نەگە الەم كارتاسىنان ويىپ ورىن العان ارگەنتينا مەن مەكسيكا يسپانشا, برازيليا  پورتۋگال تىلىندە، بەلگيا گوللاندشا سويلەيدى؟ بايىرعى حالىقتار قايدا، ءتىل قايدا؟ جەر بەتىندە وسىلاي باسقا مەملەكەتتەردىڭ تىلىندە سويلەيتىن جۇرت قانشاما؟ الدە بۇل جەرلەردە بايىرعى تۇرعىندار بولمادى ما؟ ارينە، بولدى. ولار ءالى دە بار. تەك ولار اتادان قالعان جەرىنە يەلىك ەتپەك تۇگىلى، انادان قالعان ءتىلىن ويلاماق تۇگىلى جۇدەپ-جاداپ، سول ءوز اتامەكەندەرىن ازەر باسىپ ءجۇر. ماسەلەن، 45 ميلليون حالقى بار ارگەنتينا يسپانشا (مەملەكەتتىك), يتاليا، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، جانە ماپۋدۋنگۋن، كەچۋا دەپ اتالاتىن بايىرعى تۇرعىنداردىڭ تىلىندە سويلەيدى. بۇگىنگى كۇنى ماپۋدۋنگۋن مەن كەچۋا سول 45 ميلليوننىڭ 1,6 پايىزىن عانا قۇرايدى ەكەن. عيبرات الماققا وسى ءبىر مىسالدىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلعانداي.  

نە سەبەپتى وسى ۋاقىتتا دەيىن قازاق دالاسىندا بىرنەشە رەت ءالىپبي اۋىستى؟ ارينە، ونىڭ ءبىرى دە قازاقتىڭ ءوز قالاۋىمەن بولعان جوق. سەبەبى تۇسىنىكتى. 

ءبىز، قازاقتار باسقا تىلدەردە سويلەپ تۇرساق، «قالاي اكتسەنتسىز سويلەيسىز؟!» دەگەن ماقتاۋ ەستيمىز، سوعان مارقايىپ قالىپ جاتامىز. وعان سەبەپ – كوزىمىزدى اشقاننان كورىپ كەلە جاتقان 42 ارىپتىك جازۋ-سىزۋىمىز، سوعان وراي، قانداي دىبىستى بولسا دا ايتا الاتىن دىبىستىق اپپاراتىمىزدىڭ قابىلەتى. بىراق «تۇلكىنىڭ قىزىلى – ءوزىنىڭ سورى» دەگەندەي، بۇل قابىلەتىمىز ءوز ءتىلىمىزدىڭ پايداسىنا بولماعان ەكەن. الىپبيىمىزگە تۇگەلىمەن ەنىپ العان ورىس ارىپتەرى وزدەرىندە كورمەگەن قۇرمەتتى بىزدە كورەدى. ءوز سوزدىكتەرىندە ورىن بەرىلمەي جاتقان يو ارپىنە استىندا ءبىر ءسوز تىركەلمەسە دە سوزدىكتەرىمىزدەن ورىن بەرەمىز. اسپەتتەپ، قۇرمەتتەۋىمىز سونشا، ورىسشا قوسپاي ءبىر سويلەم ايتا المايتىن دەڭگەيگە جەتتىك. ەڭ ۇلتجاندى دەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ وزىنە ورىسشا قوسىپ سويلەي بەرۋگە بولاتىن بولدى. ءتىپتى ءوز وتانىنا ەندى ورالعان قانداستارىمىزدىڭ دا، «فونەتيكا»-نى «فونتيكا» دەسە دە ايتۋعا تالاپتانىپ جاتقانىن كوردىك. قازىر بۇعان اعىلشىن ءتىلى قوسىلعان. ەندى وتىرمىز، «ستارتاپتار ونلاين دا، وفلاين دا ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر» (جۋرناليست ءسوزى), «ينستا-چەلەندجگە قاتىسايىق» (مۇعالىم ءسوزى), «بالاقاي، سەن حەپپي بونۋس ۇتىپ الدىڭ!» (باعدارلاما جۇرگىزۋشىنىڭ ءسوزى) دەپ. سوندا قازاق ءتىلى قايدا؟ رەسمي قولدانىس مىناۋ بولسا، بەيرەسمي قولدانىستىڭ جايى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ 

ءتىل – وتە تەز وزگەرىسكە ۇشىرايتىن «ءتىرى اعزا». قازىرگى «الىس-بەرىس» جىلدامدىعى ديناميكانى ودان بەتەر ۇدەتىپ جىبەردى. «ەكى اپتا سايىن ءبىر ءتىل ءولىپ كەتىپ جاتىر» دەگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىن جاريالاپ، جاھاندى شۋلاتقان  تانىمال ۋەلستىك عالىم دەۆيد كريستال جويىلىپ كەتەتىن ءتىلدىڭ العاشقى بەلگىلەرىن – ءوز تىلىندە بولا تۇرا، ۇستەم تىلدەردىڭ سوزدەرى مەن ءسوز تىركەستەرىن قولدانىپ سويلەۋ دەپ، ال سوڭعى بەلگىلەرى – بۇل تىلدە سويلەيتىن ۇرپاق قوعامدا ءوز تىلىندە سويلەۋدى ۇيات، نامىس كورەتىن حالگە جەتەدى دەپ كورسەتەدى. ولاي بولسا، بۇل بەلگىلەردىڭ الدىڭعىسى دا، سوڭعىسى دا بىزگە قۋانارلىق ماعلۇمات بەرمەيدى ەكەن. د.كريستال جوعالۋ قاۋپى بار تىلدەردى قانداي جولدارمەن ساقتاپ قالۋعا بولاتىنىن دا كورسەتەدى: 

ءبىرىنشى كەزەكتە, تىلدە جازۋ جەڭىل بولۋ كەرەك. ەكىنشىدەن, قاجەتتى اقپارات (جەڭىل جازۋمەن) دوڭگەلەپ ءجۇرىپ تۇرۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن, ءتىلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ارنايى جاساقتالعان كوماندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك ت.ب. دەپ كورسەتە كەلىپ، مىناداي ماڭىزدى ماعلۇماتتى ايتادى: «...ەگەر دە سول تىلدە سويلەيتىن ۇرپاقتىڭ بويىندا ۇلتجاندىلىق سەزىمى بولماسا، ول ءتىل ءبارىبىر ءولىپ كەتەدى» دەيدى.

عالامداعى «ۇلكەن» تىلدەردىڭ ءوزى ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەدى. لينگۆا فرانكا (حالىقارالىق قاتىناس قۇرالى) قىزمەتىن اتقاراتىن التى ءتىل دە (اعىلشىن، فرانتسۋز، اراب، ورىس، يسپان، قىتاي) ءوز تازالىعىن، ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇش-قۋات، قارجى جۇمسايدى. ناتو-نىڭ جۇمىس ءتىلى ەكەۋ-اق: اعىلشىن جانە فرانتسۋز. فرانتسۋزداردىڭ ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا كۇش سالاتىنى سونشا جارتىالەمدە اعىلشىنشا جاسالىپ جاتقان كومپيۋتەر تەرميندەرىن دە فرانتسۋزشا جاسايدى.  

سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىزدىڭ ۇرپاق جانە ءاربىر ازامات جازۋ رەفورماسىنىڭ نە ءۇشىن قاجەت بولىپ وتىرعانىن، «رۋحاني جاڭعىرۋ! رۋحاني جاڭعىرۋ!» دەگەننىڭ تەك ۇرانداۋ ءۇشىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. سوندا جازۋ رەفورماcى دا ەڭسەرۋگە جەڭىل كەلەدى. جازۋ رەفورماسى دەگەننىڭ ءوزى اعىلشىن ءتىلدى ادەبيەت كوزدەرىندە purification جانە simplification دەگەن ەكى نەگىزگى ۇعىمنان قۇرالادى ەكەن. ياعني، purification – جازۋدى ارقيلى ۋاقىت كەزەڭدەرىندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەنىپ كەتكەن جات قۇبىلىستاردان تازالاۋ بولسا، simplification – جەڭىلدەتۋ دەگەن تۇسىنىكتى بەرەدى. مىنە، ءبىز دە وسىلاي جازۋىمىزدى «بوگدەدەن» تازارتىپ، تەك قازاقتىڭ عانا ەملە-ەرەجەسىمەن جازىپ،  جەڭىلدەمىز. جازۋ رەفورماسى ادەتتە قانداي دا ءبىر ەل ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن مەزەتتە ءىزىن الا قولعا الىناتىن شارا ەكەن. ءبىز 30 جىلدان سوڭ عانا قولعا الىپ جاتقان بولساق، ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرىنىڭ بولعانى. 

ءبىزدىڭ جاڭا الىپبيىمىزدە ورىس تىلىنەن ەنگەن 9 ءارىپ (يو، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا) جوق. ورىستىڭ «بولشوي تەاتر»-ىن اعىلشىندار Bolshoi Theatre [بولشوي ءسياتا] دەپ، «فەستيۆال»-دى festival [فەستيۆال] دەپ ايتادى. «مياگكي زناك»-تى ايتا الماعاننان اعىلشىنداردىڭ مارتەبەسى ءبىر ەلى دە الاسارىپ قالعان جوق. ءبىز دە وزىمىزگە ءوزىمىز كەلۋىمىز ءۇشىن (رۋحاني جاڭعىرۋىمىز ءۇشىن) باسقانىڭ دىبىسىنىڭ ءبارىن ايتا الاتىنىمىزعا ەمەس، كەرىسىنشە، ايتا المايتىنىمىزعا ماقتاناتىن بولۋىمىز كەرەك: «قاي باگون؟ ءتىس جۋاتىن شوتكىڭدى شەمادانعا (نەمەسە شابادانعا) سالدىڭ با؟». وسىلاي، جەڭىل، دىبىستاۋ اپپاراتىمىزدى ماجبۇرلەمەي، ءتىلىمىزدىڭ تابيعي ءوڭىن وزىنە قايتارۋىمىز كەرەك. قازاق بولۋعا وسىلاي عانا قولايلى. «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلا، جات بويىڭنان ءتۇڭىلسىن» دەگەن بابادان قالعان وسيەتىمىزبەن جۇرەمىز.  

ەندى ءبىر نارسەنى قوسا كەتۋ كەرەك، كونستيتۋتسيامىزدىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەپ كورسەتەتىن 7-بابىن دا ۇرپاققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك. كوپتەگەن مەملەكەتتەر جاڭىلىستىرا بەرگەن سوڭ، بۇۇ (يۋنەسكو) 1953 جىلى «مەملەكەتتىك ءتىل» مەن «رەسمي ءتىل» تەرميندەرىنىڭ اراجىگىن اشقان ەكەن: «رەسمي ءتىل – بارلىق رەسمي ورتادا قولدانىلۋعا بولاتىن ءتىل، مەملەكەتتىك ءتىل دە – بارلىق رەسمي ورتادا قولدانىلۋعا بولاتىن ءتىل، بۇل – وسى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سيمۆولى» دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى. نە دەگەن كەرەمەت تۇسىندىرمە! قازاق ءتىلى رەسمي ورتادا قولدانۋعا بولاتىن ءجاي ءتىل ەمەس، قازاق ءتىلى – مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيمۆولى! 

لاتىن ءالىپبيىن، وعان نەگىزدەلگەن ەملە-ەرەجەنى جەپ-جەڭىل، شات كوڭىلمەن مەڭگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – وسى ۇلتجاندىلىقتى وياتۋ، ال ۇلتجاندىلىقتى وياتۋدىڭ بىردەن-ءبىر كىلتى – وسى لاتىن جازۋىنا كوشۋ ەكەنىنە دە ەندى كوزىمىز جەتكەندەي. 

نۇرساۋلە رساليەۆا

Abai.kz