Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gazetinde «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqala jariyalady. Onda aitylghan «Qazaq tilin, shyn mәninde, býkil halqymyzdy biriktirushi faktorgha ainaldyrudyng barlyq qúqyqtyq tәsilderi jәne kepildikteri qalyptasty», degen tezis bәrimizge oy saluy kerek.

Biraq Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentining búl teziysin maqala shyghysymen bas iydeology Núrtay Mústafaev bolyp tabylatyn «qazaq tilinsiz qazaqy biregeylik» konsepsiyasyn qoldaytyn reseyshil top joqqa shygharudy qolgha alyp, birden qyzu iske kirisip ketkeni jasyryn emes. Qazaq tili men tól latyn jazuyna qatysty el birligine syzat týsiretin asa qauipti saraptama maqalalardyng aqparattyq maydany bastalyp ketti. Nege búlay boldy? Óitkeni, KSRO kezinde Ortalyq Aziyadan basqa 9 odaqtas respublikanyng barlyghynyng Batys pen AQSh-ta qughyndaghy ýkimetteri boldy. Olar óz últynyng barsha mún-múqtajymen әlem elderin habardar etip otyrdy. Biz әli kýnge Mústafa Shoqaydy úlyqtaudy qolgha alghan emespiz. Almaymyz da. Nelikten? Sebebi, barlyq OA memleketin әli kýnge keshegi chekister biylep otyr. 

Sondyqtan, bir biz ghana emes, býkil Ortalyq Aziyanyng tәuelsiz memleketteri  otyz jyl boyy orys tilinde últtyq memleket qúryp keldi. Alysqa barmay, tili myghym kórshi Ózbekstannyng latyn jazuyna tek 2013 jyly ghana birjola kóshui bәrimizdi oilantugha tiyis. 

Bizde ózi qazaq tildi, tek qazaq mýddesin kózdeytin jalpy memlekettik ishki jәne syrtqy sayasy strategiya bar ma!? Joq bolsa ony kim jasaydy? Nege parysydan, qytaydan, manghúldan, ózbekten t.b. elderden kelgen qandastarymyz tolyqtay sol ózderi qyr-syryn jaqsy biletin elderdegi elshilikterde qyzmet etpeydi. Nege?

Búl baghytta memlekettik tili orys tili bolyp sanalatyn Reseyden ýlgi alugha tiyispiz. Kópúltty, kóp tildi QHR bir tildi últqa ainaldyru jolyndaghy Qytay tәjiriybesi de eskeriluge tiyis. 

Atalghan eki kórshimiz barlyq últ mektepterin qytay jәne orys tilinde bilim beruge kóshirdi. 

Búghan qarsylyqty tek osy memleketterdegi tatar, sheshen, mary jәne manghúl últtary ghana bildirdi. Al, búryn tek óz tilinde ghana oqytyp kelgen tyva mektepteri birden birinshi synyptan bastap, tek orys tilinde bilim beruge kóshti. 

Sheshender 2000 jyldan beri óz ana tilinde bilim alugha qol jetkize almay keledi: «Vopros ego ispolizovaniya kak yazyka obucheniya v nachalinoy shkole obsujdaetsya s nachala 2000-h godov, no vse eshe ne reshen. Funksiya yazyka deloproizvodstva chechenskomu yazyku prinadlejit chastichno: na nego perevodyatsya y publikuitsya ukazy glavy respubliki, vajneyshie postanovleniya y rasporyajeniya praviytelistva, a krome togo, vozmojno vedenie zasedaniy chastichno ily polnostiu na chechenskom yazyke».

Mariyler de Putin biylik basyna kelgennen bastap ana tilinde bilim beretin balabaqshadan aiyryldy. Mary tili joqtaushysy, qoghamdyq belsendi Rimma Kataeva "Idel.Realii" tilshisine bergen súhbatynda: 

«Rodiytely staly ot vospitateley detskih sadov v gorodah y derevnyah slyshati: "Pochemu vash rebyonok ne govorit po-russki? Govoriyte doma po-russkiy"

Nedavno ya obshalasi s odnoy iz zaveduishih detskim sadikom o tom vremeni. Ona rasskazala, kak ih sobraly v upravleniy obrazovaniya Yoshkar-Oly y skazali: "Konchayte s mariyskim komponentom, hvatit igrati v nasionalinostiy". Y potihonechku v sadikah perestaly ispolizovati mariyskiy yazyk, ubraly vospitateley pod vidom optimizasiiy», - deydi.

Bizde de «qazaq tilinsiz qazaqy biregeylik» konsepsiyasynyng itarshylary «qazaq últshyldyghymen júrtty qorqytyp» kóz boyau ýshin aralas mektep pen aralas balabaqsha ashyp qazaq sәbiylerin orystandyryp jatyr. 

Orys mektepteri aralas mektepke ainalmay qazaq tili órkendemeydi. Óitkeni, «qazaq tilinsiz qazaqy biregeylik» konsepsiyasynyng jaqtaushylar orys tildi qazaqtardy osy bastan latyn jazuymen emes, latyn tilimen qorqytyp jatyr. Búnyng aldyn alu ýshin 2024 jyldan bastap birinshi synypqa baratyn shәkirtter ýshin qazirgi orys tildi mektepterdi 50/50 jәne 70/30 payyzdyq qazaq tili teng jәne basym týrde bilim beretin aralas mektepterge ainaldyratyn jana oqu baghdarlamasy jasalugha tiyis. 

Al, shaghyn eldi mekenderdegi birli jarym múghalim oqytatyn jabyludyng az-aq aldyndaghy arysy 20-30, berisi 5-9 balasy bar orys tildi mektepterdi «Serpin» baghdarlamasymen oqyp jatqan jas ústazdar arqyly 2023 jyldan bastap qazaqtandyru kezek kýttirmeydi. Ári mektep bolghan son, sondaghy shaghyn auyldargha Ontýstikten úly kósh aghylady. Búl mәsele kezek kýttirmeydi. 

Biz óz jerinde túrsa da, óz ana tilinde bilim alugha shaghyn últ pen úlysqa tyiym salatyn auzyn aigha bilegen Resey de, Qytay da emespiz. Sol sebepti,  qazirgi orys tildi mektepterdi 50/50 jәne 70/30 payyzdyq qazaq tili teng jәne basym týrde bilim beretin aralas mektepterge ainaldyru óz qolymyzda. Oghan Resey esh qarsy shygha almaydy. Óitkeni, ózindegi barsha últ mektepterin jappay jauyp jatyr. Biz tek әzirshe tek payyzdyq kórsetkishpen oqytugha kóshemiz. Keyin bәrin qazaqtandyru qiyngha soqpaydy.

Biylghy Tәuelsizdikting 30 jyldyghy mereytoyyna jana saylanghan deputattar korpusy osy qadamgha «2024 bastap barsha orys tildi mektepterdi aralas tildi mektepke ainaldyrugha» arnayy zang shygharyp, qajetti zannama qabylday otyryp barady degen ýmittemiz. Orys mektebi bar kezde basqa últtar qazaq tili men mәdeniyetin esh qajet etpeydi. Oghan eldi dýr silkindirgen Qorday oqighasy dәlel. 

Últtyq mektep degende oigha birden oralugha tiyis «ana tilindegi» jәne «aralas tildegi» últtyq qazaq mektepteri degen úghym-týsingi alash júrtynyng sanasynda qalyptaspay, qazaq memleketining bolshaghynyng taghantasy qalanbaydy. Búlay bolmasa, aghylshyn otarlaryndaghy elderdey 2050 jyly orys tildi qazaq memleketine ainalyp shygha kelemiz. Eshten kesh jaqsy, silkineyik qazaq! Osy úiyqtaghanymyz da jeter!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz