Biyl tәuelsiz memleketimizge otyz jyl tolady. Osy otyz jyldyng ishinde halqymyz qiyndyqty da, jaqsylyqty da tәuelsiz shanyraqtyng astynda el-júrt bolyp kórip keledi. Eng alghash tәuelsizdikti alghanda memleketimiz tәi-tәy basqan sәby sekildi edi. Óitkeni orys patshalary men jetpis jyldan asa ateistik «Qúdaysyz» jýiedegi memleketting otarynda bolu,  san ghasyrdan beri qalyptasqan qazaqy músylmandyq dýniyetanymnyng joyyluyna әkep soqtyrdy.

Shyn mәninde qazaqy músylmandyq diny dýnieatanym zayyrlylyqqa, toleranttylyqqa, gumanizmge negizdelgen edi. Degenmen tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda sanasy bos, qazaqy dýniyetanymy qalyptaspaghan kóptegen orta buyn aghalar, kishi buyn iniler atadinimiz islamdy ýirenemiz dep shetel asyp oqugha ketti. Bes-on jyl sheteldegi kýmәndi diny oqu oryndarynan oqyp kelgen azamattar, dindi endi ýirenip jýrgen adamdargha destruktivti diny aghymnyng uly uaghyzdaryn aityp sanalaryn ulady. Destruktivti býldirgish dinning uaghyzymen ulanghan adamdar eng birinshi qazaqtyng ótken tarihyn, diny tәjiriybesin, bolmysyn, jalpy últtyq qúndylyghyn joqqa shyghardy.

Ekinshi Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynyng 1-baby 1-tarmaghynda: «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary», – delingen bapqa qarsy diny nasihattar aitu arqyly diny memleketti ornatudy kózdedi.

Osynday uly uaghyzben ulaghan adamdar Taraz, Aqtóbe, Almaty, Aqtau qalalarynda lankestik әreketke baryp qanshama jazyqsyz adamdardyng ómirin qidy. Múnday lankesterding zúlymdyghy asyl dinimiz islamgha tiyip, dinnen shoshityn elding sany kóbeydi. Búl qazirgi qoghamnyng qauipti dertining biri. Onyng aldyn alu joly Ata-Zanymyzda jazylghanday, demokratiyaly, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleketimizding ornyghuyn el-júrt bolyp qoldau jәne dәstýrli dinimizdi týsindiru qajet. 

Jalpy adamzat tarihyna ýniletin bolsaq, din men memleket qatynasyn retteytin tetikter bolghan. Solardyng eng basynda keletini - zayyrlylyq (laisizm) – demokratiyalyq, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket jýiesining din qúbylysymen qarym-qatynasyn retteytin ústanym. Laisizm termiynin zayyrlylyq retinde qoldanyp kelemiz. Búl úghymnyng shyghu tórkinin taldap qarasanyz, sózdik túrghydan «diny emes adam», «diny emes zat», «diny emes oi», «diny emes mekeme», «diny emes jýie», «diny emes ústanym» t.b. maghynalar keledi.

Hristiandar, atap aitqanda katolikterde «din adamy emesterge, yaghny asket, papalardan basqa jalpy hristiandargha zayyrly yaghni, laisist delinedi». Osy negizde zayyrly qúqyqtan maqsat, dinge sýienbegen qúqyq, al zayyrly memleket degende diny senim, yaghny aqidalargha negizdelmegen memleket úghynylady. Búrynnan Batysta shirkeu adamdaryna klerikaldar, al olardan basqa hristiandardy zayyrly, yaghny laisist dep tanylghandyghy belgili. Yaghni, hristian әleminde adamdardyng ózi osylay eki jikke bólinip kelgen.

Al islam әliminde múnday «din adamy» nemese «din adamy emes» degen jik bolmaghan. Sol siyaqty bizding memlekette de kez kelgen adam ózining dinin ústanyp, qúlshylyghyn oryndap nemese eshqanday dindi ústanbay ómir sýruine qúqyly. Onyng diny ústanymy ýshin «zayyrly adam» nemese «zayyrly emes» adam dep bólmeydi. Yaghny zayyrlylyq - «ateizm» nemese «dindi joqqa shygharu emes», kerisinshe – adamnyng ar-ojdan bostandyghyna, diny senim erkindigine kepildik berudi bildiredi. Búl anyqtama «ar-ojdan bostandyghy», «tózimdilik» jәne «toleranttylyq» siyaqty qúqyqtyq, moralidyq týsiniktermen tyghyz baylanysty.

Zayyrlylyq – memleketting dinge degen qatynasynyng demokratiyalyq sipatta ekendigin tanytady. Zayyrlylyq – qoghamnyng kez kelgen mýshesine, onyng dini, tegi, nәsiline qaramastan, әr adamnyng qanday da bir dinge senu, senbeu mәselesine aralaspaytyn ústanym. Yaghni, búl ústanym – adamnyng ar-ojdanynyn, moralidyq bolmysynyng erkindigine mýmkindik beretin, memleket azamattarynyng arasyndaghy qarym-qatynasty tek qúqyqtyq negizde sheshudi qamtamasyz etetin býgingi memlekettik basqaru jýiesining eng basty tetigi.

Zayyrly elde memleket dinge aralaspaydy degen sóz, dinning iman (senim), qúlshylyq, diny oqu jәne oqytu isterine kedergi bolmaydy, sonymen qatar belgili bir dinning jeteginde de ketpeydi degenge sayady. Sebebi dinder kóp, al Qúday týsinigi bir. Adamdardyng Qúday týsinigi ortaq bolghanmen, olardyng Qúday turaly senimi, tanymy, sezimi, qúlshylyghy, onyng myna әlemmen qatynasy, yaghny dýniyetanymy, aqyret turaly senimderi de әrtýrli. Sondyqtan memleket ózining azamattarynyng diny senimderine aralaspaydy, qúrmetteydi, beytarap ústanymda bolady jәne zayyrly memleket diny basshylyqqa, yaghny diny biylikten tәuelsiz. Onyng sebebi, respublikalyq, demokratiyalyq sayasatta diny basshylyqqa tәueldi bolu, memlekettegi túraqtylyq pen tynyshtyqty bayandy etuding kepili bola almaydy.

Din kóp bolghan son, diny basshylar da kóbeyedi jәne bir dinning ishinde de kóptegen aghymdar men toptar baryn esten shygharmaghanda jón. Mәselen bizding memlekette zandy tirkelgen 18 konfessiya bolsa, 22 ekstremistik jәne terroristik dep tanylghan diny úiymdar bar. Sonday-aq tyiym salynbaghan sayasilanghan destruktivti dinder aghymdar da jeterlik. Atalghan úiymdardyng әrqaysysynyng basshylyq turaly diny tújyrymdary әrtýrli jәne qarama-qayshylyqqa toly. Eger de atalghan aghymdardyng biri biylik basyna keletin bolsa, tek bir dinning ýstemdigin ornatugha tyrysatyny sózsiz dýniye.

Osy sebepti memleket kez kelgen teologiyalyq diny normalardan azat bolady. Sebebi teologiyalyq diny normalar qansha kóp bolsa, sonsha qúqyqtyq ústanymdar men onyng qyzmettik normalary da qayshylyqqa týsken bolar edi. Sondyqtan memleket azamattarynyng tynyshtyq pen tatulyqta, kelisim men beybitshilikte baqytty boluy ýshin zayyrlylyq prisipterin ústanady. Múraty-azamattarynyng ary, namysy-senimi, jany jәne mýlkining qauipsizdigine, amandyghyna t.b. qúqyqtaryna kepildik berudi kózdeydi. Degenmen keybir diny fanattyq jәne fundamentalistik kóz qarastaghy azamattar zayyrlylyqty ateistik memleketpen shatastyryp jatady.

Shyn mәninde, zayyrlylyq – ateistik memleket degendi bildirmeydi. Sebebi zayyrlylyq iydeologiya emes, tanymdyq, bolmystyq aghym da emes, qúqyqtyq ústanym. Ol-memlekettik biylik pen din biyligining ajyratyluy. Zayyrlylyq ústanymy boyynsha memleket osy dýniyedegi, qoghamdaghy osy әlemdegi naqty qúqyqtyq qatynastardy retteytin basqaru ústanymy bolyp tabylady.

Toqsan auyzdyn, tobyqtay týiini, Túnghysh Preziydentimiz Elbasy N.Nazarbaev: «Biz barsha dinderding tendigi men Qazaqstandaghy konfessiyaaralyq kelisimdi qamtamasyz etemiz jәne búghan kepildik bere alamyz. Biz islamnyn, ózge de әlemdik jәne dәstýrli dinderding eng ýzdik dәstýrlerin damytudamyz jәne olardy syilaymyz. Sondyqtan biz zamanauy zayyrly memleket qúryp jatyrmyz» dep, әlemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng II siezinde aitqan sózining elmizding túraqtylyghy men beybitshiligin bayandylyghynyn jemisi ekenin týsingenimiz abzal.

Jaqypov Erzat Jasqanbayúly

Jambyl oblysy әkimdigining «Din problemalaryn zertteu ortalyghynyn» dintanushy, magistr 

Abai.kz