قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالا جاريالادى. وندا ايتىلعان «قازاق ءتىلىن، شىن مانىندە، بۇكىل حالقىمىزدى بىرىكتىرۋشى فاكتورعا اينالدىرۋدىڭ بارلىق قۇقىقتىق تاسىلدەرى جانە كەپىلدىكتەرى قالىپتاستى»، دەگەن تەزيس بارىمىزگە وي سالۋى كەرەك.

بىراق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ بۇل تەزيسىن ماقالا شىعىسىمەن باس يدەولوگى نۇرتاي مۇستافاەۆ بولىپ تابىلاتىن «قازاق ءتىلىنسىز قازاقى بىرەگەيلىك» كونتسەپتسياسىن قولدايتىن رەسەيشىل توپ جوققا شىعارۋدى قولعا الىپ، بىردەن قىزۋ ىسكە كىرىسىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. قازاق ءتىلى مەن ءتول لاتىن جازۋىنا قاتىستى ەل بىرلىگىنە سىزات تۇسىرەتىن اسا قاۋىپتى ساراپتاما ماقالالاردىڭ اقپاراتتىق مايدانى باستالىپ كەتتى. نەگە بۇلاي بولدى؟ ويتكەنى، كسرو كەزىندە ورتالىق ازيادان باسقا 9 وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ بارلىعىنىڭ باتىس پەن اقش-تا قۋعىنداعى ۇكىمەتتەرى بولدى. ولار ءوز ۇلتىنىڭ بارشا مۇڭ-مۇقتاجىمەن الەم ەلدەرىن حاباردار ەتىپ وتىردى. ءبىز ءالى كۇنگە مۇستافا شوقايدى ۇلىقتاۋدى قولعا العان ەمەسپىز. المايمىز دا. نەلىكتەن؟ سەبەبى، بارلىق وا مەملەكەتىن ءالى كۇنگە كەشەگى چەكيستەر بيلەپ وتىر. 

سوندىقتان، ءبىر ءبىز عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرى  وتىز جىل بويى ورىس تىلىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ كەلدى. الىسقا بارماي، ءتىلى مىعىم كورشى وزبەكستاننىڭ لاتىن جازۋىنا تەك 2013 جىلى عانا ءبىرجولا كوشۋى ءبارىمىزدى ويلانتۋعا ءتيىس. 

بىزدە ءوزى قازاق ءتىلدى، تەك قازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن جالپى مەملەكەتتىك ىشكى جانە سىرتقى ساياسي ستراتەگيا بار ما!؟ جوق بولسا ونى كىم جاسايدى؟ نەگە پارىسىدان، قىتايدان، ماڭعۇلدان، وزبەكتەن ت.ب. ەلدەردەن كەلگەن قانداستارىمىز تولىقتاي سول وزدەرى قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن ەلدەردەگى ەلشىلىكتەردە قىزمەت ەتپەيدى. نەگە؟

بۇل باعىتتا مەملەكەتتىك ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ سانالاتىن رەسەيدەن ۇلگى الۋعا ءتيىسپىز. كوپۇلتتى، كوپ ءتىلدى قحر ءبىر ءتىلدى ۇلتقا اينالدىرۋ جولىنداعى قىتاي تاجىريبەسى دە ەسكەرىلۋگە ءتيىس. 

اتالعان ەكى كورشىمىز بارلىق ۇلت مەكتەپتەرىن قىتاي جانە ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە كوشىردى. 

بۇعان قارسىلىقتى تەك وسى مەملەكەتتەردەگى تاتار، شەشەن، ماري جانە ماڭعۇل ۇلتتارى عانا ءبىلدىردى. ال، بۇرىن تەك ءوز تىلىندە عانا وقىتىپ كەلگەن تىۆا مەكتەپتەرى بىردەن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ، تەك ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە كوشتى. 

شەشەندەر 2000 جىلدان بەرى ءوز انا تىلىندە ءبىلىم الۋعا قول جەتكىزە الماي كەلەدى: «ۆوپروس ەگو يسپولزوۆانيا كاك يازىكا وبۋچەنيا ۆ ناچالنوي شكولە وبسۋجداەتسيا س ناچالا 2000-ح گودوۆ، نو ۆسە ەششە نە رەشەن. فۋنكتسيا يازىكا دەلوپرويزۆودستۆا چەچەنسكومۋ يازىكۋ پرينادلەجيت چاستيچنو: نا نەگو پەرەۆودياتسيا ي پۋبليكۋيۋتسيا ۋكازى گلاۆى رەسپۋبليكي، ۆاجنەيشيە پوستانوۆلەنيا ي راسپورياجەنيا پراۆيتەلستۆا، ا كرومە توگو، ۆوزموجنو ۆەدەنيە زاسەداني چاستيچنو يلي پولنوستيۋ نا چەچەنسكوم يازىكە».

ماريلەر دە پۋتين بيلىك باسىنا كەلگەننەن باستاپ انا تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن بالاباقشادان ايىرىلدى. ماري ءتىلى جوقتاۋشىسى، قوعامدىق بەلسەندى ريمما كاتاەۆا "Idel.رەالي" تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: 

«روديتەلي ستالي وت ۆوسپيتاتەلەي دەتسكيح سادوۆ ۆ گوروداح ي دەرەۆنياح سلىشات: "پوچەمۋ ۆاش رەبيونوك نە گوۆوريت پو-رۋسسكي؟ گوۆوريتە دوما پو-رۋسسكي"

نەداۆنو يا وبششالاس س ودنوي يز زاۆەدۋيۋششيح دەتسكيم ساديكوم و توم ۆرەمەني. ونا راسسكازالا، كاك يح سوبرالي ۆ ۋپراۆلەني وبرازوۆانيا يوشكار-ولى ي سكازالي: "كونچايتە س ماريسكيم كومپونەنتوم، حۆاتيت يگرات ۆ ناتسيونالنوستي". ي پوتيحونەچكۋ ۆ ساديكاح پەرەستالي يسپولزوۆات ماريسكي يازىك، ۋبرالي ۆوسپيتاتەلەي پود ۆيدوم وپتيميزاتسي»، - دەيدى.

بىزدە دە «قازاق ءتىلىنسىز قازاقى بىرەگەيلىك» كونتسەپتسياسىنىڭ يتارشىلارى «قازاق ۇلتشىلدىعىمەن جۇرتتى قورقىتىپ» كوز بوياۋ ءۇشىن ارالاس مەكتەپ پەن ارالاس بالاباقشا اشىپ قازاق سابيلەرىن ورىستاندىرىپ جاتىر. 

ورىس مەكتەپتەرى ارالاس مەكتەپكە اينالماي قازاق ءتىلى وركەندەمەيدى. ويتكەنى، «قازاق ءتىلىنسىز قازاقى بىرەگەيلىك» كونتسەپتسياسىنىڭ جاقتاۋشىلار ورىس ءتىلدى قازاقتاردى وسى باستان لاتىن جازۋىمەن ەمەس، لاتىن تىلىمەن قورقىتىپ جاتىر. بۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن 2024 جىلدان باستاپ ءبىرىنشى سىنىپقا باراتىن شاكىرتتەر ءۇشىن قازىرگى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى 50/50 جانە 70/30 پايىزدىق قازاق ءتىلى تەڭ جانە باسىم تۇردە ءبىلىم بەرەتىن ارالاس مەكتەپتەرگە اينالدىراتىن جاڭا وقۋ باعدارلاماسى جاسالۋعا ءتيىس. 

ال، شاعىن ەلدى مەكەندەردەگى ءبىرلى جارىم مۇعالىم وقىتاتىن جابىلۋدىڭ از-اق الدىنداعى ارىسى 20-30, بەرىسى 5-9 بالاسى بار ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى «سەرپىن» باعدارلاماسىمەن وقىپ جاتقان جاس ۇستازدار ارقىلى 2023 جىلدان باستاپ قازاقتاندىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى. ءارى مەكتەپ بولعان سوڭ، سونداعى شاعىن اۋىلدارعا وڭتۇستىكتەن ۇلى كوش اعىلادى. بۇل ماسەلە كەزەك كۇتتىرمەيدى. 

ءبىز ءوز جەرىندە تۇرسا دا، ءوز انا تىلىندە ءبىلىم الۋعا شاعىن ۇلت پەن ۇلىسقا تىيىم سالاتىن اۋزىن ايعا بىلەگەن رەسەي دە، قىتاي دا ەمەسپىز. سول سەبەپتى،  قازىرگى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى 50/50 جانە 70/30 پايىزدىق قازاق ءتىلى تەڭ جانە باسىم تۇردە ءبىلىم بەرەتىن ارالاس مەكتەپتەرگە اينالدىرۋ ءوز قولىمىزدا. وعان رەسەي ەش قارسى شىعا المايدى. ويتكەنى، وزىندەگى بارشا ۇلت مەكتەپتەرىن جاپپاي جاۋىپ جاتىر. ءبىز تەك ازىرشە تەك پايىزدىق كورسەتكىشپەن وقىتۋعا كوشەمىز. كەيىن ءبارىن قازاقتاندىرۋ قيىنعا سوقپايدى.

بيىلعى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى مەرەيتويىنا جاڭا سايلانعان دەپۋتاتتار كورپۋسى وسى قادامعا «2024 باستاپ بارشا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى ارالاس ءتىلدى مەكتەپكە اينالدىرۋعا» ارنايى زاڭ شىعارىپ، قاجەتتى زاڭناما قابىلداي وتىرىپ بارادى دەگەن ۇمىتتەمىز. ورىس مەكتەبى بار كەزدە باسقا ۇلتتار قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن ەش قاجەت ەتپەيدى. وعان ەلدى ءدۇر سىلكىندىرگەن قورداي وقيعاسى دالەل. 

ۇلتتىق مەكتەپ دەگەندە ويعا بىردەن ورالۋعا ءتيىس «انا تىلىندەگى» جانە «ارالاس تىلدەگى» ۇلتتىق قازاق مەكتەپتەرى دەگەن ۇعىم-تۇسىنگى الاش جۇرتىنىڭ ساناسىندا قالىپتاسپاي، قازاق مەملەكەتىنىڭ بولشاعىنىڭ تاعانتاسى قالانبايدى. بۇلاي بولماسا، اعىلشىن وتارلارىنداعى ەلدەردەي 2050 جىلى ورىس ءتىلدى قازاق مەملەكەتىنە اينالىپ شىعا كەلەمىز. ەشتەن كەش جاقسى، سىلكىنەيىك قازاق! وسى ۇيىقتاعانىمىز دا جەتەر!

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz