاسپايدى دەگەن ءسوز، ءدىننىڭ يمان (سەنىم), قۇلشىلىق، ءدىني وقۋ جانە وقىتۋ ىستەرىنە كەدەرگى بولمايدى، سونىمەن قاتار بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ جەتەگىندە دە كەتپەيدى دەگەنگە سايادى. سەبەبى دىندەر كوپ، ال قۇداي تۇسىنىگى ءبىر. ادامداردىڭ قۇداي تۇسىنىگى ورتاق بولعانمەن، ولاردىڭ قۇداي تۋرالى سەنىمى، تانىمى، سەزىمى، قۇلشىلىعى، ونىڭ مىنا الەممەن قاتىناسى، ياعني دۇنيەتانىمى، اقىرەت تۋرالى سەنىمدەرى دە ءارتۇرلى. سوندىقتان مەملەكەت ءوزىنىڭ ازاماتتارىنىڭ ءدىني سەنىمدەرىنە ارالاسپايدى، قۇرمەتتەيدى، بەيتاراپ ۇستانىمدا بولادى جانە زايىرلى مەملەكەت ءدىني باسشىلىققا، ياعني ءدىني بيلىكتەن تاۋەلسىز. ونىڭ سەبەبى، رەسپۋبليكالىق، دەموكراتيالىق ساياساتتا ءدىني باسشىلىققا تاۋەلدى بولۋ، مەملەكەتتەگى تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتى باياندى ەتۋدىڭ كەپىلى بولا المايدى.

ءدىن كوپ بولعان سوڭ، ءدىني باسشىلار دا كوبەيەدى جانە ءبىر ءدىننىڭ ىشىندە دە كوپتەگەن اعىمدار مەن توپتار بارىن ەستەن شىعارماعاندا ءجون. ماسەلەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتە زاڭدى تىركەلگەن 18 كونفەسسيا بولسا، 22 ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك دەپ تانىلعان ءدىني ۇيىمدار بار. سونداي-اق تىيىم سالىنباعان ساياسيلانعان دەسترۋكتيۆتى دىندەر اعىمدار دا جەتەرلىك. اتالعان ۇيىمداردىڭ ارقايسىسىنىڭ باسشىلىق تۋرالى ءدىني تۇجىرىمدارى ءارتۇرلى جانە قاراما-قايشىلىققا تولى. ەگەر دە اتالعان اعىمداردىڭ ءبىرى بيلىك باسىنا كەلەتىن بولسا، تەك ءبىر ءدىننىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋعا تىرىساتىنى ءسوزسىز دۇنيە.

وسى سەبەپتى مەملەكەت كەز كەلگەن تەولوگيالىق ءدىني نورمالاردان ازات بولادى. سەبەبى تەولوگيالىق ءدىني نورمالار قانشا كوپ بولسا، سونشا قۇقىقتىق ۇستانىمدار مەن ونىڭ قىزمەتتىك نورمالارى دا قايشىلىققا تۇسكەن بولار ەدى. سوندىقتان مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ تىنىشتىق پەن تاتۋلىقتا، كەلىسىم مەن بەيبىتشىلىكتە باقىتتى بولۋى ءۇشىن زايىرلىلىق پريتسيپتەرىن ۇستانادى. مۇراتى-ازاماتتارىنىڭ ارى، نامىسى-سەنىمى، جانى جانە مۇلكىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، اماندىعىنا ت.ب. قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋدى كوزدەيدى. دەگەنمەن كەيبىر ءدىني فاناتتىق جانە فۋندامەنتاليستىك كوز قاراستاعى ازاماتتار زايىرلىلىقتى اتەيستىك مەملەكەتپەن شاتاستىرىپ جاتادى.

شىن مانىندە، زايىرلىلىق – اتەيستىك مەملەكەت دەگەندى بىلدىرمەيدى. سەبەبى زايىرلىلىق يدەولوگيا ەمەس، تانىمدىق، بولمىستىق اعىم دا ەمەس، قۇقىقتىق ۇستانىم. ول-مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءدىن بيلىگىنىڭ اجىراتىلۋى. زايىرلىلىق ۇستانىمى بويىنشا مەملەكەت وسى دۇنيەدەگى، قوعامداعى وسى الەمدەگى ناقتى قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن باسقارۋ ۇستانىمى بولىپ تابىلادى.

توقسان اۋىزدىڭ، توبىقتاي ءتۇيىنى، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ەلباسى ن.نازارباەۆ: «ءبىز بارشا دىندەردىڭ تەڭدىگى مەن قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتەمىز جانە بۇعان كەپىلدىك بەرە الامىز. ءبىز يسلامنىڭ، وزگە دە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ەڭ ۇزدىك داستۇرلەرىن دامىتۋدامىز جانە ولاردى سىيلايمىز. سوندىقتان ءبىز زاماناۋي زايىرلى مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز» دەپ، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىى سەزىندە ايتقان ءسوزىنىڭ ەلمىزدىڭ تۇراقتىلىعى مەن بەيبىتشىلىگىن باياندىلىعىنىن جەمىسى ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ابزال.

جاقىپوۆ ەرزات جاسقانبايۇلى

جامبىل وبلىسى اكىمدىگىنىڭ «ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ءدىنتانۋشى، ماگيستر 

Abai.kz